't Vertooch nopende het Dijckgraef en Heemraetschap van Rijnlant (1595)

Glossarium

A

B

C

D

E

G

H

I

J

K

L

M

N

O

P

Q

R

S

T

V

W

Z

 

A

 

abuseren	misbruik maken
abuys	misbruik, bedrog
actie	recht of rechtsmiddel om 't recht te vervolgen en voor te staan
adverteren	waarschuwen
affectie	1. voorliefde, genegenheid; 2. opzet
affirmeren	bevestigen
affscheyt	slotbesluit
alieren	vervreemden
allegeren	aanhalen, aanvoeren, bijbrengen
alleynsxkens	allengs, van lieverlee
altricatie/altercatie	wrijving, woordenwisseling, twist
appliceren	ten propoost brengen om de zaak te verklaren

 

B

 

Bamis	Sint-Bavomis = 1 oktober
becronen	beklagen
bederf	verderf, ondergang; van bederf hebben = nodig hebben
begrip	omvang, uitgestrektheid
beneficien	een gunst bewijzen
bergen	verbergen
bernen/barnen	branden, in beroering brengen
besoigneren	ambtelijk behandelen, regelen
beteren	schade die men heeft toegebracht vergoeden
betering	vergoeding, gegeven aan de rechter en partij om een misdaad te 'beteren'
bevestenis	bekrachtiging
bewinden	zich bezig houden met, toegenen
blanck	rekeneenheid ter waarde van 3/4 stuiver
te borde brengen	te berde brengen: op (tafel) brengen

 

C

 

captie maken	bezwaar maken, tegenstribbelen
cesseren	ophouden, een einde nemen, vervallen
colligeren	(een proces) er de stukken van verzamelen
committeren	met een last of volmacht voorzien, afvaardigen of zenden
consequentie	gevolg(trekking) aangaande het bezit van een recht of aanspraak
consequeren	consisteren, stevig maken; verkrijgen
constringeren	dwingen, verplichten
contenteren	tevredenstellen
contrarien	dwarsbomen, tegenwerken
contribueren	bijdragen (met morgengeld)
convinceren	schuldig bevinden
correctie arbitrale	straf naar het goedvinden van de rechter
costumen	algemeen gebruik, een algemene (oude) gewoonte, een gebruik dat kracht van wet heeft gekregen
costumier	iemand die belast is met het heffen van zekere tolrechten, 'costume' genaamd
cracht doen	geweld doen/plegen

 

D

 

daing/dainggeld	'boden zullen genieten dainggelden ende prouffiten' OAR 515 fol. 51r.
defrauderen	bedriegen, belasting ontduiken
denunciateur	aangever, verklikker
desisteren	afzien, afstand van iets doen of van een recht dat men zou mogen hebben om iets in rechte te vervolgen
destructie	vernietiging
digressie	brede uitweiding
dilengentie = diligentie	ijver, toewijding
dobber	(ook) vistuig, bestaande uit een of meer vastgelegde, van snoeren en haken voorziene drijvers
duiker	koker door een dijk of dam tot het afvoeren of inlaten van water
duikersluis	afsluitbare duiker in een waterkering

 

E

 

effectueren	ten uitvoer brengen
eviter	ontwijken, vermijden, besparen
exactionneren	meer (belasting) eisen van iemand dan wettelijk is vastgesteld
excederen	overschrijden, overtreden
excessief	overmatig, buitensporig
exonereren	water lozen
exploiteren	bij exploot aanzeggen
exploot	aanzegging door de deurwaarder van een dagvaarding, rechterlijke beslissing
extenderen	uitbreiden, betrekkelijk maken van het een tot het ander geval
f(o)urnissement	(bij)betaling

 

G

 

gehengen	spreken
gereetschap	1. gereedheid, geneigdheid; 2. bereidvaardigheid; 3. benodigdheden
gerieven	helpen
gescheid	scheidsrechterlijke uitspraak
gewerden (van weerderen)	de weerder (soort handgeld) teruggeven
gratie	1. welwillende gezindheid; 2. (van een belasting) vermindering van het bedrag
groot	1/2 stuiver
grouwen	gruwen, vrezen

 

H

 

haspel	door spaken of kruisarmen te bewegen windas
heul	duiker, een overwelfde of door een brug overdekte opening
hoefslag	het aandeel waarvoor een ingeland, op grond van de grootte van zijn perceel, in onderhoud van dijk of weg is aangeslagen
hoeve	= 16 morgen of 13,624 ha
houck	(vis)haak

 

I

 

impetrant	1. degene wie een eis rechterlijk wordt toegewezen; 2. eiser, verkrijger van een daagbrief
impetreren	eisen, verzoeken, zich verwerven
inestimabel	onschatbaar
injurie	onrecht, belediging
insisteren	aandringen
intenteren	(een proces) instellen

 

J

 

jachtwater	(snel) stromend water
Jaersdach	nieuwjaar

 

K

 

karolusgulden	gouden, later zilveren munt; boekhoudkundig/uitgiftekoers 20 stuiver
karwerk	karwei
kromsteven	op binnenwateren gebruikte vaartuigen met binnenwaarts gebogen steven

 

L

 

leeuw	leeuwengroot = zilveren munt met klimmende leeuw ter waarde van 1 groot
licht (van een sluis)	opening, breedte
lijn	1/12 duim = 0,2 cm
limiteren	beperken
litigieus	twistig, in geding staande, onderhevig aan een gerechtelijke uitspraak

 

M

 

mandement poenaal	bevelschrift/dagvaarding met boetebeding
Martini	11 november
meninge	oordeel, beslissing, uitspraak
momaensicht	masker

 

N

 

nijpen

knijpen, iemand zeer doen, beledigen

 

O

 

octroyeren	octrooi/vergunning verlenen
oculair (inspectie -)	eigen bezichtiging
oevel	euvel, (iets) nadeligs
oir	allesbevattend collectief
oirboir	nut(tig)
onderwinden	1. ondernemen, op zich nemen; 2. als beheerder over iets beschikken
onlochbaer	onloochenbaar
onthiet	belofte, bevel
onverhorich	onbeluisterd, niet verhoord/ingewilligd
't ooch hebben	als strekking hebben
oorboir	nut, voordeel
opheve	heffing (van een belasting)
opposeren (= opponeren)	teweer stellen
op peyne van	op straffe van
oproe(d)en	ophitsen
opwater	1. water afkomstig van de bovenloop der rivieren; 2. hoogwater, springvloed
(o)ultrgyeuse	ultra: aan gene zijde van; zijn eigenlijke bevoegdheid te buiten gaand
overdaad	gewelddadigheid
overdragen	overeenkomen

 

P

 

paasavond	de avond, en bij uitbreiding de dag, voor Pasen
partieschap	verdeeldheid, tweedracht
penninggeld	omslag per morgen (voor de hoogheemraden)
periculen	gevaarlijke situatie
permutatie	verwisseling, ruiling
permuteren	verwisselen, ruilen
Petri-ad-vincula	1 augustus
plak	munt van 2 groot of 1 stuiver
pondereren	overwegen, overpeinzen
poseren = poneren	stellen
precaveren	behoeden
prejudicie	schade, nadeel
prejudicien	1. van tevoren een oordeel vellen; 2. schaden, benadelen
preserveren	beschermen, behoeden
preste	lening
pretens	waarop men aanspraak meent te hebben
preventie	1. recht dat een met rechtsmacht bekleed persoon had om een zaak te behandelen wanneer deze eerst aan zijn jurisdictie werd voorgelegd; 2. onderzoek in rechte
procureren	bewerkstelligen; voor iemand anders verkrijgen, verschaffen
proprieyt	eigendom
bij provisie	voorlopig
provoceren	appelleren
prijzen	aangenomen werk goedkeuren

 

Q

 

quakel	kwakel = hoge, smalle voetbrug
quyten	kwijting verlenen
quytscelden	1. iets iemand overdragen, zijn recht aan quytschouwen iemand opgeven; 2. zich voldaan verklaren

 

R

 

rau(w) actie	actie die rauwelijks ter eerster instantie wordt getenteert; wanneer een zaak ter eerster instantie bij het Hof wordt gebracht
reeschip	gereedschap
reereren	herhalen, nog eens toepassen
remedien	middel zoeken tegen, verhelpen
repliek	antwoord van de eiser op het eerste verweer van gedaagde
restringeren	beperken, bekorten
Rijnlandse morgen	= 0,8515 ha; = 6 hond of 600 vierk.roede
Rijnlandse roede	= 3,767m; = 12 voet (0,314m); = 12 duim (2,61cm); = 12 lijn (0,21cm)

 

S

 

schakel	(ook) driewandig visnet waarmee men smalle wateren over de gehele breedte afzet
schutbaar	elders opsluitbaar door een schutter
schutten	loslopend vee opsluiten
Sint- Bartelmees aposteldag	24 augustus
Sint-Jan (in de zomer)	24 juni
Sint-Jansdagevangelist in de kerst	27 december
Sint-Lambertsdag	17 september
Sint-Lucasdag	18 oktober
Sint-Maria-Magdalena	22 juli
Sint-Matheus	21 september
Sint-Michielsdag	29 september
Sint-Pieter ad cathedram	22 februari
Sint-Pieter-en-Pauwelsdag	29 juni
solliciteren	vervolgen, naarstig drijven
soulagemente	(lasten)verlichting
spoeye/spui	afsluitbare waterlozing in een waterkering
stafgaende	vergelijk: dijckstaf = dijckslag = het gedeelte van een dijk tot welks onderhoud een bepaald persoon is verplicht
stal (haren vollen - hebben)	de bepaalde tijd gestaan hebben
stillen	tevredenstellen
strik	ook: een gevaarlijke poging om iemand in moeilijkheden te brengen
supercederen	uitstellen
superintendent	oppertoeziener
surrogeren	vervangen

 

T

 

temeriteyt	vermetelheid
tenwaer	tenzij
titel	1. akte, bewijsgrond; 2. rechtsgrond (voor eigendomsovergang)
tocht	(polder)sloot
toestoocken	prikkelen, aanzetten, opstoken
troublen	onlusten (van het beleg van Leiden)
turberen	verontrusten, beroeren; (met betr. tot iemands recht) hem in het genot daarvan storen
twije/twie	onenigheid, twist, geschil

 

U

 

usurpatie	zich wederrechtelijk door geweld, bedrog usurperen of anderszins toegenen en het als zijn bezit of iets wat hem toebehoort, gebruiken
uytdelven	vervenen
uytleggen	voorschieten
uytpande

 

V

 

Valentini	14 februari
verachteren	vertragen, belemmeren
verbandbrief	akte waarbij men zich verbindt een belofte na te komen
verboucken	overboeken
verbreken	een misdrijf plegen, dat bij een wetsbepaling verboden is of dat men zich verbonden heeft niet te plegen
verdelven	uitgraven, vervenen
verdrag	1. uitstel; 2. verdrag; 3. duur van een bepaalde termijn
verduchten	vrezen
verhelen	tot een geheel verbinden
verhoefslagen	(een dijk) in hoefslagen verdelen
verleggen	voorschieten
veroorsaten	vergoeding geven
vertichten (vertegen)	het opgeven van zijn recht op iets, afstand doen
verwit	1. voorafgaande mededeling; 2. verwijt, dat wat tot schande strekt
viertel	= 4 morgen ofwel 3,406 ha
vleugel (van een sluis)	toelopende constructie ter weerszijden
vlouw	visnet dwars over de rivier uitgebracht en dat men met de stroom laat drijven

 

W

 

weer	strook land tussen twee sloten, kaveling
wete/weet	gerechtelijke aanzegging/kennisgeving
wijzen	vonnis wijzen, beslissen
willekoren	bewilligen, goedkeuren

 

Z

 

(een) zeggen	arbitrale uitspraak
zetten	(een belasting) vaststellen

 

 

 

Auteur	Publicatie	Home
Marleen van Amstel - Horák 2005	Jan van Hout, 't Vertooch nopende het Dijckgraef en Heemraetschap van Rijnlant Leiden 1595	www.oudleiden.nl