P.J.B. de Baar

Inleiding

Vroeger waren er ambachtsheerlijkheden. De heren van een ambacht hadden veel macht; zo benoemden ze de burgerlijke en kerkelijke ambtsdragers en konden keuren (wetten, verordeningen) voor die plaats uitvaardigen. Ook konden ze rechten (belastingen) heffen op tal van zaken, dus ook op economisch gebied konden ze heel wat regelen (en ritselen). Iedere ambachtsheer wilde in zijn ambacht zoveel mogelijk economische activiteit, zelfs als dat ten koste ging van een nabijgelegen stad. Ook al kregen de steden steun van hogere overheden in hun streven tot protectionisme, de ambachtsheren beschermden hun eigen belangen en dat botste nogal eens. Wanneer een stad een ambachtsheerlijkheid kon kopen (die was vaak best wel veel geld waard), kon het stadsbestuur voortaan het beleid bepalen en dus alle economische activiteit in dat ambacht of althans een brede ring rond de stad verbieden, en handhaven. Zo probeerde Leiden in 1544 Zoeterwoude (met Stompwijk, Wilsveen en Tedingerbroek) te verwerven, maar uiteindelijk sprong de koop af. Toen zich een nieuwe gelegenheid voordeed bij Leiderdorp, aarzelde de stad niet lang en sloeg toe. Maar dit werd een lijdensweg. Wie beter dan Jan van Hout, die overal bij aanwezig en betrokken was, kon een uitvoerig rapport schrijven over de hele gang van zaken? Zijn Verbael is bewaard gebleven, ook in afschrift, en volgt hier in transcriptie. 

In 1582 kocht de stad Leiden de ambachtsheerlijkheid Leiderdorp, maar de formele afdoening daarvan ondervond tegenstand. Waar de schoen precies knelde, wordt uit het betoog van Van Hout niet duidelijk (was Amsterdam tegen?). Leiden probeerde de zaak door te drukken door de stadhouder, prins Willem van Oranje, voor haar karretje te spannen, maar eerst was dat lastig omdat hij steeds maar niet in Holland was, en toen hij eindelijk in Delft kwam te wonen, werd hij vermoord vóór hij zich met de zaak Leiderdorp had kunnen bemoeien. Daarna bleef de zaak jarenlang van de agenda, tot zich in 1597 een nieuwe kans voordeed. Gelukkig waren alle betrokken partijen nog steeds van dezelfde mening, zodat het nu, wellicht zonder stiekeme tegenstrevers, in vrij korte tijd afgedaan was. Zowel in 1582 als 1597 heeft vooral Van Hout zich enorm ingespannen om alle problemen op te lossen; het is ongelofelijk hoeveel hij gereisd heeft om met allerlei betrokkenen te overleggen. In wezen vervulde hij de taak van een pensionaris, in 1582 omdat er toen geen duidelijke bekleder van dat ambt was, en in 1597 naast pensionaris Nicolaes van Seyst. Hij moet absoluut diplomatische gaven gehad hebben; hij sprak kennelijk net zo gemakkelijk met een eenvoudige boer of handwerksman als burgemeesters van grote steden, edelen en zelfs de stadhouder. Zelfs als hij lid was een soort deputatie waarbij burgemeester(s) of andere politici aanwezig waren, waarbij die haast vanzelfsprekend het woord voerden, was zijn invloed toch vaak aanwijsbaar. Kortom, iemand die zo waardevol was dat hij vaak alleen op reis gestuurd werd om zaken te ‘regelen’.

Het rapport (verbael) van Van Hout is in twee versies overgeleverd: als origineel in Archieven Stadsheerlijkheden en Vroonwateren inv.nr. 103 en in authentiek afschrift in Stadsarchief 1575-1816 inv.nr. 336. Omdat het afschrift veel gemakkelijker leesbaar is, volgt dat hieronder. Er is vluchtig vergeleken met het origineel, maar belangrijke afwijkingen daarvan zijn niet aangetroffen.

In inv.nr. 103 bevindt zich ook een rekening van de (meeste) onkosten die de aankoop met zich meebracht. Alleen de reiskosten werden elders verantwoord, en opvallend is dat deze rekening zich hier bevindt en niet formeel is afgesloten en afgehoord. Mogelijk is dit slechts een ontwerp en bevindt of bevond een net-exemplaar zich tussen de bijlagen bij de rekening (van tresorier-ordinaris of tresorier-extraordinaris). Werkelijk alles is verantwoord, zelfs het smeergeld. Zo kreeg de vrouw van raadpensionaris Oldenbarnevelt, die eigenlijk alleen maar geadviseerd had hoe de koopsom over de grens van het vijandelijk (Spaans) gebied te krijgen, waar de verkoper, prins De Ligne, woonde, een verguld zilveren schaal. Het was een van de twee zilveren gedreven schalen die in 1592 door de stad gekocht waren om waar dat nodig was uit te reiken; zo was dit natuurlijk niet alleen voor de moeite van Van Oldenbarnevelt in dit geval, maar voor al zijn goede werk voor de stad Leiden, in het verleden en ook wel in de toekomst. Alleen al het vergulden, door de goudsmid Jan Jansz. van Griecken, kostte zestig gulden. De vrolijke maaltijd waarmee na de beëdiging van de Leiderdorpse ambtsdragers deze onthaald (en geappaiseerd) werden, kostte maar liefst f 98-15-0. Hopelijk heeft het ook Jan gesmaakt! Voor al zijn moeiten declareerde hij f 25-9-0, een flink bedrag, maar het zij hem (na zoveel eeuwen) nog steeds van harte gegund; hij heeft er echt wel wat voor gedaan!

In dit deel heeft (voorin) David van Royen, de latere stadssecretaris, orde geschapen in de warboel aan stukken over de aankoop, en daarna alles laten inbinden. Zijn titel: “Bewerp van het verbael van de reedenen en gelegentheydt welke de stadt Leyden bewogen ende aengezet hebben tot het koopen van de ambagtsheerlijkheydt van Leyderdorp van den grave van Ligny enz., met hetgunt verder daeromtrent is voorgevallen, van den 5 novemb. 1582 tot 23 sept. 1597 wanneer de stadt werkelijk bezit genomen heeft, opgemaekt door Jan van Hout, secretaris der stadt Leyden”, bewijst al zijn wijdlopigheid en grondigheid. Omdat ook hij al merkte dat het handschrift van Van Hout niet altijd even gemakkelijk voor eenieder leesbaar is, deed hij er maar meteen een volledig afschrift bij; vermoedelijk kende hij het afschrift in SA II inv.nr. 336 niet. Maar zijn handschrift is inmiddels ook niet gemakkelijk leesbaar meer, en hij was niet erg nauwkeurig in het transcriberen; vaak leek het meer op hertalen. En het is niet digitaal…

TRANSCRIPTIE VAN HET ‘VERBAEL NOPENDE DE COOP VAN DE AMBACHTSHEERLICHEYT VAN LEYDERDORP’.
(SA II inv.nr. 336 fol. 157; het stuk is door Van Hout ook van een eigen foliëring voorzien, maar die wordt hier genegeerd).

Alsoe de burgermeesteren ende regierders deser stadt Leyden zoe uyten monde van hare voorsaten in regieringe hadden verstaen, als uyt de stucken, papieren ende chartren van de stadt waren berecht wat groter oncosten zoe van processen als andere vanwegen deser stede in voorleden tijden zijn gedragen om des stats neringen voor zoe vele mogelic was te benefitiëren ende miteenen de buytenneringen te verhinderen en beletten dat die uyt deser stede nyet en zouden werden getrocken ten plattenlande ende de buyren ende innewoonderen van den ambachte van Leyderdorp wel meest hem tot het doen van zodanige neringen vanouts hadden begeven ende zulcx wederom scheenen bij der hant te willen nemen, nyetjegenstaende den accorde daerop den 8en septembris 1541 mitten Heere van Wassenaer indertijt als ambachtsheer van Leyderdorp gemaect ende bij Ho[ochloffelijcker] Me[morie] keyser Kaerle de Vijffde opten 19en september 1541 geapprobeert ende de vordere octroyen zoe opte buytenneringen als opte buytengetimmerten ten voordele deser stede verworven den 11en octobris 1540 ende den tienden january 1575, ende dat zij daeromme beduchten ter zaicke vandien in nieuwe moeyten ende costen te geraecken; dat zij oock bevonden dat hunne voorsaten om hem daervan te ontledigen goetgevonden hadden in den jare 15vierenveertich te copen de ambachtsheerlicheyt van Zoeterwoude [in de marge heeft Van Hout geschreven: ’t verhael van de cope der ambachtsheerlicheyt van Zoeterwoude ziet achter, beginnende fo[lio 221-245v.], mer dat zij tot de leveringe vandien nyet en hadden cunnen geraecken doordien de genomde Ho[ochlofflijcker] Me[morie] keyser Kaerle de Vijffde ‘tselffde ten behouve deser stede nyet en begeerde te doen versegelen invougen dat zij de cope van de voorschreven ambachtsheerlicheyt van Zoeterwoude zo men zeyt aen den Heere van Alckemade hadden overgedragen, soe was bij hem in beradinge geleyt off men de gelegentheyt van den jegenwoordighen tijt waernemende als wesende de regieringe van ’t Lant ende de bedieninghe van de Graefflicheyt jegenwoirdelick aen den Heeren Staten nyet en behoiren te trachten om in cope te becomen nyet alleen de ambachts- [fol. 158] heerlicheyt van Leyderdorp, mer ooc ‘tgunt men vorder in dien deele tot vordernisse van deser stede neringen zoude mogen becomen, om waertoe te geraecken hadden door de heere mr. Jan van Banchem, doentertijt deser stede advocaet voor den Hove van Hollandt, nu raidt in den Hoogen Raide, doen sonderen ’t gemoet ende de gesintheyt van Jacob de Jonge, raidt ende rentmeester van den Heere van Wassenaer, waeraen de voorschreven ambachtsheerlicheyt van Leyderdorp gehoorich was, dewelcke daerinne zoeveel gedaen ende benaersticht hadde dat de voornomde rentmeester aen den Heere van Wassenaer tot dien eynde hadt gescreven, dezelve Heer van Wassenaer daerinne bewillicht ende aen den voornomden rentmeester genouchsame last hadde overgesonden omme mit de voornomde van Leyden daerop in onderhandelinghe te treden, gelijc ‘tselve blijckende es bij de missive hier innegelijft [in de marge heeft Van Hout in sierletters geschreven: 1582 novemb. 5: Missyf van de heer Banchem aen J. van Hout]

Edele, wijse, voorsienige, bijsondere goede vrunt, nair mijne hartgrondighe gebiedenisse t’ Uwer Edele es d’ oorsaecke mijns schrijvens dat alsoe Mijnheeren van Leyden t’ anderen tijden op mij begeert hebben dat ick soude vernemen off daer eenich middel zoude wesen teneynde de stadt in cope tegens den Heere van Wassenaer soude mogen gecrijgen de ambachtsheerlicheyt van Leyderdorp onder zeeckere conditiën daerbeneffens voorgeslagen, ende dat de rentmeester van Wassenaer aengenomen hadde daervan aen sijnen Heere te schrijven, soe es ’t dat dezelve rentmeester op eergisteren mij gebootschapt heeft dat Mijnheere van Wassenaer hem genouchsame last heeft overgesonden omme met Mijnheeren van Leyden diesangaende te handelen, ‘twelck ick angenomen hebbe hemluyden door Uwer Edele te laten weten. Wille daermede desen eyndigen, biddende God Almachtich Uwer Edele lange te willen sparen tot salicheyt. Uyten Haghe desen 5en novembris 1582. Onder stont: Uwer Edele dienstwillighe vrunt Jan van Banchem. De superscriptie was: Edele, wijse, voor- [fol. 159] sienighe goede vrundt Jan van Hout, secretaris der stad Leyden.

[1582 novemb. 22, communicatie] Volgende denwelcken waren Jan Janszoon van Baersdorp, burgermeester, ende de voornomde Jan van Hout, secretarys, opten 22en novembris 1500tweentachtich gereyst naer Den Hage ende hadden opten 23en opte voorschreven cope mitten voornomden rentmeester in nairder conferentie ende onderhandelinge getreden, alleenlicken preparatoirlicken, ende om te besien hoe men deselve zaicke bequaemelicxt zoude connen beginnen ende bij der handt nemen, ende alsoe ‘tselve doende vanwegen den rentmeester voorgeslagen was dat hij van die van Leyden geen ander gevoelen en conste hebben dan dat zij van meyninge waren te procederen ter goeder trouwen, gelijc ’t onder vrome lieden betaemde, ende dat zij hem mit geen confiscatie off annotatie die van des Heeren van Wassenaers goeden ten bevele van de Heeren Staten zouden mogen werden gedaen, nyet en zoude willen behelpen om Zijn G[enade] de belooffde penningen weerloos te maicken, zoe was denzelven daerop deur den voorscreven gecommitteerden expresselic toegeseyt en belooft dat zij ter goeder trouwen, ooc wat gevallen datter soude mogen overcomen, aen den Heer van Wassenaer de belooffde penningen promptelicken ende in gelde zonder swaricheyt zouden doen aentellen ende dat hij hem daervan verseeckert zoude mogen houden. Ende naerdat daervan mitsgaders van de voorslagen daertoe dienende openinge gedaen waren die van de Grote Vroetschappe der voorschreven stede als ’t lichaem vandien representerende, zoe waren opten 24en novembris 1582 gecommitteert ende gelast de burgermeesteren indertijt als Pieter Adriaenszoon van der Werff, Jan van Brouchoven, Claes Willemsz. [fol. 160] van Warmont ende Claes Adriaensz., mitsgaders de voornomde Van Baersdorp ende Jan van Hout, secretaris, om mit den voornomden rentmeester angaende de coop van de voorschreven ambachtsheerlicheyt te handelen, volgende denwelcken es de voornomde Pieter Adriaenszoon van der Werff, burgermeester, opten 28en novembris 1582 gereyst naer Den Hage om mit de voorschreven Van Hout, dier tijden in Den Hage wesende ende aldaer besoingerende over ’t maecken ende vernieuwen van des stats keuren, op ‘tgunt voors. es in besoinge te treden. ‘twelc doende es eyntelic gemaict ’t contract hyer innegelijft:

Op huyden den eersten decembris 1500tweendetachtich zijn joncheer Andries van Wassenaer, bailliu van Wassenaer, ende meester Jacob de Jonge, rentmeester van den Huyse van Wassenaer, in cracht van haer brieven van volmacht van Mijnen G[enadigen] Heere Mijnenheere den grave van Lingne ende Faulcquenberge etc., Heere van Wassenaer, ambachtsheer van Leyderdorp etc., ter eenre, ende Pieter Adriaenszoon van der Werff, burgermeester, ende Jan van Hout, secretaris, gecommitteerden der stadt Leyden, ter anderen zijde, bij tusschenspreecken van meesters Jan van Banchem, raed van den Hoogen Raide van Appèl, ende meester Cornelis van der Hooch, onder ’t behagen van heure respective meesters ende op ’t advoy ende believen van de Hooge Overicheyt van den Lande, overgecomen ende verdragen: Eerst dat de voornomde van Leyden in coope hebben zullen de voorschreven ambachtsheerlicheyt van Leyderdorp mitten gevolge vandien als schoutambocht, bodeambocht, clercqambocht, de wint ende ’t veer, zulcx ende in der vougen Zijne G[enade] dezelve ambochtsheerlicheyt ende gevolge volgende de oude leenbrieven daervan de voors. van Leyden [fol. 161] voor zoeveele de voors. ambachtsheerlicheyt angaet zonder vorder extracten off copiën auctentycq gelevert zullen werden van de Graeffelicheyt van Hollandt ten rechten leene houdende es, sonder dat hierinne begrepen wert de visscherye van den Rijn, die bij Zijne G[enade] tot een ander leen apart ofte op hemzelven van de voors. Graefflicheyt wert gehouden, ende dit al mits dat degeene die ’t voorscreven schoutambacht, clercqambacht, bodeambacht ende ’t veer nu ter tijt in pacht hebben ende gebruycken, deselve ende elck van hem haeren pacht de resterende tijt zal volgen, gehouden blijvende ten behouve van de voorscreven stede te betaelen ‘tgunt zij daervooren gehouden zijn uyt te keeren, te weten Jan Jochumszoon ’t schoutambacht ende bodeambacht noch eenen tijt van vier jaeren, eyndende Lichtmisse zevenendetachtich, gevende jaerlicx te pacht dertich gulden, Salomon van der Woert het secretaryschap tot wederzeggen toe, gevende jaerlicx tot een kenpenninck dertich stuvers, verschijnende Lichtmisse, ende Cornelis Janszoon van ’t veer noch vier jaeren, eyndende prima january zevenentachtich, gevende jaerlicx te pacht zes gulden, daervan de pachten vallende prima january ende Lichtmisse ’84 tot des stats prouffijte zullen comen, ende zullen de brieven van verpachtinge daervan zijnde de voornomde van Leyden werden gelevert. Ten tweden dat de voornomde Van Wassenaer ende De Jonge vanwegen Zijn voors. G[enade] ende voor zoeveele Zijn G[enade’s] heerlicheyden van Ougstgeest ende Voorschoten angaet, consenteren ende approberen zullen, gelijc zij voor zoeveele des noot es consenteren ende approberen mitsdezen, dat het octroy bij de voorschreven van Leyden opten tienden january 1575 verworven mitsgaders de approbatie ende breder verclaringe van Zijne P[rinselijck]e Excellentie als representerende [fol. 162] ende hem gedefereert zijnde de Hooge Overheyt van Hollandt daerop gevolcht van date den vierden octobris tweendetachtich in de voorscreven heerlicheyden zoeverre de limiten van vijffhondert ende achthondert roeden aldaer verhaelt hen respectivelicken uytbreyden, ende vorder nyet, plaetsegrijpen ende in alle zijn poincten onderhouden, geachtervolcht ende naergecomen werden zal, des zal de voorschreven Zijn G[enade] t’ sijnen gelieven aen de Zijl in den voorscreven ambochte van Leyderdorp moghen doen stellen zeeckere huysinge, ‘tsij van steen off van hout, tot verclaringe van burgermeesteren der stadt Leyden in der tijt dienende, alleenlick tot geryff van den bewaerder van Zijne G[enaden] tolrechten, zonder dat dezelve bewaerder aldaer eenighe tapperijen off andere statsneringhen zal mogen oprechten, doen noch gebruycken, off yet doen anders dan bouwerije, ende mits dat hij alle zijne wijnen, bieren ende andere lijffbehouften voor hemselven ende zijn gantsche familie dienende, binnen Leyden ende anders nieuwaerts haelen zal mogen ende daervan alle exchijsen, ongelden ende lasten opleggen ende betaelen zal moeten, gelijck de burgeren ende inwoonderen der voorschreven stede in der tijt doen zullen, alles op pene ende verbeurte in ’t voorschreven octroy begrepen, van alle ‘twelck respectivelic tot coste van de stadt van Leyden brieven van verlij, opdrachte ende overgifte in behoirlicke forme zullen werden verleden omme daerop bij die van Leyden aggreatie ende approbatie van de Hooge Overheyt ende elders daer ‘tselve van node zal sijn, versocht te werden, ‘twelc zij van Leyden ten wederzijden verclaringe gedaen wesende bij hun meesters de jegenswoirdige overcompste gestant [fol. 163] te doen, mitten eersten aennemen te doen. Dewelcke vercregen hebbende, zullen de voors. van Leyden voor alle ‘tgundt voorscreven is in gereden gelde aen handen van den voornompden De Jonge als rentmeester ende onder absolute quitantie van deselven betaelen een somme van duysent guldens van veertich groten ’t stuc, ende daer bijvougen obligatie van de voorschreven stede van gelijcke somme omme teynden tsjaers aen zeeckere persoon hen te nomineren betaelt te werden, des hem de voors. rentmeester in zijn particulier bij de voorschreven quitantie verbinden zal dat hij mitten aldereersten de voorschreven van Leyden buyten haren costen bestellen ende in handen leveren zal behoirlicke ende absolute quitantie onder de handt ende ’t segel van mijnen voorschreven G[enadige] H[eere]. T’ oirconde deesen bij den voorscreven personen elck in zijn qualité ondergeteyckent ten dage alsboven. Ende onderteyckent: V. Wassenaer, J. de Jonge, Pieter Adriaensz. van der Werff, J. van Hout, J. Banchem, Cor. van der Hoech.

Van welcke gemaicte coope ende verdrach de voornomde Heer van Wassenaer deur zijnen voornomden rentmeester verwitticht zijnde, hadde ‘tselve van zijn sijde bewillicht ende om ‘tselve te voltrecken overgesonden de volgende procuratie:

Wij, Philips grave van Lingne ende van Faulcquenberge, burchgrave van Leyden, baenreheere van Wassenaer ende van Belloil, heere van Estambruges, Ellegnies, Voorschoten, Catwijck, Valckenburch, Oustgeest etc., ridder van der orden van den Gulden Vliese, doen condt allen luyden dat wij machtich gemaict hebben ende maecken machtich mitsdezen joncheer Andries van Wassenaer, onsen bailliu, ende Jacob [fol. 164] de Jonge, onsen rentmeester van Wassenaer, t’samentlick ende elck bijsonder, omme uyt onsen name te compareren voor stadthouder ende leenmannen der Graefflicheyt van Hollandt ende elders daer ’t van node wesen zal, ende te cederen, transporteren ende overgeven tot behouve der stadt Leyden onse ambachtsheerlicheyt van Leyderdorp mit dat veer over den Rijn zulcx wij die tot noch toe tot eenen rechten leene van de Graeffelicheyt van Hollandt gehouden ende beseten hebben, belovende over goet, vast ende van waerden te houden ‘tgunt bij den voors. onsen gemachtichden ende elcx van hun bijsonder in ‘tgunt voorscreven es gehandelt ende gedaen zal werden onder alle vorder conditiën ende bespreecken tusschen den voirnomden onsen gemachtichden ende die van Leyden in ’t tracteren van de overdracht der voors. onse ambachtsheerlicheyt op ’t believen van de Hooge Overicheyt opten eersten decembris 1500tweendetachentich voorsproocken ende geaccordeert, versouckende an de Hooge Overicheyt des Graefflicheyts van Hollandt deze onse overdrachte overdanckelic te willen nemen, dezelve te believen ende die van Leyden voornoemt behoirlicke brieven van investiture te willen verleenen. T’ oirconde onsen zegel hyeraen gehangen ende onsen name hyeronder gestelt den twintichsten dach van maerte 1500drieendetachtentich. Onderteyckent: Philps de Ligne, wesende daerbeneffens besegelt mit een groot root wasschen zegel aen doublen franchijnen staerte uythangende.

Ende alsoe de voorscreven van Leyden daervan verwitticht zijn geweest deur de brieven hier innegelijft:

Eersame, discrete heere, op eergisteren [fol. 165] van Gheervliet thuysgecomen zijnde, hebbe gevonden antwoorde van mijnen heere de grave van Ligne op mijne voorgaende missive van den 12en decembris lestleden angaende de zaicke van Leyderdorp, aggreerende onse besoinge in allen haere poincten, behalven dat hij zoude begeeren de belooffde penningen teffens ende t’eenemale opgebracht te werden, ons overzeyndende zijne procuratie omme het transport te doene onder ’t segel ende handt in conformité van het ontwerp bij mij Zijne G[enade] overgesonden, op betrouwen dat Mijnheeren van Leyden ‘tgunt voorscreven es voor goet zullen aensien ende daermede tevreden zijn, waervan ic nyet en hebbe willen laten Uwer Edele ten eersten te verwittighen teneynde u believe mit Mijnenheeren de burgermeesteren ‘tgunt voors. es te communiceren ende mit volle resolutie u alhier te vinden opdat nyet van node en zij mit vordere rescriptiën langer train ende dilay te causeren. Uyten Hage den 21en aprilis 1583. Onder stont: Uwer Edele gans willige vrundt Jacob de Jonge. D’ opschrifte: Eersamen, zeer discreten heere ende mijnen bijsonderen goede vrundt Jan van Hout, secretaris der stede van Leyden.

Soe was de voornomde Van Hout opten 24en aprilis ’83 van deser stede wegen gereyst nair Den Hage ende ten zelven tijde mitten voornomden rentmeester ten overstaen van de voorscreven heere Banchem verdragen dat de geheele somme van tweduysent gulden teffens ende in gerede penningen zoude werden opgebracht, mits dat de stadt ten opsicht van d’ anticipatie van de laetste duysent gulden interesten zoude corten [fol. 166] en genieten nair beloop van de penning zestien, waernair de voors. ambachtheerlicheyt ten behouve deser stede voor leenmannen es opgedragen volgende de brieven hier innegelijft:

Transfix. Wij Jan van Banchem, raidt ordinaris in den Groten Raidt van Hollandt, ende Heynrick Heermale, beyde leenmannen van de Graefflicheyt van Hollandt, doen condt eenen ygelicken dat op huyden voor ons in persone gecompareert es Jacob de Jonge, rentmeester van Wassenaer, ende heeft voor ons uyt crachte van zijne procuratie hem gegeven bij Mijnenheere den grave van Ligne als heere van Wassenaer in date 20en martii 1500drieendetachtich, daer dese deurgesteecken es, vanwegen deszelffs Heeren ende op ’t advoy ende welbehagen van de Hooge Overicheyt van den Lande, gecedeert, getransporteert ende overgegeven tot behouve der stadt Leyden des voors. Heere ambachtsheerlicheyt van Leyderdorp mit dat veer over den Rijn, zulcx de vers. Heere die tot noch toe tot eenen rechten leene van de Graeffelicheyt van Hollandt gehouden ende beseten heeft, onder alle vordere conditiën ende bespreecken tusschen de voornoemde van Leyden ende den voors. De Jonge, mit joncheer Andries van Wassenaer, bailliu van Wassenaer, als gemachtichden van den voorscreven heere grave in ’t tracteren van de overdracht der voors. ambachtsheerlicheyt op ’t believen van de Hooge Overicheyt alsvooren opten eersten decembris lestleden versproocken ende geaccordeert, versouckende de voornomde De Jonge uyten name alsvooren an de Hooge Overicheyt des Graefflicheyts van Hollandt dese voorscreven overdrachte overdanckelick te willen nemen, dezelve te believen, ende die van Leyden voornompt behoirlicke brieven van investiture te willen verlenen. T’ oirconde van desen hebbe ick, Jan van Banchem voorscreven, gebeden den voornoemde Jacob de Jonge zijn segel uuyt mijnen [fol. 167] name hyeraen te willen hangen, zoe ick zelver alsnoch geen zegele en gebruyc, zulcx ick De Jonge voorschreven zoe uyten name van de voorscreven Banchem alsooc van mijzelven gaerne gedaen hebbe, ende ick Heyndrick Heermale hebbe mijn zegele hyermede aengehangen opten 25en aprilis anno 1500drieendetachtich. Onder de plycque stont geteyckent: J. v. Banchem, wesende getransfixeert deur de voors. procuratie ende besegelt mit twe rode wasschen zegelen aen doublen franchijnen staerten uythangende.

Ende alsoe de voors. opdracht bij brieven van den 25en aprilis ’83 door de heer Banchem gescreven aen deser stede was overgesonden, ende dat zulcx niet en resteerden dan ’t voorscreven contract oic van deser stede wegen te voltrecken, om ‘twelc te voldoen volgende den innehouden van de voors. accorde van node was ’t advoy van de Ho[ge] O[vericheyt], soe was de voornoemde Van Hout opten 29en aprilis ’83 van deser stede wegen gereyst naer Antwerpen om daerop te vervolgen ’t advoy van Zijn Ex[cellentie] den prince van Oraengien h[oochloffelicker] m[emorie], niet alleen ten opsichte Zijn Ex[cellen]tie de Hoge Overicheyt doen ter tijt was gedefereert, mer dat ooc Zijn Ex[ellentie] de Graeflicheyt van Hollandt was opgedragen ende mitten groten zegele deser stede verzegelt, mer en hadde Zijn Ex[ellentie] daerinne nyet begeren te resolveren ende zulcx de zaecke aen de Heeren Staten versonden mit brieven van den volgenden innehouden:

De prince van Orangien, grave van Nassau etc., marquys van der Vere etc., heere ende baroen van Breda,

Eedele, eersame, wijse, hoochgeleerde besundere goede vrunden, die schoutet, burgermeesteren ende regierders der stad Leyden [fol. 168] hebben aen ons geschict heuren secretaris meester Jan van Houte om ons aen te geven zeeckere twe poincten ende daerop onse provisie ende octroy te verwerven, namentlick d’ eerste alsoe zij zeggen zeecker accord angegaen te hebben mitten gecommitteerden van den grave van Ligne, van denwelcken als Heere van Wassenaer zij bij cope vercregen zouden hebben de ambachtsheerlicheyt van Leyderdorp, dewelcke heurluyden ende der voorscreven stadt om veele oirsaicken ende consideratiën nyet alleenlic dienlic, mer oock nodich is, ende dat de voors. heerlicheyt te leene gehouden wordt van den grave van Hollandt, dat wij ‘tselve accord ende coop zouden willen bevestigen ende advoueren ende vorders uuyt de autoriteyt die zij seggen wij daertoe te hebben, de nature van ’t voorschreven recht leen wech te nemen ende de voors. ambochtsheerlicheyt met zijn gevolge daervan te willen bevrijden, denzelven van Leyden bewilligende ‘tselve als vrijdomme van der stadt ende gelijck den vrijdom die zij buyten de andere heure poorten is hebbende in der eeuwicheyt te mogen besitten, vermeerderende overzulcx mette voorscreven heerlicheyt de jurisdictie ende ’t rechtsgebiet der voors. stad Leyden. Ten anderen dat alsoe de regenten der voors. stad Leyden over twe jaren gekeurt hebben dat alle penningen toecommende weeskinderen, onsinnige, uytlandige ofte diergelijcke personen momboirs behouvende, geleeght aen renten, dezelve personen tot heure jaeren, verstandt of lande respectivelick gecommen zijnde, zulcke renten zullen gelost ende affgeleeght ende metten verloop derselver opgebrocht worden omme sulcke personen daermede des te bequamer als heuren hartstoel in heuren handel te mogen generen ende behelpen, eensamentlick oock dat alle verlijen ende stipulatiën nyet voor schepenen zoe tot daertoe gedaen was, maer alleenlick voor weesmeesteren ge- [fol. 169] schiet ende in het weesbouck opgeteyckent zouden, om den cost te schouwen, zoe gestendich ende van zulcker weerden zijn ende preferentie hebben alsoff ‘tselve voor schepenen gepasseert ware, gelijck tot noch toe, zij seggen onderhouden te zijn, ende dat zij nochtans beduchten dat in toecomenden tijde ter saicken vandien eenige processen zouden mogen spruyten, om dewelcke te voorcommen versouckende dat wij dezelve sulcke heure ordonnatie zouden willen met octroy approbatoir bevestigen. Ende al eest dat wij dezelve heure versoucken geenssints en hebben vreempt gevonden, maer het eerste zoe doenlick als het ander redelick, insiende insunderheyt de groote lasten ende t’ achterheyt daerinne dezelve stadt deur heure vromicheyt ende getrouwicheyt heur is bevindende, soe en hebben wij daerop (als ons zulcke authoriteyt ende macht daertoe nodich egeensints toescrijvende) nyet willen noch cunnen yet gedoen oft besluyten tot heurder gonste ende voorderinghe, doch hebben nyet cunnen nalaeten deselve aen U L[ieve] te verseynden, denwelcken wij vrundtlick willen versocht hebben den voorschreven van Leyden die lichtelick wel meer zijn meriterende in desen hunnen redelicken ende doenlicken versouck ende ‘tgeene zij breder uluyden zullen aendienen, van onsen wegen te willen houden voor zunderlinge bevolen ende gerecommandeert. Eedele, eersame, hoochgeleerde, wijze, bijzundere goede vrunden, zijt Gode bevolen. Uyt Antwerpen den 5en mey 1583. Onder stont: Uluyder goede vrundt, ende geteyckent: Guillaume de Nassay. D’ opschrift was: Den eedelen, eerentfesten, eerzamen, wijzen, hoochgeleerden, onzen bezunderen goeden vrunden Staten ’s Lants ende Graefflicheyts van Hollandt.

[fol. 170] Mit welcke missiven de voornomde Jan van Brouchoven, burgermeester, ende de voors. Van Hout, secretaris, opten 10en mey ’83 gereyst zijn nair Den Hage om de saicke nairder in beradinge te leggen mit mr. Pouls Buys, dier tijden advocaet van ’t Gemeenlandt van Hollandt, ende miteenen te delibereren op ’t presenteren van de requesten teneynde voors. beworpen bij de voornoemde De Jonge, rentmeester, hier innegelijft:

Copie. Minute onder correctie. Aen Mijnheeren den Staten van Hollant.

Vertoonen die burgermeesteren ende regierders der stede van Leyden dat nairdien tot heurluyder kennisse gecomen was dat den rentmeester van Wassenaer, Jacob de Jonge, tot furnissement van omtrent vyerduysent gulden over zeeckere jaeren verloopen renten, den heeren van Beaufort, Fresin ende Noyelles uyt de goeden van Wassenaer verschenen ende bij u, mijnheeren, als aengeslagen genouch promptelicken geordonneert opgebracht te moeten werden, benodicht was geweest merckelicken somme van penninghen op zwaer interest te lichten ende omme dezelve weder te quyten van den voorscreven heere last hadde alle mogelicke ende bequaemste middelen te zoucken, ’t waer bij vercopinghe van eenighe partiën off andersints, zijluyden remonstranten zoevele deur den voorschreven rentmeester aen den heere grave van Lingne gedaen ende gevordert hadden dat zijluyden d’ ambochtsheerlicheyt van Leyderdorp, wesende een recht leen van de Graeffelicheyt van Hollandt, in cope vercregen hebben op ’t believen, advoyemente ende confirmatie van Zijne Exellentie als Hooge Overicheyt van den voorscreven Lande, aen denwelcken zijluyden oock [fol. 171] zulcx versocht hebbende, heeft Zijn Exellentie oock ‘tselve voor angenaem gevonden ende belieft op ’t genougen van de Heeren Staten, hebbende tot dien fijne aen denzelven doen expediëren zeeckere sijne missive, hyer bijgaende, versouckende daeromme Uwer Edele believinge op ‘tgunt voorschreven es, ende ordonnantie opte marge van dezen opten griffier van de leenen omme brieven van confirmatie daertoe dienende in behoirlicker forme te expediëren zoe sijluyden supplianten ooc van meninghe zijn ’t voorschreven quaet leen tot een onversterfflic leen te redimeren ende doen redimeren bij den commissaryzen op ‘tzelve stuc bij U, Mijnheeren, daertoe geordonneert. Dit doende etc.

Of men zoude mogen optes graven name ende coste van die van Leyden vercrijgen ’t voorschreven recht tot een goet leen ende dat deur schriftelicke last ende requisitie van die van Leyden omme ‘tselve hebbende transport te mogen doen sonder te behouven eenich believen off confirmatie van de Exellentie noch van de Staten, mer most eerstdaichs geschien alder eenighe placcaten quamen van geen goeden te mogen aliëneren etc. Of dat een derde den Staten angenaem zijnde zouden mogen versoucken aen den voorschreven commissarysen omme ’t voorschreven quaet leen tot een erffleen te hebben, te kennen gevende dat hij ‘tselve van de grave van Ligne gecoft hadde ende mit hem seens was, zoeverre het tot een erfleen te crijgen ware, dan soude in sulcken gevalle de penningen daervooren belooft opgebrocht moeten werden ende daernair ’t verlij vercregen hebbende, die van Leyden weder getransporteert moeten werden ende zulcx dobbelt recht van verlije vallen.

Ende nairdat de voornomde advocaet [fol. 172] Buys de voors. missive geopent ende eenighe zwaricheyden bij hem daerinne bevonden, den voornomden gecommitteerden verclaert ende te kennen gegeven hadde, sijn de voornomde gecommitteerden Brouchoven ende Van Hout naer Leyden gekeert, dewelcke van hun wedervaren rapport gedaen hebbende aen die van de Gerechte, es bij dezelve opten zestienden mey drientachtich nae visitatie van de voors. beworpen requesten raetsaem gevonden mit ’t versouc op te houden ende te verbeyden zoelange tot Zijn voors. Ex[ellen]tie (dier tijden in Brabant zijnde) alhier in Hollandt zoude sijn gecomen, deurdien men verhoopte dat de swaricheyden bij eenighe steden ende voornementlicken bij die van Amsterdam gemaict om Zijn Ex[ellen]tie de gedefereerde Graeflicheyt te verzegelen, middelertijt geassopieert ende gesplist zoude hebben geweest ende ten vergenougen van Zijn Ex[ellen]tie voltrocken ten opsicht Zijn Ex[ellen]tie hem verclaert hadde dat hij geen swaricheyt en maecte om de voors. coop te advoyeren ende de voornomde van Leyden daerinne conform haer goede gelieven te gratificeren. Ende alsoe de voorscreven rentmeester om de voorgeroerde zaecken te bevorderen gescreven heeft de brieven hier innegelijft:

Eersame, zeer discrete heere. Alsoe ick gaerne mitten eersten aen Mijnenheere antwoorde schrijven soude nopende onsse besoinge, u kennelick zijnde, wilde u wel gebeden hebben mij over te schrijven die resolutie van mijnenheeren van Leyden omme mijne reschriptie daernae te dresseren. U Edele zal mede gelieven mijn minute in uwen brieff over te schicken. Mij hyermede zeer vruntlick gebiedende in Uwer Edele’s goede gratie. Uuyten Hage den 17en mey 1583. Onder stont: Uwer Edele’s gans willige vrundt ten dienste, ende was onderteyckent Jacob de Jonge. [fol. 173] D’ opschrifte was: Eersamen, vromen, zeer discreten Jan van Hout, secretaris der stede van Leyden.

Soe zijn dezelve van deser stede wegen beantwoort in deser vougen:

Erentfeste, eersame, wijse, voorsienige heere ende gonstige goede vrundt, ick anbiede mij gedienstich tot Uwer Edele. Niet twijfelende Uwer Edele zij deur monde van mijnheer de burgermeester Warmond, daer van statswegen ter dachvaert, van de meeninghe van mijnen heeren ende meesters ende de zwaricheyt bij hem gemaict omme yet aen den Heeren Staten te vervolghen, maer ten wederzijden raetsaemst, de zaicke wat in schorssinge te houden op hope off Zijn Ex[ellent]ie cortelinge in Hollandt mochte comen ende die dan mit meerder verseeckertheyt aff te handelen, zoe en is nyet van node alhyer daervan yet wijders te verhaelen, maer zeynde U Edele volgende zijn schriftelic begeren de minute van U Edele weder. Waermede hyer eynde maickende, bidde den Almogenden U mijnen Eerntfesten, eersamen, wijsen, voorsienigen heer ende gonstigen goeden vrundt, te verlenen ’t volbrengen van Zijne deuchdelick begeren ende te nemen in Zijnen schut ende scherm tot salicheyt. In Leyden desen 20en mey ’83 stilo novo. Onder stont gescreven: Bij Uwer Edele goede vrundt ende dienaer, ende was onderteyckent: J. van Hout. De superscriptie was: Erentfesten, eersamen, wijsen ende zeer voorsienigen heer mijnen heere Jacob de Jonge, raid ende rentmeester van den Huyse van Wassenaer, in Den Haege.

Mit welcke beantwoordinghe alsoe de voornomde rentmeester (zoo ’t schijnt) geen genougen en nam, zijn desselffs brieven opten 26en mey ’83 in deliberatie geleyt mit die van de Gerechte ende is daerop nair onderlinge beradinge gere- [fol. 174] solveert dat de voornomde Van Hout, secretarys, daertoe gecommitteert, daerop nairder in communicatie zoude treden mit de voornomde heere Banchem, ende denzelven wat nairder ende voor zoeveele eer ende eedt behouden mogelic was, openen souden de swaricheyden de voornoemde van de Gerechte in desen bewegende, teneynde de voornomde rentmeester deur denzelven daervan wat onderrecht zijnde, eyntelicken aen zijn sijde zouden mogen resolveren, zonder op ’t goetduncken van burgermeesteren te verwachten off daerop te letten off hij gevordert begeerde te hebben opten voet bij hem voorgeslagen off liever mitter zaec hadde te verbeyden.

Mit welcke resolutie de voornomde Van Hout opten lesten mey ’83 gereyst es nair Catwijck bij de voorscreven heer Banchem, dier tijden daer wesende, alwaer hij ooc vont den voornomden rentmeester De Jonge, ende mitten anderen van de voors. zaecke spreeckende, besloot ende verclaerde de voornomde rentmeester ten overstaen van de voorscreven heere Banchem dat hij tevreden was ende bewillichde zonder voor alsnoch eenich versouc off vervolch te doen, te verbeyden de compste van Zijn Ex[ellent]ie. Waernair de voors. brieven van procuratie ende opdracht den voornomden rentmeester weder zijn in handen gestelt t’ sijnen versoucke volgende de brieven hier innegelijft.

Eersame, zeer discrete heere ende goede vrunt. Ick houde Uwer Edele wel indachtich hoe dat ick laestmael opte dachvaert van de hooftingelanden van Rijnlandt tot Leyden wesende, Mijnheeren de burgermeesteren aldaer in Uwer L[ieves] presentie voorgehouden hadde omme weder te hebben mijn procuratie ende transport van de heerlicheyt van Leyderdorp, voor leenmannen gedaen, ter tijt toe ’t effect vandien volbracht mochte werden [fol. 175] als ‘tselve wel redelick zijnde. Waerop dezelve mijnen heeren mij ter antwoorde gaven ‘tgunt voors. es in den heuren aen te willen dienen ende alsdan mij de voors. restitutie te doen als nair behoiren. Waeromme u believen zal mij nu mit mijnen heere Banchem d’ voors. stucken weder te zeynden ende die hant daeraen te willen houden omme bij mij bewaert te werden ter tijt toe onse zaecken geëffectueert zal mogen werden. Uwer Edele hiermede den Almogenden bevelende, die ic bidde denzelven te willen sparen in lancksalige gesonthede. Uuyten Hage den 1en augusti 1583. Onder stont: Uwer Edele dienstwillige vrundt Jacob de Jonge. De superscriptie was: Eersamen, zeer discreten Jan van Hout, secretaris der stede van Leyden.

Ende alsoe Zijne voors. Ex[ellen]tie op zijn eerste compste daeraen in Hollandt binnen Delff opten 10en july ’84 deerlicken vermoort werde, zoe was de voors. zaecke onvoltrocken gebleven mits den soberen staet die hem dese landen dier tijt inne vonden, waernair gevolcht zijnde de anneminge van den grave van Leycester mitsgaders de Leycestersche factie binnen deser stede (gelijc alle de werelt bekent es) uytgeborsten ende dezelve gepasseert zijnde, de grote ende menichfuldige questiën ende processen tusschen burgermeesteren ende regierders deser stede jegen Dijcgrave ende Hoogeheemraiden van Rijnlandt, en was in der voorscreven zaicke van de cope der voors. ambachtsheerlicheyt niet gevordert totdat in den lopenden jare 1597 hem weder nieuwe questiën schenen te openbaren ter oorsaicke van de vergrotinge van de vrijdomme deser stede buyten de Zijlpoorte, binnen welcke vergrotinge nyet alleen schout ende croosheemraden van Leyderdorp schouwe pretendeerden, ooc gepoocht hadden te usurperen [fol. 176] opten Lagen Rijndijc, maer ooc Dijcgrave ende Hoogeheemraiden in den Rijn, zoedat de burgermeesteren verduchtende nieuwe processen ende voorsiende dat indien men in gelijcke questiën nootshalven gevallen ende dezelve annemen hadde moeten, de costen vandien leechlicken meer zouden hebben bedragen dan voor de voorscreven cope van de ambachtsheerlicheyt was belooft, waren eyntelic te rade geworden de voors. cope weder bij der handt te nemen ende deselve bij de bequaemste middelen te doen voltrecken. Om 'twelc te doen benaerstigen, waren opten vierden augusti ’97 gecommitteert de voornoemde Jan Jansz. van Baersdorp ende Claes Adriaensz., burgermeesteren, mr. Niclaes van Zeyst, raedt ende pensionarys, ende de voors. Jan van Hout, secretaris. Ende alsoe tot heurluyder kennisse gecomen was dat de voornoemde rentmeester van andere zinne ende meninge scheen gewerden te zijn ende hij hem t’ anderen tijden hadde laeten verluyden dat hij hem jegens ’t voors. voltrecken van de coope van de ambochtsheerlicheyt van Leyderdorp van meninge was te opposeren ende ‘tselve te verhinderen, soe hadden de voornomde gecommitteerden des voors. rentmeesters gemoet weder doen sonderen ende denzelven in ’t secreet doen anseggen dat de voors. ambachtsheerlicheyt leechlicken van den Huyse van Wassenaer zoude werden getrocken zonder eenige vergoedinge aen den voors. Huyse van Wassenaer te doen, ‘twelc nair alle apparentie naerder was als hij wel waende ende dat hij daerom wel voor hem zoude willen sien dat hij, meenende den Huyse van Wassenaer voordeel te doen, ‘tselve in dier vougen geen groot achterdeel en zoude doen, mit welc andienen de voornomde rentmeester ten faveur van de stadt weder gebracht ende geneycht zijnde, es de voornomde Van Hout opten 26en augusti ’97 gereyst naer Den Hage om mitten voors. rentmeester naerder op alles te handelen, ende zijn soeverre t’saemen versproocken [fol. 177] dat mits bij de voors. van Leyden volgende haer toesegginge op ’t contracteren gedaen aen den Heere van Wassenaer een volcomen vergenougen gevende van de belooffde penningen, den voornoemde rentmeester daervan vertoont wesende Zijn G[enade’s] brieven van advoy en approbatie, dat hij hem jegens ’t voltrecken nyet soude opposeren, mer tevreden souden zijn dat de voornomde van Leyden de gecofte ambachtsheerlicheyt zoude volgen, aenbiedende hem in ’t vorder de voorscreven rentmeester mit alle vruntlicheyt tot den burgermeesteren ende regierders, mit een verclaringe dat hij hemluyden de voors. ambachtsheerlicheyt liever gonde als yemant anders.

Alle ‘twelc den burgermeesteren ende regierders gerapporteert wesende, zijn de voornomde Baersdorp ende Claes Adriaenszoon, burgermeesteren, mitten secretarys opten 27en augusti getrocken nair Den Hage ende zijn gesamentlicken mit de voornomde pensionarys Seyst, aldaer zijnde, gegaen bij de heere meester Jan van Oldenbarnevelt, advocaet van den Lande, ende hebben Zijn Edele geopent ‘tgene tusschen de heere grave van Lingne ende der voors. stede alsvoren was gehandelt nopende de coop van de voors. ambachtsheerlicheyt van Leyderdorp, mit een verclaringe dat burgermeesteren geresolveert waren deselve zaicke nu ter tijt voorts te voltrecken. Dan dat zij om ’t woort ende de belofte van haer voorsaten nair te comen ende gestant te doen, genootsaect zouden sijn den Heere van Wassenaer tot dien eynde over te maicken een somme van tweeduysent gulden, evenwel tevreden zijnde de belooffde tweduysent gulden van deser zijde te converteren in de hooftsomme van een losrente den penning zestien ten behouve van den Huyse van Wassenaer, versouckende Zijn Edele dat hem gelieven zoude de goede hant daeraen te houden om de zaicke ten besten te stuyren ende beleyden, ende die van Leyden in desen ooc [fol. 178] te presteren zijn gewoonlicke goede gonste ende genegentheyt. Ende alsoe de voorscreven heere advocaet geensints geraden en vont in desen eenige onderhandelinge te doen mitten grave van Lingny om de eer ende het respect van ’t Lant ende dat het nyet schijnen en soude dat die van Leyden, wesende een van de principaelste steden van Hollant, van des Gemeenlants zaicke wantrouwich zouden zijn ende dat men t’ allen tijden bij ’t maicken van eenige tractaten middels genouch soude vinden om de coop te houden staende ende te doen bevestigen, ende dat die van Leyden alsdan de heer van Lingny wel zouden mogen gratificeren ende remunereren. Ende Zijn Edele bij zijn meninge diesangaende bleeff, mit een verclaringe dat hij daervan nyet vorder en begeerde te weten als wederstrijdende ’t ampt ende offitie ‘twelc hij van ’s Landts wegen bediende, nyetjegenstaende de voors. gecommitteerden hem voorhielden hoe dat zij aen den Huyse van Wassenaer wat meer waren verplicht als andere steden ten opsicht zijluyden hadden ende gebruycten de tytel van burchgrave van Leyden ende zonderlinge de belofte alsvooren van hun voorsaten voor ’t contracten gedaen, mer dat de voors. heer advocaet evenwel genouch verclaerde genegen te zijn om de goede handt dairaen te houden, dat de saicke mocht werden voltrocken, tot dien eynde begeerde hem de request met alle de stucken ende bewijsen in handen te werden gestelt om deselve preparatoirlick te doorsien ende den gecommitteerden voors. afvragende off de ambachtsheerlicheyt van Leyderdorp tot een leen apart werde gehouden dan off ‘tselve een gevolch was van den Huyse van Wassenaer? Op ‘twelc de voornoemde gedeputeerden verclaerden zulcx nyet te weten, mer dat zij sulcx nairder ondersoucken ende Zijn Edele daervan beneffens de overleveringe van de stucken [fol. 179] zouden verstendigen ende onderrechten. Ende daermede van Zijn Edele affscheyt nemende, traden de voornoemde gedeputeerden mitten anderen in deliberatie wat in desen oirbaerlixt zoude dienen gedaen ende vonden goet alsnu metter zaecke voorts te varen ende evenwel de voorschreven heere grave van Lingny te contenteren ende zulcx haer voorsaten woort ende belofte nair behoiren naer te comen, gestant te doen ende t’ achtervolgen. Ende teneynde de voors. rentmeester dairvan mocht werden verwitticht ende mits dese veranderinge ooc voor advis niet en zouden veranderen, es hij daervan geadverteert door den voornomden burgermeester Claes Adriaenszoon ende de secretarys Van Hout, die hem sommierlicken openden ‘tgeen zijluyden mitten heere advocaet waren voorsproocken mit anseggen dat zij ’t voorgenomen voltrecken van de zaicke gedachten te doen zonder naerdeel van de grave van Lingny ende dat zij dezelve evenwel van de belooffde tweduysent gulden boven de constitutie van een rente nair beloop van den penning zestien ten behouve van den huyse van Wassenaer zouden voldoen. Om ‘twelc te effectueren werde voorgeslagen dat men aen zeeckere coopman t’ Antwerpen een somme van tweduysent gulden zoude overmaicken om bij Zijn G[enade] te werden gelicht, mits alvoren aen handen van dezelve coopman ten behouve van de stadt Leyden overleverende quitantie ende approbatie onder Zijn G[enades] handt ende zegel volgende ’t formulier off bewerp daervan over te schicken, zoe aen Zijn G[enade] als aen de voors. coopman.

In ’t vorder de voors. rentmeester affvragende off d’ voors. ambachtsheerlicheyt tot een leen apart werde gehouden off an de Heerlicheyt van Wassenaer gean- [fol. 180] nexeert was, gaff ter antwoort ende vertoonde bij openinge van de copie van de eersten originalen leenbrieff dat het werde gehouden tot een leen apart. Ende hoewel den rentmeester van de voorschreven generale leenbrieff tevreden was copie te leveren, zoe vonden de gedeputeerden om zeeckere insichten wille, zonderlinge om alle suspitiën te weren, beter geraden dezelve te doen lichten uyte Leencamer. Ende alsoe de voornomde rentmeester den voornoemde gedeputeerden dier tijden in ’t secreet vermaende datter jegenwoirdelic eenen in Den Hage was dewelcke de heere grave van Lingny grotelicx vertroude, ende hemluyden affvraechde off zij goet zouden vinden dat hij de voors. grave deur denzelven eenige openinghe zoude mogen doen van dese onderhandelinge, zoe hadden de voorscreven gedeputeerden zulcx ooc goetgevonden ende voor zoeveele des noot ende in hem was daerinne bewillicht. Ende daermede van de rentmeester een affscheyt nemende, heeft de pensionarys Zeyst middelertijt copie van de voorschreven generalen leenbrieff gelicht, die goetgevonden es in ’t jegenwoirdighe verbael ooc te werden geïnsereert ende van den volgenden innehouden es:

Extract. Karel etc., doen condt allen luyden dat wij, behouden ons ende eenen yegelicken zijns rechts, verliet ende verleent hebben, verlyen ende verleenen mitsdezen onsen brieve joncheer Philips van Ligne, Heer van Wassenaire, ende hem angecommen ende bestorven zijn bij doode van vrou Marie, Vrouwe van Wassenaire, in haeren leven huysvrouwe van zeer lieven ende getrouwen ridder [fol. 181] van onser oerdene van den Gulden Vliese, raidt ende camerling heeren Jacob grave van Lingne, van Faukenburgge etc., zijnre moeder, de navolgende perceelen van leene omme die bij hem, zijnen erven ende nacomelingen van ons, onsen erven ende nacomelingen, graven ende gravinnen van Hollandt, gehouden te worden elck perceel daeroff tot zulcken recht ende leene als hiernae verclaert zal volgen. Eerst die hooge heerlicheyt van ’t ambocht van Wassenaer ende van Zuytwijck tot eenen onsterffelicken erffleene, ende te verheergewaden mit een muyter havick off twintich ponden daervooren. Item d’ ambochtsheerlicheyt van Wassenaire mitte lente- ende herfstbede aldaer, belopende 54 pont 2 stuvers goets gelts tsjaers, de buttinge aldaer, belopende 8 pont 17 stuvers goets gelts tsjaers, die burch mit omtrent acht mergen lants, die smaeltienden aldaer, halff die smaelthienden tot Vorenbrouck, die molen mitten huyse aldaer, die veenhuyr aldair, belopende 22 pont goets gelts, omtrent 381 hoenderen, ende die thienden ende goeden die Aelbert van Raephorst voort hout tot eenen erffleen. Item de corenthiende tot Wassenaer tot eenen rechten leen. Item d’ ambochtsheerlicheyt van Voorschoten mitten thienden aldaer uuyter herfstbede ende lentebede aldaer 3 pont 10 stuvers goets gelts tsjaers, halff die smaeltienden aldaer, die molen mitten huyse aldaer, vijff mergen lants aldaer, een vrije jaermarct aldaer. Item ’t Schakenbosch mit wilt, mit conijnen ende wildernisse tot eenen rechten leene. Item in de Ketel ende Ketelambocht uuyten schote in ’t Nieuwelant aldaer vier ponden goets gelts sjaers, een hoffstede aldaer bij der kercke, halff den Droogendijck aldaer mit ons [fol. 182] gemeene een smaeltiende aldaer ende noch drie blocken tienden in denzelven ambochte, tot eenen erffleen. Item d’ ambochtsheerlicheyt van Voorburch, die chorentienden ende smaelthienden aldaer, die wint aldaer, die corentienden in Tedingerbrouck tot eenen rechten leene. Item in Haechambocht tot Eyckenduynen omtrent 11 pont 10 stuvers goets gelts sjaers aen erffhuyren, 291 hoenderen, die corentiende in Haetscamp, die vroonthiende ende smaeltiende in Haetscamp, die visscherije in den Vroonsloot tusschen Hage ende Delft. Item die corentiende ende smaelthiende tot Eyckenduynen tot eenen rechten leene. Item die chorentiende in ’t Westlandt, die d’ erffgenamen van Jan Dedel voort houden tot eenen rechten leen. Item een jaerlicxe marct tot Vlaerdingen, twe vrije jaerlicxe marcten ende tollen cum pertinenciis aldaer. Aen hoffstedehuyre tweendeveertich schellingen, eenen salm sjaers uuyte hofsteden in de Vuylpoort, eenen salm sjaers. Noch van denzelven hofsteden tevooren op Maze een getide op ende neder op haer selffs cost, ende voort zoelange zij uyt zijn op des Heeren cost van Wassenaer, tot eenen rechten leene. Item de smaeltiende, lammertiende ende vlastiende tot Zwammerdam tot eenen rechten leene. Item uyten Houte ende Wildernisse sjaers een hart als Heere van Wassenaer, tot eenen rechten leene. Item ’t ambocht van Wimmenom mit hooge, middele ende lage gerechten, mit wilt ende wildernisse, uuyte lentebede ende herfstbede t’samen 39 stuvers goets gelts tsjaers, die buttinghe aldaer 6 stuvers 4 penningen goets gelts sjaers, eenen thijns aldaer, sonder ballinge aldaer te mogen onthouden, tot eenen rechten leene. Item die corentiende ende smaelthiende te Reynsterwoude ende eenen thijns aldaer, tot eenen rechten leene. Item de ambachtsheerlicheyt van ’s Burchgraven- [fol. 183] veen tot eenen rechten leene. Item 16 margen lants opte Harnasse bij de Woutkercke mit 17 mergen lants in Cadijck ende die van Groenevelt voort houden, tot eenen rechten leene. Welcke tien leste voorgaende partijen wij denzelven Heere van Wassenaer mede verlien nyetjegenstaende dat die in de declaratie bij wijlen den Heere van Wassenaire, zijn oudevader, van zijnen anderen versterflicke leenen ons overgegeven niet verclaert en staen, dat doen gelaten es geweest zo zijn grotemoeder, doen douagiere van Wassenaire, ons te kennen doen geven hadde overmits dat zij dezelve pertiën hielde te wesen goede erffleenen ende alsoe zij daeraff nyet promptelicken en conde doen blijcken, soe hebben wij deselve mede alsnu verlijt tot eenen rechten leene, op conditie dat indien hij hyernaemaels doen blijcken dat dezelve off eenighe vandien ten erffleen gegeven zijn, dat hem dit jegenwoirdighe verlij ten rechten leene nyet prejudiciëren en zal, mer zal ‘tselve op onsen registeren van den leenen gecorrigeert worden tot verseeckertheyt van de voors. Heer van Wassenaer, naerdat hij daeraff deuchdelick doen blijcken zal. Item uuyten schote van Soeterwoude 4 pont goets gelts sjaers, uuyten schote ten Bomgaert 40 stuvers goets gelts sjaers, ende van Santhorsterlant gelegen in Haechambocht 58 stuvers goets gelts sjaers mit 58 hoenderen, tot eenen erffleen binnen aftersusterkint niet te versterven ende te verheergewaden mit eenen rooden sperwer. Item die hooge heerlicheyt van Catwijck ende van Voorschoten tot eenen erffleen. Item d’ ambachtsheerlicheyt van Barendrecht, de sluysevisscherije ende vogelrije, de smaeltienden in Carnisse, die smaelthienden in den Polre, een deel in Tijselincxwaert, den uyterdijck van Barendrecht, de corentienden van Barendrecht tot Muesinckbroeck ende Bolnisse tot eenen erffleen. Item in Zwindrecht ’t ambocht [fol. 184] van Heeren Heyenkercke geheeten Heer Jansdam, ende halff ’t ambacht van den lande mit vogelrije, visscherije. Item de coornthienden aldaer. Item zeeckere thienden in de Wael tot eenen erffleen. Item die hoffsteden oppet Sant mit zeeckere lant daertoe behoirende, alsoe die gelegen zijn, dats te verstaene westwaerts die Afterweyde, streckende totten uuytcant van den Rijn, oostwaert streckende ten Waele toe, noortwaert streckende ten uuytercant van den Vliet, zuytwaert alsoe verde als die Afterweyde gaet, mit de hooge, middele ende lage heerlicheyt, mit tholvrij te waren allen dengeenen die binnen den voors. palen zullen comen wonen, tot eenen onversterffelicken erffleen te verheergewaden mit eenen muyter havick off twintich pont daervooren. Item die hoffstede op die Horst mit 64 merghen lants ende den Heemwerft tot eenen rechten leene. Item ’t Huys ende d’ ambachtsheerlicheyt van Suyck mitten landen ende thienden daertoe behoirende tot eenen erffleen. Item zeeckere rest van landen toebehoirende totten huyse ende hoffstede van Poeldijcker Poele tot eenen onversterffelicken erffleen, te verheergewaden mit een zeel winden. Item die Burch binnen Leyden, die thollen aldaer, die gruyte ende hoppe aldaer, die buttinge aldaer 20 stuvers goets gelts sjaers tot eenen rechten leene. Item d’ ambochtsheerlicheyt van Leyderdorp mit dat veer over den Rijn tot eenen rechten leene. Item d’ ambochtsheerlicheyt van Oestgeest mitter erftbede, lentebede 39 stuvers goets gelts sjaers, die buttinge aldaer 40 stuvers goets gelts sjaers mit een halff block corentienden gemeen mitter abdisse van Reynsburch, ende een halve smaelthiende ooc aldaer [fol. 185] ooc gemeen mitter voors. abdisse, mit eenen lopenden thijns, tot eenen rechten leene. Item t’ Oestgeest vrijheere te wesen van hoogen, middelen ende lagen recht oostwaerts van den wael in den ambochte van Oestgeest totter uuyterste steene brugge toe van Reynsburch bij der kercke van Oestgeest zuytwaert totten uuytcant van den Vliet ende wes zij ende andere luyden daerop betimmeren sullen, die te houden van ons ende onsen nacomelingen tot eenen onversterffelicken erffleen ende te verheergewaden mit eenen muyter havick off tien ponden daervooren. Item die hoffstede van Oestgeest mit 37 mergen lants daertoe behoirende tot eenen rechten leene. Item d’ ambachtsheerlicheyt van Zassenem, eenen lopenden thijns aldaer, die die visscherije in de Meer aldaer, tot eenen rechten leene. Item d’ ambachtsheerlicheyt van Catwijck uuyter lentebede ende herfstbede aldaer 8 pont goets gelts tsjaers, die hoffvisch aldaer, dat pontgelt van den zeeman, die thollen aldaer opt Zee ende opten Rijn, dat veer tot Catwijck opten Rijn, een ledige verbrande hoffstede, noch aldaer een molen mitten huyse ende een huysinghe tot Catwijck opt Zee, tot eenen rechten leene. Item d’ ambachtsheerlicheyt van Valckenburch, een vrije jaermarct ende thollen aldaer, ’t veer over den Rijn, tot eenen rechten leen. Item eenen thijns tot Aelsmaer, tot eenen rechten leen. Item die tollen mit heuren uuytwachten tot Alphen op die Goudtsluyse metten huyse, tot eenen rechten leen. Item halff die gruyte ende hoppe tot Delft, tot eenen rechten leen. Item half die hoppe ende gruyt tot Sgravensande, tot een rechten leen. Item alle die zwanen ende zwaendrift binnen Rijnlandt, Delfflant ende Schielandt, tot eenen rechten leen. Item een [fol. 186] venninghe van verckens in den houte van Hillegom te mogen houden, tot eenen rechten leen. Item jaerlicx een hardt uuyten Houte uuyt saycke van ’t Burchgraeffschip, tot eenen rechten leen. Item die visscherije in den Rijn van Zwaenssoert ende Zwammerdamme, tot eenen rechten leen. Ende dit al navolgende de oude brieven ende onsen registeren daervan wesende. Ende voor den voorschreven joncheer Philips heeft ons hulde, eedt ende manschap gedaen mr. Cornelis de Jonge, rentmeester van Wassenaer, als daertoe specialick gemachticht bij de voors. grave van Ligne als vader ende voocht van den voorschreven joncheer Philips, zijnen soone, bij zijne opene brieven van procuratie in date den 22en in meye 1546 lestleden, behouden ende welverstaende dat zoe wanneer de voors. joncheere Philips tot zijnen mondigen jaren gecomen zal wesen, dat hij alsdan ons gehouden zal wesen hulde, eedt ende manschap te doene als ’t behoirt. Hyer waren bij, an ende over als onse leenmannen van Hollandt: heeren Abel van Coulster, ridder, meesters Jasper van den Hogelande, heeren Gelayn Zeghers heer van Wassenhove, mede ridder, ende Aernt Sasbout, onse raide-ordinarise in Hollandt, Jan Pijnss. ende Cornelis Barthouts. Actum 7en in junio 1546. Onder stont gescreven: Geëxtraheert in de Registercamere van Hollandt uuyten registere buyten geteyckent Het Roode Register Capitulo Noorthollandt folio 14. Ende nair collatie gedaen es daermede bevonden t’ accorderen bij mij, notaris publyck, bij den Hove van Hollandt geadmitteert, onderteyckent J. Meerhout.

Opten 29en augusti zijn de voorscreven burgermeesteren Baersdorp mit de secretarys weder getrocken nair Den Hage [fol. 187] ende mitten anderen, mitsgaders mit de pensionarys Seyst, delibererende op ’t maicken van de voors. requeste, die teneynde voors. aen de Heeren Staten zouden werden overgelevert, hebben dezelve gestelt in der vougen hiernaevolgende:

Aen de Edele Heeren de Staten ’s Lants van Hollandt. Geven te kennen de burgermeesteren ende regierders der stadt Leyden hoe dat zij supplianten om de voors. stede te ontledighen van grote moeyten ende processen gesamentlicken om haere neringhe te beneficiëren, opten eersten decembris ’82 mit den gecommitteerden van den graven van Lingny, Heer van Wassenaer, op ’t advoy van de Hoge Overicheyt geaccordeert ende overgecomen zijn angaende de coop der ambachtsheerlicheyt van Leyderdorp mit den gevolge vandyen jaerlicx uytbrengende zevenendertich gulden tien stuvers, ‘twelc van de Graeflicheyt gehouden wert tot eenen rechten leene, te verheergewaden mit een muyter havick off tien pont daervooren, welcke cope gedaen zijnde voor een somme van tweduysent gulden, bij de voorscreven grave van Lingue opten 20en marty 1583 ende zulcx aleer zijne goeden angeslagen zijn geweest, niet alleen geapprobeert es, mer zijn daervan ooc opten 25en aprilis ’83 vers. ten behouve van de voors. van Leyden voor leenmannen brieven van opdracht verleden, al blijckende bij de stucken aen desen gehecht, mer es dezelve cope tot noch toe nyet geheelicken voltrocken mits ’t overlijden van Zijn Ex[ellentie] Ho[ochloffelijcker] M[emorie] als de veranderinghen onlangs dairnaer in den Huyse van Wassenaer voorgevallen, hyer bijcomende verscheyden zwaricheyden de stadt van Leyden [fol. 188] zedert bejegent. Ende alsoe zij remonstranten verduchten ten opsicht van zeeckere schouwe, bij schout ende croosheemraiden van Leyderdorp gepretendeert binnen de voors. stede vrijdom buyten de Zijlepoort, weder te comen in nieuwe zwaricheyden ende moeyten, soe es ’t dat zij suplianten te rade gevonden hebben hem te keren tot Uwer Edelen ende mitsdezen te versoucken dat dezelve, approberende de voors. cope, gelieve de natuyre van ’t voors. recht leen te veranderen ende den voorscreven van Leyden de voorgaende ambachtsheerlicheyt mitten gevolge vandien opten name van zeeckere persoon bij hem te nomineren te verlijen ende verleene tot een onversterffelicken erffleen, mits voor dezelve veranderinge ’t recht van ’t heergewaden verzwarende tot Uwer Edele goeder discretie, tevreden zijnde ende mitsdesen presenterende de voorgeroerde belooffde tweduysent gulden te converteren in een hooftsomme van een jaerlicxe rente nair beloop van den penning zestien, ende daervan jaerlicx aen handen van den rentmeester gestelt off te stellen ter administratie van de goeden van den Huyse van Wassenaer te responderen daer ende zulcx des zal behoiren. ‘Twelc doende etc.

Welck requeste mitte angehechte stucken den voornomden heere advocaet volgende zijn begeren door de pensionarys Zeyst behandicht zijnde mit de copie van de vers. leenbrieff, zijn de voors. gedeputeerden zoe tenzelven dage in den avont alsoock des anderendaichs den 30en augusti ‘smergensvrouch mit assistentie van den heer meester Rombout Hogerbeets, raidt in den Hoogen Raide, als geweest zijnde pensionarys deser stede, wiens behulp in desen was versocht om de gecommitteerden van den steden van ’t Noorderquartier te beter te bewegen, [fol. 189] perticulierlic gegaen aen den Eedelen ende den gecommitteerden van de steden om alle deselve naer gewoonte de zaicke ernstelicken te recommanderen ende haer faveur te versoucken. ‘Twelc gedaen ende de voorscreven request opten voors. 30en des mergens ter vergaderinge van de Heeren Staten geopent ende gelesen zijnde, was daerop versocht ’t advys van den Ontfanger-Generael van de Confiscatiën Tomas Genits om den Heeren Staten te onderrechten van de tijt dat de goeden van den Huyse van Wassenaer waren geannoteert. Ende alsoe de voornoemde gedeputeerden hem dier tijden lieten beduncken dat ’t voorscreven versouc aen den dach gebracht ende tot kennisse van alle de werelt gecomen zijnde, de zaicke alsnu mitter yel most werden gevordert ende affgemaict teneynde vanwegen degeene die dair ooc tegeop scheen te hebben, daervan verwitticht zijnde, daerinne geen verhinderinghe en zoude mogen werden voorgewent, zoe sijn sij stracx gegaen ten huyse van den voorscreven ontfangher Genits ende hebben denzelven mit vruntschap versocht die van Leyden mit zijn advis op ’t spoedichste vorderlicken te willen zijn ende dat de zaicke qualicken eenich uytstel conde lijden, dewelcke daerinne de voors. van Leyden te wille zijnde, hadde bij apostille opten cant van de voors. request gestelt, verclaert dat de eerste annotatie van de goeden tot den Huyse van Wassenair behoirende geschiet was den 22en juny anno ’84.

Hebbende nu ’t voorschreven advys becomen, es de voorschreven requeste andermael tenzelve dage naermiddage ter voorscreven vergaderinghe van de Heeren Staten overgelevert ende eyntelick in ’t versouc van die van Leyden bewillicht volgende de brieven van octroy hier geïnsereert:

[fol. 190] De Ridderschap, Eedelen ende Steden van Hollandt ende Westvrieslandt, representerende den Staten van denzelven Lande, allen dengeenen die dese jegenwoirdighe zullen sien oft hooren leesen, saluyt. Alsoe burgermeesteren ende regierders der stadt Leyden ons te kennen gegeven hebben dat zij supplianten om de voorscreven stede te ontledigen van groote costen, moeyten ende processen, gesamentlick om haer neringhe te beneficiëren, op den eersten decembris 1500tweentachtich mit den gecommitteerden van den grave van Lingny, Heer van Wassenaer, op ’t behagen van de Hooge Overicheyt geaccordeert ende overcomen zijn angaende de cope der ambachtsheerlicheyt van Leyderdorp mit den gevolge vandien, jaerlicx uuytbrengende zevenendertich gulden tien stuvers, dewelcke van de Graeffelicheyt van Hollandt voornoemt gehouden wert tot een rechten leene, te verheergewaden mit een muyter havick ofte tien ponden daervooren, welcke cope gedaen zijnde voor een somme van tweduysent guldens bij den voors. graven van Lingne op den 20en marty 1500drientachtich, ende zulcx aleer zijne goederen angeslagen zijn geweest, nyet alleen was geapprobeert, mer zijn daervan opten 25en aprilis drientachtich voornoemt ooc ten behouve van den voornoemde van Leyden voor leenmannen brieven van opdrachte verleden als ons es gebleecken, maer was deselve cope tot noch toe nyet geheelic voltrocken mits ’t overlijden van Zijne Pr[incelijcke] Ex[ellent]ie Ho[ochlofflijcker] M[emorie] ende de veranderinge onlangs daernae in den Huyse van Wassenaer voorgevallen, ooc verscheyden zwaricheyden de stadt van Leyden zedert bejegent, ende zij supplianten beduchten ten opsichte van zeeckere schouwe bij schoudt ende croosheemraiden van Leyderdorp gepretendeert binnen der voors. stede vrijdomme buyten de Zijlpoorte weder te commen in nieuwe swaricheyden ende moeyte, versocht hebben dat wij, de voorscreven cope approberende, de natuyre van ’t voors. recht leen wilden veranderen ende die van Leyden de voornoemde [fol. 191] ambachtsheerlicheyt mitten gevolge vandien op den name van zeecker persoon bij hen te nomineren te verlijen ende verleenen tot een onversterffelick erffleen, mits voor dezelve veranderinge ’t recht van ’t heergewaden soude mogen beswaert worden. Ende de belooffde tweduysent guldens geconverteert in een hooftsomme van een jaerlicxe rente nair beloop van den penning zestien, te betaelen aen den rentmeester van den Huyse van Wassenaer in der tijt wesende; soe is ’t dat wij, de saicke voorscreven overgemerckt ende hyerop gehoort den ontfanger van de Confiscatiën in Hollant Tomas Genits, hebben de voors. cope geconfirmeert ende geapprobeert, confirmeren ende approberen bij desen, ende voorts den supplianten geconsenteert ende geaccordeert d’ ambachtsheerlicheyt van Leyderdorp voornoemt te mogen anvaerden ende houden in plaetse van een recht leen, als een onversterffelic erffleen, daerinne wij de voornoemde ambachtsheerlicheyt veranderende ende converteren bij desen, te verlijden op zeecker persoon bij den supplianten te nomineren, behoudelic dat de supplianten gehouden zullen sijn voor ’t recht van ’t heergewaden te betalen vijffentwintich ponden van veertich groten ’t pont telcken reyse als ’t voorgenomde erffleen zal worden verheven. Ende voorts te constitueren een erffelicke rente van de belooffde tweduysent ponden ter losse den penning zestien, ende de voorscreven rente jaerlicx te doen betaelen aen den rentmeester van de goederen van den Huyse van Wassenaer in der tijt wesende ofte die de administratie daervan hebben zal, ende daervan behoirlicke brieven over te leveren. Ende teneynde de supplianten de voornoemde ambachtsheerlicheyt van Leyderdorp als een onversterffelick erfleen alsvooren ontfangen mogen, sal ‘tselve op ’t register van de leenen mit ’t inhouden van desen worden verandert ende geregistreert. Ende zal den rentmeester van de goederen van Wassenaer [fol. 192] van de voors. rente in reeckeninghe verantwoirden nae behoiren. Gegeven in Den Hage onder onsen grooten zegele hyeraen gehangen den 30en augusti anno 1500zevenentnegentich. Was onderteyckent: J. van Oldenbarnevelt. Noch opte plycke stont: Ter ordonnantie van den Staten, geteeckent C. de Rechtere. Ende was besegelt mit een groot root wasschen zegel aen doublen franchijnen staerte uythangende.

Opten laetsten augusti 1500zevenentnegentich es ’t voorscreven geheele gesoingeerde ter vergaderinghe van die van de Gerechte in ’t lange gerapporteert ende aerop geresolveert als blijct bij der acte hyer innegelijft:

Die van de Gerechte deser stad Leyden, in haer vergaderinge op ’t Raidhuys derzelver stede gehoort hebbende het rapport van ‘tgunt ter vergaderinghe der Heeren Staten op gisteren gedaen ende gehandelt es angaende ’t voltrecken van de cope van de ambachtsheerlicheyt van Leyderdorp mit den gevolge vandien ende ’t muteren off veranderen van ’t quaet leen in goet, hebben ’t gebesoingeerde overdanckelic annemende, goetgevonden ende geresolveert dat ‘tselve leen gestelt zal werden opten persoon van Jan Janszoon van Baersdorp, eerste ende presiderende burgermeester, ende voorts gecommitteert de voornomde Baersdorp ende Claes Adriaenszoon, burgermeesteren, meester Niclaes van Zeyst, pensionarys, ende Jan van Hout, secretarys, mit volcommen ende absolute macht mitten eersten ende op ’t spoedichste dairop te bevorderen ende benaerstigen de brieven van de Heeren Staten mitsgaders het renversael vanwegen deser stede te verlijden, vorder de brieven van [fol. 193] investituyr mitten ancleven ende gevolge vandien gesamentlic om ‘tgeen daerinne dese stede ten opsicht van de voors. coop gehouden es ende de burgermeesteren in der tijt voor ’t contracteren belooft hadden ende bij de jegenwoirdighe vernyeut es, de voornomde van de Gerechte in ’t lange geopent ende verclaert, in alles ende volcomelic naer te comen ende zulcx ’t woort van de stadt gestant te doen, gesamentlic om degeene wiens dienst men in desen notelic heeft moeten gebruycken te bedancken, vereeren ende remunereren, ende om alle ‘tselve doende daer ende zulcx hemluyden goetduncken zal ende t’ harer discretie, de eere van de stadt te bewaren. Aldus gedaen opten lesten augusti 1500zevenentnegentich bij Loth Huygenszoon Gael, schoudt, Jan Janszoon van Baersdorp, Claes Adriaenszoon, Foy van Brouchoven ende meester Ysaac Nicoly, burgermeesteren, meester Symon Fransz. van der Merwen, Jasper van Banchem, Heyndrick Egbertszoon van der Hal, Willem Corneliszoon Tybault ende Claes Cornelisz. van Noort, schepenen.

Ende teneynde de voorscreven zaicke mit volcomen kennisse ende daerop gehoort degeene die ’t behoirde gehelicken mocht werden voltrocken ende zulcx doende alle wederspraec ende verhinderinge gemijt, es de voors. zaecke opten eersten septembris zevenentnegentich die van de Grote Vroetschappe geopent ende bij dezelve daerop geresolveert volgende de acte hier innegelijft:

Gehoort bij die van de Grote Vroetschappe deser stad Leyden ‘tgunt hemluyden in haer gewoonlicke vergaderinghe op ’t Raidthuys geopent ende voorgestelt [fol. 194] es angaende ’t voltrecken van de cope der ambachtsheerlicheyt van Leyderdorp, die bij burgermeesteren es gedaen ende benaersticht, hebben ’t gehandelde overdanckelicken angenomen ende ‘tselve belieft, bewillicht ende bevesticht ende burgermeesteren in ’t vorder geauthoriseert ter saicke van de voors. cope een rentebrieff van hondertvijffentwintich gulden jaerlicx ten behouve van de Huyse van Wassenaer te verzegelen ende op ’t lichaem deser stede te verseeckeren, ende in ’t vorder oock naer te comen ende te voldoen alles daerinne de stadt gehouden es ter zaicke van de voors. cope volgende de beloften ende toeseggingen bij den regierders in der tijt gedaen ende bij de jegenwoordige burgermeesteren vernieut. Actum desen eersten septembris 1500zevenentnegentich op ’t Raidthuys in vergaderinghe van de Grote Vroetschappe, present [volgen de namen en functies van alle aanwezigen]

[fol. 195] Vorder es opten 15en septembris 1500zevenentnegentich binnen Leyden gecomen [opengelaten; later is door Van Hout er een letter N geschreven] van Cronenburch, dewelcke hem aen de voornomde Van Hout addresserende verclaerde dat hem den rentmeester De Jonge geopent hadde in wat vougen hij vanwegen den Huyse van Wassenaer mit de heeren van Leyden was voorsproocken nopende ’t voltrecken van de coope van de voorscreven ambachtsheerlicheyt van Leyderdorp ende ’t voldoen van de somme van tweduysent gulden, begerende hem gelevert te werden ’t formulier van de quitantie ende approbatie zulcx de heeren van Leyden ‘tselve souden begeren omme de grave van Linguy als Heer van Wassenaer door hem te werden vertoont, ende in ’t vorder benaersticht, hem anbiedende die van Leyden te subleveren van moeyten van schrijven ende vordere costen. ‘Twelc mit burgermeesteren gecommuniceert zijnde, waren tevreden deselve gelegentheyt waer te nemen ende ‘tgunt tusschen deser stede ende de voorschreven grave van Linguy desen angaende voorgenomen was te verrichten deur denzelven Cronenburch te bestellen. Ende alsoe de voorscreven Van Cronenburch opte communicatie mitten secretarys alsvooren gehouden hem verclaert hadde dat hij opten zeventienden preciselicken most vertrecken doordien zijn passepoort, ‘twelc hij van de Heeren Staten- [fol. 196] Generael hadde op zondage den 21en zoude comen te eynden, invougen dat alle zaicken daer tevooren dienden verricht ende affgevaerdicht, zoe es de voors. secretarys opten voorscreven vijftienden ten bevele van burgermeesteren gereyst in de Valckenburger marct om den voornoemde rentmeester, aldaer zijnde, te vertoonen de rentebrieff die van deser stede wegen zoude werden verleden ende hem overgelevert om ‘tselve gedaen zijnde de voorscreven originele brieven van procuratie ende approbatie mitter opdracht voor leenmannen gedaen (den voornomden rentmeester alsboven gerestitueert zijnde) weder te lichten ende miteenen hem te communiceren ’t formulier van de quitantie ende approbatie zulcx die tot deser stede verseeckertheyt van den jegenwoordighen graven van Lingny werden begeert ende den voornoemde Cronenburch zoude werden overgelevert ende aen de coopman tot Antwerpen overgemaict mitsgaders des stats obligatie om de tweduysent gulden voorschreven te voldoen. Ende daerop mitten anderen gesproocken en een affscheyt genomen hebbende, dat hem de rentmeester des anderendaichs jegens den avont in Den Hage zoude laten vinden om alsvooren jegens denanderen te wisselen, es de secretarys ten zelven dage wedergekeert ende zijn van deser stede wegen gemaict de rentebrieff, quitantie ende obligatie hier innegelijft:

Wij, burgermeesteren ende regierders der stadt Leyden des Graefschaps van Hollandt, doen eenen yegelicken hiermede te weten ende bekennen mitsdezen dat alsoe in den jare vijftienhonderttweendetachtich opten eersten decembris tusschen den volmachtichden van de welgeboren genadighe heere Philips grave van Lingue ende van Faucqenberge, burchgrave van Leyden, baenreheer van Wassenaer ende van Belloel, heere van Estanbuges, [fol. 197] Catwijc, Valckenburch, Oestgeest etc., ridder van der oirden van den Gulden Vliese, ende burgermeesteren ende regierders onse voorsaten in dier tijt een overcompste ende verdrach gemaict es angaende de cope van de ambachtsheerlicheyt van Leyderdorp mitten gevolge vandien als schoutambacht, bodeambacht, clercambacht, de wint ende ’t veer zulcx ende in der vougen Zijn G[enade] deselve ambachtsheerlicheyt ende gevolge volgende de oude leenbrieven van de Graeffelicheyt van Hollandt ten rechten leene houdende was. Vorder ooc angaende de approbatie bij Zijn vers. G[enade] te doen dat het octroy bij de voors. van Leyden opten tienden january 1500vijfendetseventich verworven mitsgaders de approbatie ende breder verclaringe van Zijne Pr[incelijcke] Ex[ellent]ie van Orangien H[oochloffelicker] M[emorie] als representerende ende hem gedefereert zijnde de Hoge Overicheyt van Hollandt daerop gevolcht van date den vierden octobris tweendetachtich in de voorscreven heerlicheyden van Oestgeest ende Voorschoten zoeverre de limiten van vijffhondert ende achthondert roeden, aldaer verhaelt, hen respectivelicken uytbreyden ende vorder nyet plaetsegrijpen ende in alle zijn poincten onderhouden, geachtervolcht ende nairgecomen werden zal. Des zoude de voors. Zijn G[enade] t’ sijnen gelieven aen de Zijl in den voorschreven ambochte van Leyderdorp mogen doen stellen zeeckere huysinge, ‘tsij van steen off van hout, tot verclaringe van burgermeesteren der stad Leyden in der tijt, dienende alleenlic tot geryff van den bewairder van Zijn G[enade’s] tolrechten, zonder dat deselve bewaerder aldaer eenighe tapperijen off andere stadtsneringhen zal mogen oprechten, doen noch gebruycken off yet doen anders dan bouwerije, ende mits dat hij alle zijne wijnen, bieren ende andere lijfsbehouften voor hemzelven ende zijn gantsche familie [fol. 198] dienende binnen Leyden ende anders nieuwers halen zal mogen, ende daervan alle exchijsen, ongelden ende lasten opleggen ende betaelen zal moeten, gelijc de borgeren ende innewoonderen der voorscreven stede in der tijt doen zullen, alles op pene ende verbeurte in ’t voorscreven octroy begrepen, ende dit al voor een somme van tweduysent guldens van veertich groten ‘tstuc. Ende de voorscreven cope invougen voorscreven geschiet, hadde Zijn voors. G[enade] bij andere zijne brieven van den 20en marty 1583 last gegeven om de voorscreven ambachtsheerlicheyt ten behouve van deser stede voor stadhouder ende leenmannen ende elders daer ’t van node wesen zoude te cederen, transporteren ende overgeven mit belofte van ’t gehandelde van waerden te houden onder alle vordere conditiën ende bespreecken in het tracteren van de voorschreven overdracht, onderlinge opten voorscreven eersten decembris 1582 voorsproocken ende veraccordeert, gelijc ooc daervan tot deser stede behouff opten 25en aprilis 1583 voor mr. Johan van Banchem, raidt ordinarys in den Groten Raide van Hollandt, ende Henric Heermale als leenmannen van de Graeflicheyt dienvolgende opdracht es gedaen. Ende het zulcx sij dat de voorschreven cope opten 30en augusti voorleden bij de ridderschap, Eedelen ende Steden van Hollandt ende Westvrieslandt, representerende den Staten van denzelve Landen, es geconfirmeert ende geapprobeert ende ons geconsenteert ende geaccordeert de voorscreven ambachtsheerlicheyt te anvaerden en houden als een onversterffelic erffleen, mits boven de verswaringe ende vermeerderinghe van ’t heergewaden ten opsicht van de voorscreven veranderinghe van ’t recht leen in een onversterffelic erffleen, constituterende een erffelicke rente van de tweduysent guldens van veertich groten ’t stuc, daervooren originelicken alsboven beloofft, ter losse den penning zestien, soe es ’t dat wijluyden van der voors. stede wegen mit voorgaende consent ende bewillighen van die van de [fol. 199] Grote Vroetschappe deser stede als ’t lichaem vandien representerende, gedragen opten eersten septembris voorleden, mitsdezen bekennen vercoft te hebben ende schuldich te wesen den voornoemde Huyse van Wassenaer een jaerlicxe losrente van hondertvijffendetwintich gulden ten prijse voors., dewelcke wij voor ons, onsen erven ende nacomelingen van nu voortsaen wel ende wettelicken beloven op te brengen ende te betaelen aen handen van den rentmeester der goederen van den Huyse van Wassenaer in der tijt wesende off die d’ administratie hebben zal van de goeden tot den voors. Huyse behoirende ende dat vrijs gelts ende zonder eenighe afcortinge off verminderinge van bekende off onbekende lasten off contributiën opten dertichsten augusti jaerlicx, daervan ’t eerste jaer renten vallen ende verschijnen zal opten voors. dertichsten augusti des jaers vijftienhondertachtentnegentich eerstcomende ende zoe voorts van jare te jare ende geduyrende zoelange ende ter tijt toe wij de voorschreven jaerlicxe rente van 125 gulden zullen hebben gequeten ende affgelost. ‘Twelc wijluyden ende onse nacomelingen t’ allen tijden als ’t ons off hemluyden believen zal, sullen mogen doen mits teffens ende tot eenenmale opbrengende aen handen van den rentmeester off administrateur voornomt een somme van tweduysent guldens ten prijse alsboven in hooftgelde, mits daerbij vougende alle de verschenen, verlopen ende onbetaelde renten mit ’t verloop ende nair rate des tijts, ende belasten voor nu alsdan ende dan alsnu onsen tresoriers-ordinarys in der tijt off die tot de betalinge van deser stede renten zal off zullen werden gestelt de voors. jaerlicxe rente van 125 gulden op haer registers te stellen ende doen stellen ende de betalingen ten jaerlicxen verschijndagen precyselicken te doen, daertoe hem de jegenwoirdighe zal strecken ordonnantie [fol. 200] zonder dat van node wert andere te verbeyden, onder toesach dat hem de jaerlicxe betalingen zonder swaricheyt zullen werden geleden in hun uytgeven mits overbrengende voor d’ eerste reys copie auctentycq van de jegenwoirdige ende telcken jare behoirlicke quitantie. Ende hebben de voors. jaerlicxe rente ende hooftsomme vandien, mitsgaders costen daerom te doen ende lijden, beset ende verseeckert, besetten ende verseeckeren mitsdezen op alle deser stede goeden, exchijsen en innecomen die wij nu hebben ende noch vercrijgen mogen, zoe roerende als onroerende, gerechticheyden ende inneschulden, deselve ende de vruchten en keure vandien t’ bedwang en in verbant van allen ’s heeren rechten ende rechteren, onderwerpende mitsdezen hyertoe te buyten gaende, vertyende ende doende affstant mitsdezen alle brieven van state, gratie ende atterminatie, vorder alle exeptiën, privilegiën ende vrijheyden die ons tot achterdeele van desen eenichsints zouden mogen vorderlicken zijn, belovende ons daermede nyet te behelpen noch doen behelpen, ende dit alles ter goeder trouwen ende zonder argelist. Des ten oirconden hebben wij de jegenwoirdige brieven bij onsen secretarys doen onderteyckenen ende onsen groten zegel ‘twelc wij ten contracten gebruycken in groenen wassche hyeronder aen doen hangen desen dertienden septembris 1500zevenendetnegentich naer de nieuwen stijl, ende was onderteyckent: J. van Hout. Lager stont gescreven: Op huyden den 17en septembris 1597 heeft Jan van Hout, secretarys der stad Leyden, aen handen van mij, ondergescreven, als rentmeester ende ten behouve van den Huyse van Wassenaer overgelevert d’ originele rentebrieff daervan het doubelt hyerboven es gestelt, mit de jegenwoirdighe ende zulcx ooc mit de vijff bijvouchselen hiervoren opten cant gestelt ende affgehaelt mit liniën, gehe- [fol. 201] licken accorderende, ende was de vers. originele besegelt mit een groot groen wasschen zegel uythangende aen doublen franchijnen staerten. Des ten oirconden desen bij mij ondergeteyckent, ende was geteyckent: De Jonge.

Wij [ruimte opengelaten] bekennen mitsdezen ontfangen te hebben uyt handen van burgermeesteren ende regierders der stadt Leyden des Graeffschaps van Hollandt een somme van tweduysent guldens van veertich groten ’t stuc over ende in betalinghe van gelijcke somme bij de voornomde van Leyden belooft voor de cope van de ambachtsheerlicheyt van Leyderdorp mit den gevolge vandien, dewelcke de voornomde van Leyden opten eersten decembris des jaers 1582 gemaict ende angegaen hebben mit den gecommitteerden van Ho[ochlofflicker] Me[morie] Philips grave van Lingue ende van Faucquenberge, burchgrave van Leyden, baenreheer van Wassenaer ende van Belloel, heere van Estanbruges, Catwijc, Valckenburch, Ougstgeest etc., ridder des oordens van den Gulden Vliese, onsen heere ende vader dien Godt genadich zij, ende bij de voornoemde onse heere ende vader bij zijne brieven van den 20en marty 1583 geconfirmeert ende bevesticht, van welcke somme van tweduysent gulden wij ons zoe voor onszelven als vanwegen onsen erven ende nacomelingen houden over vernoucht, voldaen ende betaelt, den laetsten penning mitten eersten. Ende dit al boven ende onvermindert de rente van hondertvijffentwintich gulden jaerlix ende de hooftsomme vandien, dewelcke de voors. van Leyden ter saicke voorseyt ooc geconstitueert hebben ten behouve van den Huyse van Wassenaer, al volgende de brieven daervan zijnde, van alle dewelcke ons copiën auctentycq zijn vertoont, approberen [fol. 202] en bevestigen daeromme voor zoeveele in ons es de voorgaende vercopinge in alle zijn poincten gelijc ’t contract daervan zijnde ende de brieven daervan gemaict wesende alsvooren datzelve innehouden ende medebrengen. Ende hebben des tot eenen oirconde de jegenwoordige brieven mit onse hant ondergeteyckent ende mit onsen groten zegele hieronder aengehanghen bevesticht. Gegeven [en verder niet ingevuld]

Den eersamen, zeer voorsienighen signeur Jan le Blon, coopman t’ Antwerpen. In Leyden desen 13en septembris ’97.

Eersame goede vrundt, Tot welcker tijt U Edele vanweghen de grave van Linguy gelevert sullen zijn d’ originele brieven, geteyckent ende besegelt conform ’t bewerp hyervooren, zal Uwer Edele denzelven ten behouve van de voors. heer grave aentellen een somme van tweduysent gulden van veertich groten ’t stuc, ende dezelve weder trecken per wissel op signeur Daniel van der Moelen naer gewoonte ende opten loop van de beurse, om bij de voornomde Van der Moelen, gelijc wij mit hem alhyer zijn voorsproocken, op sichte werden betaelt. Ende zult d’ originele brieven hiervooren strac in goeder verseeckertheyt aen de voornomde Van der Moelen overmaicken ende nair de wissel ontfangen, voldaen ende Uwer Edele daervan verzeeckert zal sijn aen den voornoemde Van der Moelen ooc overmaicken de jegenwoirdige onse obligatie, ende blijft den Almogenden bevolen. Uwer Edele goede vrunden, burgermeesteren ende regierders der stad Leyden. Des ten oirconden hebben wij onsen [fol. 203] zegel ‘twelc wij ten contracten gebruycken hyeronder gedruct. Onder staet: In kennisse van mij, ende es geteyckent J. van Hout. Wesende terzijden opgedruct des stats grote zegele in groenen wasse.

Opten zestienden septembris 1597 es de voors. secretarys gereyst nair Den Hage ende heeft ‘sdaichs daeraen, te weten den 17en, eerst aen handen van de voorschreven rentmeester overgelevert de voorschreven rentebrieff beneffens copie van de brieven van octroy ende doubelt van de quitantie ende obligatie ende van hem weder overgenomen de voornomde originele brieven van procuratie ende approbatie, mitsgaders opdracht voor leenmannen gedaen ende recepisse van den voorscreven rentebrieff ontfangen te hebben ende van hem afvorderende verclaringe in wat vougen de goeden tot de vers. ambachtsheerlicheyt behoirende, jegenwoirdelic werden bedient en bij wat personen, om hoeveel jaerlicx ende hoelange elc van hem noch pacht hadde, heeft verclaert dat: Geryt Jan Aelwijnsz. ’t schoutampt ende bodeampt van Leyderdorp in pacht heeft om achtendertich gulden jaerlicx voor vijff jaeren, vervallende Kersmisse, daervan Kersmisse ’97 eerstcomende het 2^e 5^e jaar zal zijn vervallen. Salomon van der Woert bedient ’t secretarysampt ende geeft jaerlicx tot een recognitie vervallende Lichtmisse 30 stuvers. Cornelis Jansz. in pacht heeft ’t veer om 12 gulden tsjaers voor vijff jaren, vervallende jaersdach, daervan jaersdach anno ’98 ‘t 1^e 5^e jaar zal vervallen. Ende Eewout Jansz. geeft tot recognitie voor de wint tsjaers 5 gulden, verschijnende Kersmisse. Van welcke partijen de voorscreven secretarys van deser stede wegen versocht [fol. 304] heeft copiën van de laetste contracten off huyrcedullen.

Heeft in ’t vorder de voornomde secretarys opten voors. zeventienden aen handen van de voornomde Cronenburch overgelevert copie van ’t eerste contract, van de procuratie ende approbatie van de mannenbrieff, van ’t octroy, van de rentebrieff, beneffens de geprojecteerde quitantie ende de originele obligatie ende zulcx ten wederzijden mit mutuele anbiedinge van alle goede vruntschap een affscheyt genomen.

Ende alsoe om de zaicke geheelic te voltrecken noch resteerden 2 zaecken als het leen te verheffen ende hulde, eedt ende manschap te doen ende de schout, schepenen ende ambachtsbewairders te brengen onder den eedt van de stadt, om waertoe te comen belangende ’t eerste de voors. secretarys de zaecke had geprepareert als de leenbrieff doen bewerpen ende copiën van ’t eerste accord van de procuratie ende approbatie van de mannenbrieff ende van ’t octroy ter Leencamere doen leveren om aldaer beneffens de leenbrieff te werden geregistreert, ende men bevont dat de nominatie van de persoon daerop ‘tselve zoude werden gestelt toequam nyet die van de Gerechte, mer de Grote Vroetschappe ende dat zulcx ten opsicht van ’t leen van De Vennip opte persoon van mr. Vranc Duyc gestelt was gebruyct, soe es ‘tselve den 19en septembris de Grote Vroetschappe voorgehouden ende bij hemluyden geresolveert volgende de acte hyer innegelijft:

Op huyden den zestienden septembris 1597 hebben die van de Grote Vroetschappe deser stadt Leyden in haer vergaderinge op ’t Raidthuys der voorscreven stede verstaen ende geresolveert dat d’ ambachtsheerlicheyt van Leyderdorp, die ten behouve deser stede es gecoft ende van de Graefflicheyt [fol. 205] gehouden wert tot een onversterffelicken erffleene, zal werden gestelt opten name ende ’t lichaem van Jan Jansz. van Baersdorp, eerste ende presiderende burgermeester, ende dat deselve van deser stede wegen hulde, eedt ende manschap zal doen, van ‘twelc geordonneert es gemaict, gelevert ende daer ’t behoort geregistreert te werden de jegenwoirdige acte. Gedaen op ’t Raidthuys in vergaderinge van de Grote Vroetschappe ten dage ende jare voors., daer present zijn geweest [volgt de lijst van toen aanwezigen]

[fol. 106] Volgende welcke nominatie van de Vroetschappe gedaen van den persoon van Jan Janszoon van Baersdorp, eerste ende presiderende burgermeester, zijn de voorscreven Van Baersdorp mit Jan van Hout, secretarys, opten 20en septembris gesamentlicken gereyst nair Den Hage ende nairder de voors. Baersdorp naer gewoonte hulde, eedt ende manschap gedaen hadde, hebben ten behouve van deser stede verworven de leenbrieven hier volgende:

De Ridderschap, Eedelen ende Steden van Hollandt ende Westvrieslandt, representerende den Staten van denzelven Lande, doen condt allen luyden dat mits opdrachte, overgifte ende quytscheldinge ons gedaen voor zeecker onse leenmannen van Hollandt bij Jacob de Jonge, rentmeester van Wassenaer, uuyt crachte van zijne procuratie hem gegeven bij den grave van Ligne als Heere van Wassenaer in date den 20en marty 1583, van d’ ambachtsheerlicheyt van Leyderdorp mit dat veer over den Rijn. Ende dat ten behouve van de stadt Leyden, breder blijckende bij de voorscreven brieven van opdrachte in date den 25en aprilis des voors. jaers ’83, welcke voors. ambachtsheerlicheyt den voornoemde grave van Ligne ende zijne voorouders van ons tot een recht leen gehouden hebben ende nu bij onsen octroye in date den 30en augusti lestleden ten versoucke van burgermeesteren ende regierders der vers. stadt Leyden tot een onversterffelick erffleen gereducheert ende gemaict es, blijckende bij dezelve brieven van octroye, die wij mitte voorscreven brieven van opdrachte ende procuratie beneffens desen in onsen registeren van Hollandt hebben doen registreren, soe is ’t dat wij de vers. opdrachte, overgifte ende quytscheldinge believende ende danckelick nemende, behouden ons ende eenen yegelicken zijns rechts, verlijt ende verleent hebben, verlijen ende verleenen mitsdezen onsen brieve de voors. stadt Leyden de voornomde ambachtsheerlicheyt van Leyderdorp mit dat veer over den Rijn ende dat ten behouve van de stadt Leyden, breder blijckende bij de voorscreven brieven van opdrachte in date den 25en aprilis des voors. jaers ’83, welcke voors. ambachtsheerlicheyt den voornoemde grave van Ligne ende zijne voorouders van ons tot een recht leen gehouden hebben ende nu bij onsen octroye in date den 30en augusti lestleden ten versoucke van burgermeesteren ende regierders der vers. stadt Leyden tot een onversterffelick erffleen gereducheert ende gemaict es, blijckende bij dezelve brieven van octroye, die wij mitte voorscreven brieven van opdrachte ende procuratie beneffens desen in onsen registeren van Hollandt hebben doen registreren; soe is ’t dat wij de vers. opdrachte, overgifte ende quytscheldinge believende ende danckelick nemende, behouden ons ende eenen ygelicken zijns rechts, verlijt ende verleent hebben, verlijen ende verleenen mitsdezen onsen brieve de voors. stadt Leyden de voornomde ambachtsheerlicheyt [fol. 207] van Leyderdorp mit dat veer over den Rijn, te houden van ons vanwegen de Graeffelicheyt ende Hoge Overicheyt van Hollandt ende Westvrieslandt tot een onversterffelic erffleen, ende te verheergewaden mit vijffentwintich ponden van veertich groten ’t pont, ende want omme te conserveren onse heerlicke rechten ende heergewaden ‘tselffde leengoet op een sterffelic persoon gestelt moet worden, soe heeft ons hyervan hulde, eedt ende manschap gedaen Jan Janszoon van Baersdorp, eerste ende presiderende burgermeester der vers. stadt Leyden, achtervolgende de resolutie van de Groote Vroetschappe derselver stadt Leyden in date den 16en septembris mede lestleden, die wij van gelijcken beneffens desen in onsen registeren van Hollandt hebben doen registreren, mit last dat na den overlijden van den voornomden Van Baersdorp bij alsulcken anderen persoon als bij den magistraten der vers. stad Leyden daertoe genomineert zal worden, ’t voors. leen vanwegen dezelve stadt Leyden verheven ende de heerlicke rechten ende heergewaden betaelt zullen werden. Hyer waren bij, aen ende over als onse leenmannen van Hollandt Laurens van der Goes, Dirck Cuebel ende Joseph van Meerhout. Des t’ oirconde desen brieff besegelt mit onsen grooten zegele ‘twelck wij in gelijcke zaicken gebruyckende zijn. Gegeven in Den Hage den twintichsten septembris anno 1500zevenendetnegentich. Onder geteeckent: J. van Oldenbarnevelt. Opte plycke stont gescreven: Bij den Staten van Hollandt ende Westvrieslandt. Ter ordonnantie van dezelve, ondergeteeckent: Jan van der Does ende van Noortwijck. Ende was besegelt mit eenen groten roden wasschen zegel aen double franchijne doorsteecken staerten uythangende.

Ende om ’t voorscreven twede resterende poinct nopende de eedinge van de personen die jegenwoirdelicken tot Leyderdorp in dienst ende offitie zijn te [fol. 108] voltrecken, hebben de voornomde burgermeesteren ende regierders doen ondervragen wie jegenwoordelic in den voors. ambachte van Leyderdorp in eenige bedieningen waren ende wanneer men de jaerlicxe offitiën gewoon es te veranderen, daerop zij hebben verstaen dat jegenwoirdelic in dienste zijn: schoudt: Geryt Janszoon van Harmelen; ambachtsbewairders: Joris Adriaenszoon, Pieter Oloffszoon; schepenen: Pieter Dircxzoon, Reyer Aryszoon, Mees Philipszoon, Jacob Janszoon, Bouwen Meeszoon, Dirck Matheuszoon, Claes Harmanszoon; secretarys: Salomon van der Woert; bode: Cornelis Dircxz. Onderwater; schoolmeester: meester Pieter …; kercmeesteren: Frans Pieterszoon in ’t Lage Landt, Symon Claesz.; heyligegeestmeesteren: Pauwels Adriaensz., [opengelaten] Dircxz. Schoneman aen den Groenendijc.

Sin in ’t vorder bericht dat d’ ambachtsbewairders omtrent Midvasten gewoon zijn verandert te werden naer zij haer reeckeninge van den voorleden jare hebben gedaen, ‘twelc geschiet voor de schoudt ende gemeente, die om dezelve te horen t’samen worden geroupen, dat degeen die twe jaren gedient heeft affgaet ende d’ ander mer een jaer gedient hebbende anblijft, welcke anblijvende twe off drie personen om mit hem te dienen nomineert, [fol. 209] uyt denwelcken off oock uyt andere, ‘twelc in yegelicx vrijheyt staet de schout ende gebuyren bij de meerder stemmen den nieuwen ambachtsbewaerder kiesen, mer en zijn d’ ambachtsbewaerders nyet gewoon eedt te doen; dat de schepenen verandert werden omtrent Kersmisse deur den schout ende oude schepenen, mer dat daertoe geen welboren mannen mogen werden genomen; dat de kercmeesteren ende heyligegeestmeesteren verandert werden donredaichs naer Midvasten naer zij respectivelic haer reeckeningen hebben gedaen, die zij mede doen voor den schout ende gemeente daertoe alsvooren vergadert zijnde, dewelcke de verkiesinge doen ende een van den ouden alsvooren gewoon zijn aen te laeten; nopende de schotkervers, dat om de twe off drie jaeren alsser ommeslach over de personen moet werden gedaen, de schout de zetters gewoonlicken kiest de twe uyt Achthoven, de derde uyt de Kercbuyrt, die alvoren zij in ’t besoinge treden gewoon zijn aen zijnen handen eedt te doen; angaende de weesmeesteren dat in den voors. ambachte geen particuliere weesmeesteren en zijn, mer dat zij de administratie van haer weeskinderen goeden belangende ressorteren onder de Weescamer van Rijnlandt; voor zoeveel als angaet den croosheemraden, dat de schoudt t’ allen sondagen vijff croosheemraiden verkiest ende tot dezelve schouwe vereedtplicht eer hij mit hem zijn schou anleyt, ende datter geen taxateurs van de verpondingen zijn, alsoe het register eens voor al es getaxeert volgende den legger van Sluyter ende dat bij de bloocken, zonder datter eenige veranderinge in voorvalt. Zijn oock burgermeesteren bericht dat d’ ambachtskist mit des ambachts stucken es onder de voornomde Salomon van der Woert, secretarys, ende hoewel die twe slotelen heeft als voor elc van de ambachtsbewairders een, zoedat die gesloten zijnde d’ een zonder d’ ander daertoe geen toegang en [fol. 210] heeft, zoe sijn beyde de slotelen nochtans somwijlen onder de voors. secretarys, gelijc ook zijn de vier slotelen van de kist van de kercmeesteren ende heyligegeestmeesteren, dewelcke aen twe verdeelt es, elc mede mit twe sloten ende slotelen. Ten laetsten dat in desen ambachte zijn twe polderen als de Achthoverpolder ende de Monickenpolder, daervan de innegelanden respectivelic de molemeesteren onder hem kiesen zonder dat hem de schoudt daermede off mit ’t doen van haerluyder reeckeninge eenichsints es bemoeyende. Ende van de gelegentheyt van den vers. ambachte invougen als vooren onderrecht wesende, zijn burgermeesteren te rade geworden voor ’t eerste voorts te varen tot de eedinge van de schout, secretarys, schepenen, bode ende schoolmeester, daertoe beworpen es het volgende

Formulier van de eeden den schoudt van Leyderdorp bij burgermeesteren der stadt Leyden als ambachtsheeren van Leyderdorp overgelevert.

Den eedt van de schoudt

Ic zweere ende gelove den burgermeesteren ende regierders der stadt Leyden als ambachtsheeren van Leyderdorp gehoorsaem ende getrou te wesen, de gerechticheyt van den ambachte van Leyderdorp mit alle mijn vermogen te bewaren ende voor te staen, weduwen ende wesen te beschuden en beschermen, mit schepenen ende croosheemraden respectivelic naer ick die geëedt zal hebben, eenen ygelick recht ende justitie te helpen administreren, den rijcken als den armen, ende weder den armen als den rijcken naer de ordonnantie ende geboden van den Heeren Staten, mitsgaders den rechten, keuren ende gewoonten van Rijnlandt, ende voorts alles te doen dat een goet ende getrouw schout conform [fol. 211] de commissie mij verleent eer- ende eetshalven schuldich es ende behoort te doen. Zoe waerlicken helpe mij Godt Almachtich.

Den eedt van de secretarys

Ic zwere ende gelove den burgermeesteren ende regierders der stadt Leyden als ambachtsheeren van Leyderdorp gehoorsaem ende getrouw te wesen, de gerechticheyt van den ambachte van Leyderdorp mit alle mijn vermogen te bewaren ende voor te staen, goede ende pertinente boucken ende registeren te houden ende te doen houden, de opiniën ende stemmen van de schepenen mitsgaders ’t secreet van de camere nyet te reveleren, ontdecken noch openbaren, mer zorchvuldelicken bij mij te houden, ende voorts alles te doen dat een goet ende getrou secretarys eer- ende eedtshalven schuldich es ende behoort te doen. Zoe waerlicken etc.

Den eedt van de schepenen

Wij zweren ende geloven de burgermeesteren ende regierders der stadt Leyden als ambachtsheeren van Leyderdorp gehoorsaem ende getrou te zijn, de gerechticheyt van den ambachte van Leyderdorp mit alle onse vermogen te bewaren ende voor te staen, in de zaicken ende differenten tusschen partijen die voor de Vierschaer des vers. ambachts dingplechtich zullen vallen naer onse beste wetenschap recht te doen ende vonnisse te wijsen naer den ordonnantiën ende geboden van de Heeren Staten, mitsgaders den rechten, keuren ende gewoonten van Rijnlandt, den armen als den rijcken ende weder den rijcken als den armen, weduen en wesen te beschudden ende in haer gerechticheyt voor te staen zonder yemant gonste, affgonste, jichte off haet toe te dragen. Zoe waerlicken etc.

De bode

[fol. 212] Ic zwere ende gelove den burgermeesteren ende regierders der stad Leyden als ambachtsheeren van Leyderdorp gehou ende getrou te zijn, den schout, ambachtsbewairders ende schepenen te eeren ende respecteren, de ambachtsaicken mij bij dezelve te belasten getrouwelic ende zorchvuldelic te doen ende benaerstigen, pertiën des versocht zijnde in ’t doen van weten, citatiën, insinuatiën ende diergelijcke acten getrouwelic ten dienste te staen ende ‘tselve doende mij tevreden te houden mit ’t sallarys mij toegeleyt off toe te leggen, ’t secreet van de Camere nyemant te reveleren noch ontdecken, mer getrouwelic bij mij te houden ende te bewaren, ende voorts alles te doen dat een goet ende getrou bode eer- ende eetshalven schuldich es ende behoort te doen. Soe waerlic etc.

Den eedt van de schoolmeester

Ic zwere ende gelove den burgermeesteren ende regierders der stadt Leyden als ambachtsheeren van Leyderdorp gehou ende getrou te zijn, de schout, ambachtsbewairders ende schepenen des voors. ambachts te eeren ende respecteren, de kinderen ende jeucht mij vertrout op te trecken, te leeren ende onderwijsen in de vrese Godes, gehoorsaemheyt ende eerbiedinge van haer ouders ende d’ overheyt, mitsgaders alle andere goede tuchtige manieren ende zeden, dezelve geen boucken te leeren dan conform der Heeren Staten placcaten, ordonnantiën ende bevelen, naer dewelcke ic mij geheelicken gedragen ende aldoen zal dat een goet, oprecht ende getrou schoolmeester eer- ende eedtshalven schuldich es ende behoirt te doen. Zoe helpe mij Godt.

Mer alsoe men goetgevonden heeft voor den jegenwoirdigen tijt geene immers de minste veranderinge te maicken als mogelic ende zulcx alle degeene die in dienst zijn te continueren, soe zijn ten opsicht vandien gemaict de volgende commissiën ende acten: Wij, burgermeesteren ende regierders der [fol. 213] stadt Leyden als ambachtsheeren van Leyderdorp, doen condt eenen ygelicken dat wij ons vertrouwende tot de vlijt ende naersticheyt van onsen goeden bekenden vrunt Geryt Janszoon van Harmelen, denzelven gecontinueert, angehouden ende voor zoeveele des noot is, opnieus gecommitteert hebben, continueren, houden aen ende committeren opnyeus mitsdezen tot de bedieninghe van den schoutampte van Leyderdorp omme ‘tselve van nu voortsaen in der vougen ende manieren bij hem tot noch toe es gebruyct, te werden bedient ende waergenomen tot den eeren, baten, vervallen, nutschappen ende profijten vanouts daertoe staende ende behoirende, mit macht omme schepenen des voors. ambachts den behoirlicken ende gewoonlicken eedt aff te nemen volgende ’t formulier hem gelevert, mit dezelve alsvooren vereedtplicht zijnde, recht ende justitie te helpen administreren ende tot dien eynde den schepenen vonnissen te vermanen ende alle andere acten van jurisdictie tot den schoutampte gehoorich te exerceren. Vorder omme de wegen ende wateringen nair ouder gewoonten ten gewoonlicken schoudagen te helpen schouwen ende den croosheemraiden daertoe te verkiesen ende eeden, van gelijcken omme kennisse te nemen ende mit twe schepenen off gebuyren nair gewoonte te staen over alle vervreemdingen, vercopingen, veranderingen, belastingen en beswaringen van onroerende goeden ende speciale ooc generale verbintenissen onder ’t rechtsgebiet van Leyderdorp gelegen en vallende, de verlijden vandien, van gelijcken alle procuratiën, certificatiën, scheydingen, vertichtingen ende ‘tgunt vorder gewoonlick es voor schout ende schepenen ten plattenlande te werden verleden, te ontfangen ende mitten ambachtsegele hem gelevert off noch te leveren, mitsgaders mit zijnen contresegel off onderteyckeninge te besegelen ende bevestigen, de brieven daervan nair behoiren te doen registreren ende in ’t vorder alles te doen dat een goet ende getrou schout eer- ende eedtshalven schuldich es ende behoort te doen, ende dit al geduyrende [fol. 214] zijnen lopenden pacht, dewelcke Kersmisse anno zestienhondert zal comen te eynden, ten waer de voors. Gerrit Jansz. van Harmelen middelertijt quaem t’ overlijden, in welcken gevalle de vorder pacht cesseren, ophouden ende tenyet wesen zal. Ende mits dat de voors. Geryt Jansz. van Harmelen, schout, aen onsen handen daertoe den behoirlicken ende gewoonlicken eedt doen ende daervooren jaerlicx aen handen van den tresorier-ordinarys der voors. stadt Leyden in der tijt uytkeeren en opbrengen zal sijnen belooffden pacht volgende de cedelen die hij daervan ondergeteyckent heeft. Begerende de voornomde burgermeesteren ende regierders van Leyden, voor zoeveele in hem es ende niettemin amptshalven belastende aen allen buyrluyden, lantgesetenen ende innewoonderen des voors. ambachts van Leyderdorp ende allen anderen die deesen voorcomen ende aengaen zal dat zij den voornomden Geryt Jansz. van Harmelen voor een schout annemen, erkennen, eeren ende respecteren, ende doende ‘tgunt vers. es ende in alle andere behoirlicke zaecken hem obediëren ende gehoorsamen. Des ten oirconde hebben wij ’t zegel ten saicken deser stede de jegenwoirdighe letteren doen anhangen ende mit de onderteyckeninge van onsen secretarys doen bevestigen opten 23en septembris anno 1500zevenendetnegentich, ende was onderteyckent J. van Hout, hebbende daerbeneffens een groot groen wassen zegele uythangende aen een double franchijnen staerte. Opten rugge stont geschreven: Op huyden den 24en septembris 1597 heeft Gerrit Janszoon van Harmelen, in ’t blanc van desen genomt, aen handen van Jan Janszoon van Baersdorp, eerste ende presiderende burgermeester der stadt Leyden, zoe voor hemzelven ende uyten name van zijn medebroederen als ambachtsheeren van Leyderdorp mit opgeheven hande ende uytgestrecte vingeren als recht is gesworen ende gelooft den burgermeesteren [fol. 215] ende regierders der stadt Leyden als ambachtsheeren van Leyderdorp gehoorsaem ende getrou te wesen, de gerechticheyt van den ambachte van Leyderdorp mit alle zijn vermogen te bewaren ende voor te staen, weduen en wesen te beschudden en beschermen, mit schepenen ende croosheemraiden respectivelicken naer ick die geëedt zal hebben eenen yegelicken recht ende justitie te helpen administreren, den rijcken als den armen ende weder den armen als den rijcken naer de ordonnantiën ende geboden van den Heeren Staten mitsgaders den rechten, keuren ende gewoonten van Rijnlandt, ende voorts alles te doen dat een goet ende getrou schout conform de commissie mij verleent eer- ende eetshalven schuldich es ende behoort te doen. Soe waerlicken moet mij God Almachtich helpen. Aldus gedaen ten dage ende jare alsboven.

Commissie opte secretaris.

De burgermeesteren ende regierders der stadt Leyden als ambachtsheeren van Leyderdorp hebben den dienst van Salomon Lenertsz. van der Woert, haerluyder medebroeder in raide, als secretarys van Leyderdorp gecontinueert, angehouden ende voor zoeveel des noot es opnyeus gecommitteert, continueren, houden aen ende committeren opnyeus mitsdesen, ende dit al bij provisie ende tot haerluyder kennelick wederseggen toe, ende mits bij hem zijnen eedt aen handen van den voornomden burgermeesteren vernieuwende ende de bij hem beloofde jaerlicxe erkentenisse geduyrende zijnen dienst van ’t voors. secretaryschap verstreckende aen handen van den tresorier-ordinaris der voorschreven stede in der tijt, voor d’ eerste reyse Lichtmisse anno 1500achtendetnegentich. Aldus gedaen ende ten bevele van burgermeesteren voornompt ondergeteyckent opten driëntwintichsten sep- [fol. 216] tembris vijftienhondertzevenendetnegentich, bij mij, ende es geteyckent J. van Hout.

Continuatie op ambachtsbewairders, schepenen, kercmeesteren, heyligegeestmeesteren, bode ende schoolmeester.

De burgermeesteren ende regierders der stad Leyden als ambachtsheeren van Leyderdorp hebben gecontinueert ende continueren mitsdezen de jegenwoirdige ambachtsbewaerders van Leyderdorp als Jorys Adriaensz. ende Pieter Oloffszoon, van gelijcken den jegenwoirdigen schepenen als Pieter Dircxz., Reyer Arysz., Mees Philipsz., Jacob Jansz., Bouwen Meesz., Dirck Matheusz. ende Claes Harmansz., de jegenwoirdighe kercmeesteren als Frans Pieterszoon in ’t Lage Landt ende Symon Claesz., de jegenwoirdige heyligegeestmeesteren als Pouwels Adriaensz. ende [opengelaten] Dircxz. Schoneman aen den Groenendijck, in de bedieninge van heurluyder voors. ampten, respectivelicken ende dit al geduyrende tot de anstaende verkiesingen ende veranderinghen ten gewoonlicken tijden off dagen toe, omme alsdan te werden gedaen gelijc nair gewoonte ende als den meesten oirbaer van des voors. ambachtszaicken vereysschen zullen, hebben van gelijcken gecontinueert Cornelis Dircxzoon van Onderwater in zijn bodeampt ende meester Pieter [opengelaten] in zijn schoolmeesterampt, beyde geduyrende den tijt van haerluyder pacht ende anneminge ende daernair tot kennelicke wederzeggen toe, ende dit al mits dat de voornomde ambachtsbewairders, kercmeesteren ende heyligegeestmeesteren elc in ’t sijne ende voor zoeveel hem aengaet gehouden blijven te reeckenen ende van haer handelinge te verantwoorden daer ende zulcx des zal behoiren. Ende belangende de voornomde schepenen, bode ende schoolmeester mits dat zij haerluyder eeden aen handen van den schout des voors. [fol. 217] ambachts van Leyderdorp gehouden zijn te vernieuwen. Aldus gedaen ende ten bevele van burgermeesteren geteyckent upten 23en septembris 1500zevenendetnegentich bij mij, ende es geteyckent J. van Hout.

Es ooc goetgevonden dat de burgermeesteren den eedt zullen afnemen van de schoudt ende van de secretaris ende dat vorder zulcx de schepenen, bode ende schoolmeester bij den schoudt zullen werden vereedtplicht.

Alle ‘twelc zulcx geprepareert wesende, zijn de voornoemde Van Baersdorp mitsgaders Foy van Brouchoven, burgermeesteren, ende de voornomde Van Seyst, pensionaris, ende Van Hout, secretarys, opten 24en septembris mitter schuyt gereyst naer Leyderdorp, hebbende alle de voornomde personen in dienst zijnde door de schout ende secretarys van haer compste tevoren doen verwittigen ende vergaderen, ende wesende omtrent ten tien uyren gecomen ten huyse van de voornomde Gerrit Jansz. van Harmelen, schout, hebben de voornomde burgermeesteren alle de personen alsboven vergadert zijnde, als schout, ambachtsbewairders, schepenen, secretaris, bode, schoolmeester ende vorder gemeente deur monde van de voornomde pensionarys Zeyst sommierlic doen verhaelen in wat vougen burgermeesteren de ambachtsheerlicheyt hadden gecoft, mit verclaringe van eenige de voorneemste redenen daertoe beweecht hebbende. Ende ‘tselve doende, den buyrluyden doen anseggen dat de meeninge van burgermeesteren niet en es noch ’t ambacht in ’t generael noch hemluyden in ’t particulier in eenigen deele te vercorten, mer dat zij veeleer ende meer aen burgermeesteren in alle haer bejegenende swaricheyden ende voorvallende nootsaicken hulpe, [fol. 218] bijstant, schut en scherm zouden vinden ende te verwachten hadden, invougen dat zijluyden in heur conditie hierdeur eer zouden zijn verbetert ende van burgermeesteren nyet anders en hadden te verwachten dan dat goede ambachtsheeren ten opsichte van haer gemeente schuldich ende gehouden waren te presteren, gelijc ooc burgermeesteren van hemluyden geen ander gevoelen en hadden dan dat zij hem wederom in ’t respect van burgermeesteren, haerluyden ambachtsheeren, nyet anders en zouden dragen dan goede ondersaten gehouden en gewoon zijn te doen.

‘twelc gedaen wesende, zijn hem geopent ende voorgelesen eerst ’t bovengeroerde eerste accord.

Ten tweden des heeren graven van Lingys brieven van procuratie ende advoy.

Ten derden de brieven van opdracht voor leenmannen gedaen.

Ten vierden het octroy van de Heeren Staten.

Ende ten vijffden ende laetsten de leenbrieff mit vertoon van de originele ende de zegelen vandien, waernaer verclaert zijnde dat zij dienvolgende alletsamen werden ontslagen van den eedt daermede zij aen de voorgaende ambachtsheer waren verplicht ende zulcx van node was te procederen tot vernieuwinge van eeden. Es daernaer gelesen de commissie opten schout hiervooren, daerop deselve staensvoets den eedt heeft gedaen aen handen van de voornomden Baersdorp voor hemzelven ende vanwegen zijn medebroederen als ambachtsheeren gelijc opten rugge van dezelve commissie gescreven ende bij de secretaris Van Hout geteyckent es.

Daernaer es gelesen de acte van commissie opten secretaris hiervooren, daerop deselve mede staensvoets den eedt gedaen heeft aen handen ende gelijc angeteyckent es alsvooren.

Waernair gelesen zijnde de acte van continuatie van de ambachtsbewairders, schepenen, kercmeesteren, heyligegeestmeesteren, bode ende schoolmeester, [fol. 219] ende zoe die innehielt dat schepenen ende bode haren eedt zouden vernieuwen aen handen van de schout, hebben zij sulcx gedaen, daervan belast es acte gemaict ende door den secretarys van Leyderdorp geteyckent te werden.

Ende nair alle de voorschreven commissiën ende vordere acten aen handen van den voornoemde Van der Woert, secretaris van Leyderdorp, waren overgelevert om geregistreert te werden voor in ’t dingbouc, ‘twelc hem opnyeus belast es te beginnen ende van gelijcken alle andere boucken ooc te vernieuwen tot costen van de stadt, zijn de voornomde jegenwoirdich zijnde personen van haer bijcompste bedanct ende versocht burgermeesteren, haer ambachtsheeren, ter maeltijt, daer ten huyse bereyt, geselschap te houden om mitten anderen vrolick te zijn, gelijck geschiet es.

‘twelc gedaen zijnde, zijn de voornomde burgermeesteren, pensionarys ende secretaris tsavonts weder naer Leyden gekeert.

Alle ‘twelc zulcx ende invougen vers. geschiet te zijn wij ondergescreven elc voor zoeveele ons angaet ende hiervoren verhaelt es, mit onse onderteyckeningen bevestigen ende getuygen voor de waerheyt om voor de toecomende tijt te dienen ter gedachtenisse.

(ondertekend:) J. de Baersdorp

Claes Adriaensz.

F. v. Brouchoven

Nis. van Zeyst

J. van Hout

P.J.M. de Baar

Jan van Hout en zijn graven in de Pieterskerk

In de Middeleeuwen en nog lang daarna werden degenen die het zich konden veroorloven in de kerk begraven; de minder welgestelden en armen vonden een laatste rustplaats op het kerkhof rond de kerk. Voor pastoors en andere geestelijken was er vaak een priestergraf aan de voet van het hoogaltaar. In de rest van het koor waren vooral graven van de voornaamste parochianen; de net wat mindere man vond een plekje elders in de kerk. De kerkmeesters (kerkvoogdij) verkocht ruimten, soms inclusief muurtjes en grafzerk, aan degene die de gevraagde prijs ervoor wilde betalen, of in de achttiende eeuw ook wel aan de hoogstbiedende op een openbare verkoping. Een flink aantal graven, afhankelijk van de kerk soms meer dan de helft, hielden de kerkmeesters zelf om te verhuren. Wie geen eigen graf had of bij familie of kennissen in hun eigen graf bijgezet mocht worden, kon tegen betaling van een wat hoger bedrag een plekje in zo’n huurgraf ‘huren’. Omdat na de Reformatie in 1572 de meerderheid van de bevolking nog katholiek was en in die tijd eigendom haast onaantastbaar, bleven de katholieken hun doden begraven in kerken waar inmiddels in Calvinistische geest gepreekt werd en vrijwel alle herinneringen aan de Roomse begraaftraditie (met beelden en zo) verdwenen waren. Zelf moesten ze zich behelpen met schuilkerken, waarin niet begraven kon (en mocht) worden. Dat betekende dat heel wat graven door katholieken bezet werden, of Lutheranen, doopsgezinden of Remonstranten en nog heel wat meer ‘dissenters’, naast een groeiend percentage Calvinisten. In huurgraven konden dus lieden die tijdens hun leven op godsdienstig gebied volstrekt andersdenkend waren, na de dood op elkaar gestapeld worden – er gingen normaliter vier kisten op elkaar in een graf. In een huurgraf had je een soort garantie dat je tien jaar lang mocht verteren; daarna werd je ‘geschud’ en de overgebleven botten verdwenen in een knekelhuis. Dat gold overigens ook voor de ‘eigen graven’, al wilde de grafmaker daar nog wel eens de overgebleven botten in een klein kistje doen en dat ergens in een hoekje in het graf bijzetten. Zeker in jaren dat de pest of een andere besmettelijke ziekte woedde die veel slachtoffers maakte, hadden de grafmakers wel eens wat minder geduld en gingen al eerder tot het ‘schudden’ over om ruimte te maken, maar in sommige eigen graven werd wel eens heel lang niet begraven en dan bleven de botten, en soms resten van kleding en kisten (spijkers), blaadjes rozemarijn (tegen de lijkenlucht), koperen munten (die op de ogen van overledenen gelegd werden) of een koperen krans (een soort kroon op het hoofd waarin geurige kruiden zoals rozemarijn gestoken konden worden), tot de huidige dag bewaard.

Onder de eigen graven waren de meeste alleen bestaand uit vier muurtjes en een zerk van normale grootte. Er waren echter ook dubbele graven, dus (bijna) eens zo breed, waarin uiteraard meer kisten pasten. Vanzelfsprekend waren die in alle opzichten duurder – denk alleen maar aan de extra moeite om zo’n grote en zware zerk te lichten. Maar er was nog een derde soort: een keldergrafstede. Deze bestond uit een gewone zerk, zij het doorgaans een dubbele zerk, en een extra zerk, meestal in het verlengde van het eigen graf. Die extra zerk werd aangeduid als ‘mond’, en als die zerk weggehaald was, werd vaak een gemetselde trap zichtbaar, waarlangs de kist naar beneden gebracht kon worden. Onder de zerk van het hoofdgraf konden de kisten bijgezet worden. Zo’n keldergrafstede had een gemetseld gewelf, zodat de zerk daarop vastgemetseld was en niet gelicht kon worden. De toegang was dus alleen via de mond. Ook Jan van Hout bezat zo’n keldergraf (naast een paar gewone graven).

Het is merkwaardig dat in heel de afwikkeling van de boedel van Van Hout in 1610 totaal niets vermeld wordt over de kosten van zijn begrafenis (die toch wel aanzienlijk geweest moeten zijn, bij zo’n belangrijk persoon) of het begraven, noch over zijn graven. Wel noemde hij zijn keldergraf in zijn testament. In de hertaling van Karel Bostoen in Jan van Houts nalatenschap. Bronnen. Uitgegeven met inleiding, hertaling en aantekeningen (Leiden 2013) p. 25 luidt dit: “Wat nu mijn eerdergenoemde begrafenis betreft: ik wil graag worden begraven in de Pieterskerk hier, in de Noord-Buitenwandeling, waar Cornelis Meeszoon van Hout en Margriete Pietersdochter, mijn dierbare ouders, alsook Lysbeth Reyniersdochter van Wing, mijn lieve echtgenote, begraven liggen, allen in de Heer overleden, namelijk in het graf dat ik voor hen, voor mij, voor mijn kinderen, kleinkinderen en overige familieleden heb laten maken.” Overigens is dat ‘overige familieleden’ een niet zeer accurate hertaling van wat Van Hout schreef: “vorder geslachte”; daarmee bedoelde hij nog latere generaties dan zijn kleinkinderen en niet andere bloed- en aanverwanten. Daarbij ging hij er natuurlijk van uit dat dit graf nog vele generaties eigendom van zijn afstammelingen zou blijven.

Een probleem is dat in 1610 de plaatsaanduiding van alle graven in de Pieterskerk gewijzigd werd: eerst was er sprake van een vage aanduiding van de hoek van de kerk met ‘streken’ met volgnummer, en na 1610 kreeg iedere hoek een nieuwe, vaste naam en daarbinnen werd doorgeteld. Omdat ooit een onverlaat de prachtig getekende plattegronden van die hoeken (panden) uit een grafboek verwijderd heeft, weten we nu niet precies waar precies welk graf gelegen heeft. Nadat er niet meer in de kerk begraven mocht worden, dus vanaf 1829, is er meerdere malen met zerken gesleept, onder meer ter vervanging van gebroken zerken, zodat de nummering niet meer overal klopte. Soms waren er zelfs zerken overdwars gelegd, dus tegen de strikte oostwest-oriëntatie in. Toen in 1979 zich de kans voordeed alle onderliggende muurtjes in kaart te brengen omdat alle zerken verwijderd moesten worden voor het aanbrengen van vloerverwarming, was het Robert Oomes, die al lang op zoek was naar het graf van zijn beroemde voorbeeld de wiskundige Ludolf van Ceulen, die zich daarmee bemoeide. Hij zorgde ervoor dat alle zerken gemerkt werden, de muurtjes van bovenaf gefotografeerd en dat na afloop waar dat maar mogelijk was de zerken teruggelegd werden op de plaats waar dat volgens hem hoorde. Daar heeft hij een ongelofelijk aantal uren in gestoken, zodat hij dus alle eigenaardigheden van het begraven in de Pieterskerk kende. Daarom heeft nadien werkelijk iedereen zich geconformeerd aan zijn mening. In het dikke boek De Pieterskerk in Leiden. Bouwgeschiedenis, inrichting en gedenktekens uit 2011 heet het op p. 336 zelfs: “dat de reconstructie die indertijd [door Oomes] is gemaakt, niet of nauwelijks te verbeteren is.” Gelukkig zijn na zijn overlijden al zijn aantekeningen, kaarten enz. overgebracht naar Erfgoed Leiden en Omstreken, zodat die nu nog bestudeerd kunnen worden.

Of de familie Van Hout al vóór de Reformatie in 1572 eigen graven in de Pieterskerk bezat, is niet bekend. Vader Cornelis Meeszoon van Hout was niet echt rijk, maar stamde uit een geslacht dat zeker niet onder de armen gerekend mocht worden. Hoe dan ook, op 30 maart 1592 kocht Jan in wat later de Noord-Buitenwandeling ging heten (ruwweg: de stroken graven tussen de noordmuur van het schip tot aan de eerste rij pilaren) in streek 6 graf nummer 2. Zijn moeder Margriete Pieter Jasparszoonsdochter was op 16 maart 1592 overleden en toen zal Jan (bedilzuchtig als altijd en in plaats van zijn wellicht té oude vader) meteen met de kerkmeesteren geregeld hebben dat hij dit graf kon kopen; kennelijk heeft het nog een paar weken na de begrafenis geduurd voor het formeel op zijn naam kwam te staan. Op 13 februari 1595 overleed vader Cornelis Meeszoon van Hout en kon dus nog bovenop zijn vrouw begraven worden. Of zijn eigen zoon Bartholomeus, die op 3 maart 1592 overleden was, ook al in dit graf begraven was, is niet bekend, maar vermoedelijk niet. Wie er verder in begraven zijn, is niet bekend, maar in ieder geval niet zijn dochter Catharina, die op 20 oktober 1603 begraven werd “recht voor de noorderdeur van ’t choor”, zoals Bostoen in Hart voor Leiden. Jan van Hout (1542-1609), stadssecretaris, dichter en vernieuwer (Hilversum 2009) p. 16 beschrijft. Mogelijk gaat het hier om het graf in streek 20 nummer 5, later Kruiskerk nr. 120, dat Jan van Hout op 3 maart 1605 kocht. Overigens had hij op 17 september 1604 naast graf nr. 2 ook nr. 1 gekocht; later werden die hernummerd in Noord-Buitenwandeling 14 en 15 als een dubbelgraf, waarbij dan nog de mond nr. 20 behoorde. Dankzij een perfecte opmeting en tekening door Van Hout weten we nu nog hoe het eruit zag. Deze graven werden op 18 maart 1611 verdeeld, wellicht naar onderling goedvinden en buiten de eigenlijke boedelscheiding om: schoonzoon Petrus Pauw kreeg de graven in de Noord-Buitenwandeling 14, 15 en 20; de kleinkinderen Van Leeuwen Kruiskerk 120. Die kinderen van de overleden dochter van Jan van Hout, Catharina, en haar man Jacob van Leeuwen bezaten vanaf dezelfde datum ook Kruiskerk 125, dat Jan op 17 december 1604 gekocht had en wellicht grensde aan nr. 120. Zoon Claes van Leeuwen had daarbij mogelijk meer rechten dan zijn twee zussen, want deze graven 120 en 125 bleven op zijn naam staan, daarna op zijn weduwe en later op zijn kinderen. Ene Johan van Couwenhoven had er kennelijk ook rechten op, maar stond die op 20 januari 1696 bij notariële akte af aan Nicolaas van Leeuwen. Op diens naam bleven de graven staan tot 1828, toen alle eigen graven vervielen aan de Kerkvoogdij (toen nog Gemeentecommissie genoemd), maar waarin niet meer begraven mocht worden. Tussen 1732 en 1775 werden er vijf personen Van Leeuwen of familieleden begraven (Kerkvoogdij inv.nr. 1014 fol. 51v., nr. 125). In nr. 120 werden slechts twee familieleden in 1734 en 1750 te ruste gelegd, mogelijk te wijten aan het feit dat de zerk aan stukken was (er was nog ruimte voor drie lijken).

Het gravencomplex waarin Jan van Hout op 15 december 1609 begraven werd, viel dus ten deel aan zijn dochter Maria, haar man prof. Petrus Pauw en hun vijf kinderen. Mogelijk bleven er daarvan uiteindelijk maar drie over, die meest in Amsterdam woonden en weinig belangstelling voor het graf van hun grootvader gehad zullen hebben. Op 23 december 1654 werd tweederde aandeel in het graf bij notariële akte verkocht aan de notoire katholiek Sylvester van Swanenburch, zoon van de leermeester van Rembrandt, die op 30 april 1659 het laatste derde onderhands wist te kopen. Sylvester verkocht het complex 14-15-20 op 12 februari 1674 aan de kerkmeesteren, die het daarna als huurgraf gebruikt hebben. Daarmee wordt het lastig aan het licht te brengen tot wanneer het een keldergrafstede geweest is en wanneer de door Van Hout zo druk met letters geplande zerk(en) vervangen is – overigens is er geen bewijs dat de door hem gewenste teksten ook daadwerkelijk in de zerken gehakt zijn, want bij geen van de bekende beschrijvers van grafzerken of stadshistorieschrijvers is de tekst overgeleverd, bij mijn weten. Een wel heel gelukkig toeval is dat in het archief van de Kerkvoogdij (inv.nr. 1002) drie stukken die met dit graf van doen hebben bewaard zijn gebleven. Het gaat om de akte verleden voor notaris H.M. Brasser van 23 december 1654 waarin mr. Jacob Dedel namens zijn vrouw Elisabeth Pau, Cornelis Canter namens zijn vrouw Maria van Tol en haar broer mr. Pieter van Tol, kinderen van Geertruyt Pau, hun tweederde eigendom overdeden aan Silvester van Swanenburch, secretaris van het Baljuwschap Rijnland, al wordt helaas geen koopprijs vermeld. Hierbij is een procuratie gevoegd. Het derde stuk is een onderhandse verklaring van Adriaen van Leeuwen en Frederick Paauw als voogden over de twee dochters van zaliger doctor Johan Paau, die een zoon was van prof. Petrus Paeu, over overdracht van het laatste derde tegen een ongenoemde koopsom aan Silvester, 30 april 1659. Met deze stukken kon de volledige eigendom op diens naam overgeboekt worden op 1 oktober 1663. Nadat de kerk het verworven had, was het een huurgraf, zoals blijkt uit het register van de huurgraven (inv.nr. 1013 fol. 58v. en 59): in de nummers 14 en 15 werden in 1740 tussen 25 januari en 3 maart tien lijken begraven, waaronder twee kinderen; op 19 juni 1759 nog een kind; en tussen 18 januari en 11 maart 1762 twaalf lijken, waarvan zeven kinderen.

Een en ander is ook terug te vinden in de financiële administratie van de Kerkmeesteren. In de ‘blaffert’ (een soort grootboek) over 1592 (inv.nr. 141) is op fol. 1v. geboekt aan inkomsten wegens begraven in de Pieterskerk per boekhouddatum (één keer per week) 9 maart: “Ontfangen van ’t openen van ’t graf van Mees Jansz. van Hout 3 guldens”. Vermoedelijk is hij in een graf van zijn schoonfamilie begraven. Op 6 april werd geboekt zowel “Ontfangen van ’t openen van ’t graf van de huysvrou van Cornelis Mees van Hout 3 gulden” als (fol. 8) “Ontfangen van coep van een graf in de Pieterskerck, gecoft bij Jan van Hout, secretaris.” Nog geheel volgens katholieke traditie luidde de kerkklok voor hen: voor zowel “van ’t luyen van Mees Jansz. van Hout, vendrich”, op 9 maart als op 14 maart “van ’t luyen van de huysvrou van Cornelis Meesz. van Hout” werd drie gulden geïnd. Ook voor Jan van Hout zelf werd betaald: op 21 december 1609 boekten de kerkmeesters voor het openen van het graf van de secretarys Jan van Hout drie gulden en “over ’t luyen van Jan van Hout, secretarys” vijf gulden. De Sint Salvator-klok in het klokhuis op het Pieterskerkhof heeft minstens een uur geluid, wat afgeleid kan worden uit de beloning van de klokluider, die hiervoor twee gulden en acht stuivers kreeg (zodat de kerk er nog wat aan overhield; inv.nr. 147 fol. 4v., 17v. en 33v.).

Onlangs kwam naar buiten dat de plaats van het in 2013 geplaatste monument voor Jan van Hout, waarop heel opzichtig staat: Hier begraven, niet op de correcte plaats aangebracht zou zijn. Martin Hooymans ontdekte dat het graf van Van Hout niet in de buurt van het monument, maar een stuk meer naar het oosten, in het tweede ‘vak’, lag. Ongeveer daar ligt nu nog, of weer, een grote zerk met het nummer 14, maar zonder verder opschrift. Dat bracht dus twijfel met zich mee aan de betrouwbaarheid van de onderzoekingen van dhr. Oomes. Iedereen had blind op hem vertrouwd, maar had hij het wel bij het goede eind? Kennelijk niet, want in het boekje van Bostoen Hart voor Leiden p. 10 beeldt deze een reconstructietekening van Oomes af waarop in potlood aangegeven is waar het graf van Van Hout zich zou bevinden: midden in het eerste ‘vak’, tegen de noordmuur aan. Dat kan helemaal niet, want daar heette het Westwandeling, met hoge nummers. Die benaming Westwandeling is ook te zien op de kaart achterin het boek van mr. K.J.F.C. Kneppelhout van Sterkenburg, De gedenkteekenen in de Pieters-kerk te Leyden (Leiden 1864). Helaas heeft Bianca van den Berg in haar boekje De Pieterskerk in Leiden (Utrecht 1992 p. 58) zich daar niet aan geconformeerd, maar laat alle panden in het schip van de kerk aan de westmuur beginnen, waardoor de wetenschap bepaald niet geholpen is, want dit heeft school gemaakt. Of Oomes nog betrokken geweest is bij het aanwijzen van de plek waar op 10 december 2009 gemeentesecretaris Paul van den Wijngaart een krans moest leggen op het graf waar 400 jaar eerder Van Hout was begraven, is mij niet bekend; de krans stond overigens tegen de noordmuur, ter plaatse waar in 2013 het monument zou komen. Ik moet eerlijk bekennen dat deze discrepantie mij niet eerder opgevallen was, al heb ik altijd gedacht dat het graf van Jan ongeveer daar gelegen moet hebben waar nu die zerk nr. 14 ligt, dus niet tegen de noordmuur, maar eerder tegen de lijn tussen de twee pilaren. En die wat ongelukkige woorden: Hier begraven, heb ik nooit letterlijk opgevat, zoals je dat ook bij de andere epitafen en monumenten niet moet doen. Die werden in de buurt aangebracht, wel zo dicht mogelijk bij, maar zelden precies boven het graf van de geëerde. Dus mag het monument gewoon blijven zitten waar het zit, zelfs van de ontdekker van dit abuis, Martin Hooymans…

Martin Hooymans

Inleiding

Buiten de stadsmuren kende Leiden zogenaamde stadsvrijdommen of ook wel stadsvrijheden genaamd. Het waren gebieden, die eigenlijk tot de omliggende ambachten Oegstgeest, Leiderdorp en Zoeterwoude behoorden, doch die om praktische redenen min of meer tot het gebied van Leiden gerekend werden.

Een ervan was de “stadsvrijdom buiten de Rijnsburgerpoort”. Hier wordt bedoeld de oude Rijnsburgerpoort aan het eind van de Haarlemmerstraat, die in 1610 vervangen werd door de Blauwe Poort, waar de bijbehorende brug nog steeds de naam van draagt. Deze stadsvrijdom lag ten noordwesten van de stad, en besloeg ruwweg het gebied, dat na de stadsuitleg van 1611 het bon Hogemorsch werd. Voor die tijd behoorde het tot het ambacht van Oegstgeest.

Jan van Hout heeft zich op bijzondere wijze met dit gebied bezig gehouden. Het vermoeden bestaat, dat dit een prelude was tot zijn prekadastrale meesterwerk “Register Vetus” van 1585. Het fijne daarvan wordt in dit artikel uit de doeken gedaan.

De stadsvrijdom buiten de Rijnsburgerpoort

Het gebied ten noordwesten van Leiden behoorde tot het ambacht Oegstgeest, doch had de status van stadsvrijdom. Westelijk liep het van de Rijn tot aan de Mare in het oosten. Door bovenstaande kaart aan te klikken belandt men in de beeldenviewer van Erfgoed Leiden en Omstreken, waarmee men desgewenst de kaart kan vergroten/verkleinen of draaien, zodat het noorden naar boven komt te liggen. (NB. Bovenstaande  kaart is een lithografie, die Willem Pleyte in 1874 liet maken om op te nemen in zijn beroemde "Leiden voor 300 jaren en thans"; het origineel is ook nog steeds in het archief aanwezig, doch ziet er wat roestiger uit.)

Voor de grote omwenteling van 1572, toen Leiden de zijde van Willem de Zwijger koos en dus afstand nam van zowel Philips II als van het katholieke geloof, was dit gebied voornamelijk in gebruik door katholieke instellingen, zoals kloosters en gasthuizen. Reeds in de jaren voor deze enorme verandering zien we dat stukjes bij beetjes delen worden verkocht om te dienen tot warmoeslanden, scheepmakerijen en andere zaken, die men eenvoudiger buiten de stad kan doen. Het katholicisme was duidelijk toen al op zijn teruggang. Het beleg van 1574 versnelde dat proces drastisch, omdat vlak ervoor in het gebied buiten de stadsvesten alle gebouwen werden afgebroken om te voorkomen dat de Spanjaarden er iets aan zouden hebben. De Spanjaarden deden de rest.

Jan van Hout’s kamerbrede administraties

Het stadsbestuur is onder de bezielende leiding van Jan van Hout na het beleg voortvarend aan de slag gegaan om de administratie op orde te brengen. Waarschijnlijk onder het motto van “hoe kun je een stad nou besturen als er geen grondige administratie is?”. Naast vele andere wapenfeiten van Jan van Hout willen we hier speciale aandacht vestigen op een aantal baanbrekende “kamerbrede” administraties die hij heeft opgezet.

• Waar Jan van Hout tijdens het beleg in juni 1574 al eens een volkstelling had georganiseerd, deed hij dit in 1581 nog eens dunnetjes over. Zie hier voor Jan van Houts Volkstelling 1581 op deze site.
• Chaertbouc van Wateren (1583-1588) en Straten (1588-1597) binnen deser Stadt Leyden. De eerste kadastrale kaart van een complete stad in de lage landen, zo’n 250 jaar voordat het kadaster in Nederland werd ingevoerd (zie ELO toeg.nr. 0501A inv.nrs. 5113 en 5183).
• Register Vetus 1585. Ook een voorloper van het kadaster, de eerste registratie van alle percelen van de stad met de eigendomswisslingen, netjes geordend per bon en binnen elk bon op looproute.
• Oudt Belastingboeck 1601. Een verbeterde voortzetting van Register Vetus, doch nu met nette blokjes van 4 percelen per bladzijde, waar Vetus het nog met 5 deed, wat al snel tot gekriebel in de marges uitliep.
• Schoorstien-gelt 1606. Een wederom kamerbreed opgezette registratie van alle percelen, doch nu ook met het aantal schoorstenen ter bepaling van de heffingswaarde en teven de vermelding van de bewoners.

De kaart van de stadsvrijdom buiten de Rijnsburgerpoort van 1575

In 1575 krijgt de landmeter Symon Fransz van Merwen de opdracht om de stadsvrijdom buiten de Rijnsburgerpoort in kaart te brengen om een goed beeld te krijgen van hoe de situatie nu is na al die veranderingen van de afgelopen roerige periode. Keurig netjes worden alle percelen met maten en eigenaren en een (volg)nummer op de kaart gezet, vergezeld van straten en sloten.

Prelude op Chaertbouc en Register Vetus

Er zijn een aantal opmerkelijke aanwijzingen, die het idee opwekken dat deze operatie een prelude was voor de latere werkwijzen van Jan van Hout om de stad in kaart te brengen, enerzijds visueel middels het Chaertbouc en anderzijds tekstueel middels het Register Vetus.

Bovenstaande kaart is in 1575 gemaakt, RegisterVetus in (of vlak voor) 1585. Achterin het tweede boek van Register Vetus (toeg.nr. 0501A inv.nr. 6597) staan de percelen van de molens en de stadsvrijdommen. Vanaf folio 377 staan de percelen van de stadsvrijdom buiten de Rijnsburgerpoort vermeld.

Hoewel er (bijna) tien jaar verstreken is tussen het maken van de kaart en het aanleggen van dit register, vallen een aantal overeenkomsten op:

• Volgorde. Vetus vermeldt de percelen in exact dezelfde volgorde als de nummering op de kaart.
• Tennaamstelling. Hoewel er in sommige gevallen in die 10 jaar iets veranderd is, is de tennaamstelling in Vetus in de kopjes van de percelen nagenoeg gelijk aan die van de kaart. In een paar gevallen is in Vetus aangegeven, dat de desbetreffende eigenaar inmiddels is overleden, doch we zullen zien, dat in veel gevallen er allang een andere eigenaar was.

In onderstaande tabel wordt een deel van de percelen weergegeven. In de eerste kolom een perceelaanduiding, de tweede de tennaamstelling van de kaart van 1575 en in de derde die van Vetus 1585.

NB. De perceelId’s bevatten straataanduidingen uit die tijd, hetgeen soms wat verwarrend kan zijn. De weg lopend vanaf de Rijnsburgerpoort (tegenwoordig Blauwpoortsbrug) naar het westen werd in die tijd de Lage Rijndijk genoemd. De Morsstraat werd na 1611 een stukje noordelijker aangelegd. Verder moet de Sint Aagtenlaan niet verward worden met de huidige Sint Aagtenstraat, die een stuk zuidelijker kwam te liggen (zie de looproute in Historisch Leiden In Kaart en klik op de button “Naar kaart”).

Enkele opmerkelijke veranderingen:

• SintAagtenlaan.000.12 is in 1575 van de Lombaert François Massazia, doch die verkoopt het in 1582 aan Cosmo de Pescarengis, die overigens ook “tafelhouder” (lommerd) was.
• Maredijk.000.06 staat op naam van Pieter Jansz warmoesmans thuijn, maar zoals we ondermeer bij SintAagtenlaan.000.16 lezen is die eind 1582 overleden. Tenzij het hier om een nieuwe Pieter Jansz warmoesman gaat …
• Maredijk.000.08 zou in 1585 nog van Jacob van der Bouchorst zijn, doch die heeft het volgens Waarboek G al in 1579 verkocht aan Dirck Joostensz en Thonis Harmansz.
• Maredijk.000.12.b staat in Vetus op naam van Jacob Cornelisz Boenis tuijn, doch dit is al lang achterhaald; zijn moeder Aeltgen Henricxsdr wedue wijlen Cornelis Beunisz heeft het in 1577 verkocht aan Dirck Joostensz warmoesman.
• Maredijk.000.20.a is eigenlijk het enige perceel dat een afwijkende vermelding in Vetus heeft ten opzichte van de kaart. Onze reconstructie, die nog in volle gang is, kent 4 verschillende personen op dit perceel:
  • Cornelis Huig scoemaecker op de kaart van 1575.
  • Pouwels Willemsz int Gulden Cantoor in Waarboek E (1575) als belending aan de oostzijde van Maredijk.000.20.b.
  • Claes Adriaensz Paets schoemaeckers tuyn in Vetus.
  • Pieter Adriaensz cuyper als belending in 1586, doch waarvan we nog geen transport gevonden hebben.

Dit is slechts een greep uit de kleine oneffenheden, die er in de kopjes van 1585 staan. In de meeste gevallen is dit later rechtgetrokken door alsnog de ontbrekende transporten eraan toe te voegen.

Niettemin wijst alles erop, dat Jan van Hout de kaart van 1575 als uitgangspunt heeft genomen voor dit onderdeel van Register Vetus. En dat geeft ons weer een inkijkje in hoe onze onvolprezen stadssecretaris telkens weer bezig was om op uiterst creatieve wijze te bedenken hoe hij de administratie van de stad zo goed mogelijk vorm kon geven.

En daar plukken wij heden ten dage nog de vruchten van!

Tot slot

Zo had Jan van Hout de administratie van dit buitengebied keurig op orde, hetgeen hij in het Oudt Belastingboeck van 1601 netjes voortzette.

En tevens lag er aldus een goede administratieve basis voor de aanstaande stadsuitbreiding van 1611, waarvoor eerst alle gronden door de stad opgekocht moesten worden, dan herverkaveld t.b.v. de nieuwe stadsindeling om vervolgens in die structuur weer verkocht te worden.

Maar dat is een ander verhaal.

P.J.M. de Baar

Jan van Hout en de ontwikkeling van het tuchthuis, 1598

Wanneer er zich in de snelgroeiende stad Leiden rond 1600 een uitdaging voordeed, was er altijd minstens één man die zich met jeugdig enthousiasme erop stortte, alle aspecten tot in de kleinste details doorgrondde en aan het eind met een schitterend rapport kwam, waarin alle aspecten diepgaand behandeld werden. Of het inderdaad gerealiseerd werd op de manier zoals Van Hout voorstelde, was wel afhankelijk van de wil van de bestuurders (die nog wel eens te belabbekakt of voorzichtig waren om het plan door te drukken) en geld. Om die reden(en) werden sommige voorstellen nooit gerealiseerd, zoals een deel van de in zijn bekende Armenrapport voorgestelde fusies, of sneuvelden al snel, zoals zijn tuchthuis. In alle snelgroeiende Hollandse steden kende men dezelfde problematiek van vluchtelingen van allerlei snit, waaronder hardwerkende en inventieve ondernemers en arbeiders, maar natuurlijk ook enig uitschot, bedelaars en ander werkschuw tuig. Wat moest je met dat soort lieden aanvangen? Van Hout was van alle ontwikkelingen in Holland op de hoogte, en dus ook van wat men er in Amsterdam op verzonnen had: een tuchthuis. Dwangarbeid als manier van (re)socialisatie van dat geboefte! Zelfs als personen van dat kaliber nog geen bewijsbare misdaden begaan hadden, konden ze wel al preventief van de straat of uit herbergen geplukt worden en aan het werk gezet. Van Hout was er de man niet naar om zoiets lichtzinning aan te pakken; hij wist dat hij bij de eerste bezwaren al door de bestuurders, de feitelijke machthebbers, teruggefloten zou worden. Daarom oriënteerde hij zich eerst eens in Amsterdam, liet talloze stukken daarover door zijn klerk(en) overschrijven en vormde een dik ‘dossier’ met alle stukken hierover. Dit bevindt zich in het Stadsarchief (inv.nr. 6522) en volgt hier in transcriptie. Het is gewoon boeiend te lezen hoe hij zo’n ingewikkeld probleem aanpakte en wat de schriftelijke neerslag daarvan is.

Het eerste stuk van het ‘dossier’ is een pas naderhand gemaakt en door Van Hout ‘register’ gedoopt, dat als een soort inleiding had moeten fungeren, gevolgd door allerlei kopieën van stukken die in origineel in het dossier zitten. Een deel daarvan, gebundeld tot een ‘verbael’, is gekopieerd in een groter geheel, in Stadsarchief inv.nr. 336, dat omwille van de gemakkelijker leesbaarheid hier getranscribeerd is. Uit het dossier is al vaker geput, vooral waar het de rol van Dirck Volckertsz. Coornhert betreft, die in zijn geschrift getiteld Bouventucht de beweegredenen uiteengezet heeft om voor deze manier van bestraffing en dwangarbeid te kiezen. Over Coornhert, zijn Bouventucht en andere geschriften, zijn invloed op en relaties met Van Hout enz. is een ongelofelijke hoeveelheid literatuur verschenen. Ook in het Leids(ch) Jaarboekje is daarover al gepubliceerd door A. Hallema, ‘Uit de Geschiedenis van de Gevangenis en het Tuchthuis binnen Leiden’ (20^e deel, 1925-1926 p. 26-71) en N.J. Swierstra, ‘Gravensteen’ (30^e deel, 1938, p. 171-193). Ook later is er nog het nodige over gepubliceerd, bijvoorbeeld door Th.H. Lunsingh Scheurleer c.s., Het Rapenburg deel VA p. 133 e.v., 259, 263 enz.).

Transcriptie van SA II inv.nr. 6522.

Register om daerinne te werden gestelt ende overgeschreven belangende ’t begin ende den voortgang van het tuchthuys binnen deser stadt Leyden. [dit is geschreven op een zeer groot vel papier, waarop (aan de achterkant) een rudimentaire schets van de omtrek van een pand of perceel met de volgende begrenzingen: An de Urselensteech 6-5-6, An de Josepssteech breet 10-8, Langs de Kamp 26-4-3. Er staat ook een maatverdeling (schaalstok) op. Dit grotendeels lege papier kon de zuinige Van Hout altijd nog wel hergebruiken.]

Die grote ontuchten, dertelheyden ende moetwillen die dagelix werden gepleecht ende bedreven, zo bij nacht ende ontijden opter straten zo bij dage deur allerley jonge en bedaechde, gehiwelicte ende vrije personen, hebben de regierders deser stadt Leyden beweecht omme een regel(?) in beradinge te leggen ende bij der handt te nemen, bequame middelen om zulx te weren ende wech te nemen, daertoe geen cleyn behulp geweest en zijn drie verscheyden gescriften die bij eenige liefhebbers des vaderlants tot zulcken eynde voor eenige jaren zo in gescrift als in drucwaren uytgegaen, die men goetgedacht heeft omme in desen te dienen tot onderrechtinge hier bij te vougen.

‘t 1^e discours onder verbeteringe van de verstandigen wesende zo ledich etc. Insertie [dus hier moest de klerk die het net-exemplaar zou moeten gaan schrijven, een tekst met dat begin volledig kopiëren]. Wiens vindinge, bedenckinge ende werc ‘tselve ruydt bewerp zij en brengt ’t voors. gescrift niet mede; de handt ende pen melden Dirc Volchertsz. Coornhert, daer ooc mede overeenstemt de tijt en plaetse deurdien dezelve den 24en octobris ’67 (als tusschen beyden beroerten) opte Voorpoorte in Den Hage gevangen lach.

Het 2^e es zeeckere cleyn gedruct bouxken. Insertie.

Het 3^e. [lijkt een heel stuk blanco gelaten te zijn]

Dees drie gescriften zijn geweest de spore dewelcke de alrede beweechde regierders tot het loopen angeprickelt ende goede hoope gegeven heeft ooc yet grots binnen hare stede te connen uytrechten, mer aldermeest de goede voortgang der heren regierders van Amsterdam, dewelcke in den haren nu al voor 3 of 4 jaren zulx namelicken angegrepen ende zo wijtelicken in ’t werc gestelt hadden dat zij alreets in den heve van haers tuchthuys gewenschten vruchten waren. Ende alsoo de voorn. regierders in den [opengelaten] eenige zaecken tot Amsterdam te verrichten hebbende, goetgevonden hadden mij Jan van Hout, haerluyder sectretarys, derwerts te zeynden, hadden mij meteenen belast naer [niet afgemaakt] Insertie uyt mijn verbael.

Van alle ‘twelc den voorn. regierders invougen voors. rapport gedaen zijnde, hebben de voors. zaecke in naerder bedencken gehouden omme daerop mitten eersten zodanig goeden besluyt te werden genomen als voer de stadt ende de borgeren ende innewoonderen vandien oorbaerlixt ende vorderlixt zoude werden bevonden.

Hangende welcke bedenckinge zijn eenige zaecken voorcomen dewelcke bij manier van spreecken een nootdwang medebrachten omme de bouwinge van een tuchthuys binnen deser stede mit een ernst bij der handt te nemen ende yet goets daerinne te besluyten, te weten dat eenige borgeren deser stede hem grotelix ontgaen ende bij nachten opten straten grote moetwillen bedreven hebbende mit het inslaen van der goeder luyder glasen, tot meer dan tot vijftich plaetsen, bij den schout gevangen ende in hechten gestelt waren omme die te recht te stellen ende te doen straffen, hoewel zodanige schendige bedreven overdaet niet en cost geleden zijn zonder openbare straffe van ende aen den lijve, zo was daerinne nochtans zwaericheyt gevonden ten opsichte van derzelver ouders ende vrunden, eenige van dewelcke waren ende geweest hadden in de bedieninge van eenige van de besonderste ampten, ende daerinne dese stede merckelicke goede diensten hadden gedaen. Ten insicht van dewelcke ende omme haerluyder eere voor zoveel mogelic was te behouden ende hem te verschoonen ende niettemin degeene die alsvooren hem hadden vergrepen zulx te straffen dat ‘tzelve mocht strecken tot haer verbeteringe ende meeder ontsach van andere alsof men dezelve tot enige schandaet hadde gebracht, soe en was daertoe geen beter noch bequaemer middel gevonden dan ’t gebruyc van een tuchthuys. Om waertoe te comen was de zaecke voorgestelt(?) ter vergaderinge van den Breden Raet als […] het lichaem deser stede representerende, mit vertoich van de grote nutticheyden vandien, meeren in de innegelijfde verhaelen genouchsaem verhaelt ende zulx hier overgelaten om cortheytswillen ende es zulx een besluyt genomen volgende den acte hier innegelijft: fiat insertie mit verclaringe van alle de namen der presenten.

Naer ’t nemen van ’t voorgaende besluyt zijn mr. Symon Fransz. van der Merwen, 1^e ende presiderende schepen, mit mij, Jan van Hout, opten [verder opengelaten] fiat insertie uyten verbael mutatis mutandis.

Naerdat de voorn. regierders van des voors. Merwens en mijn wedervaren invougen alsboven waeren verwitticht, sijn de voorn. gevangenen te recht gestelt ende es van heurluyder zaecke gewesen gelijc de vonnissen hier innegelijft dat medebrengen. Fiat insertie van de vonnissen.

Ende alsoe bij ’t voorn. besluyt van de Breden Raet als van den gecommiteerden wegen [stuk blanco gelaten] hebben de gecommitteerden eerst mitten anderen voorgenomen te handelen van de plaetse waer men ’t voors. tuchthuys bequaemst zoude bouwen, ende zijn voor ‘t 1^e daertoe voorgeslagen ende bequaem gevonden twie plaetsen, d’ eene westwaerts van de gemeene gevanckenisse van ’s Gravesteyn in ’t bon van Over ’t Hoff ter plaetse vanouts genomt Pieter Symonsz.’s bagijnhof, mit een meeninge omme ‘tzelve tuchthuys te verheelen aen ende mit ’t voors. gevangenhuys ende daertoe ooc te gebruycken het erf van de huysinge laetst bewoont bij Henricus Gallus, in zijn leven dienaer des Woorts deser stede, ‘twelc burgermeesteren opten [blanco gelaten] van stadswegen hadden doen copen om een somme van [opengelaten], te betalen [opengelaten]. De tweede plaetse was daer eertijts ’t convent van St. Michiels hadde gestaen, gelegen in ’t bon van Overmaren Lantsijde, tusschen de Camp ten noorden, de Josepsstege ten oosten, de Achtergraft ten zuyden ende St. Ursulenstege ten westen. [de gelegentheyt] van welcke twie plaetsen gesien can werden uyt de twie plattegronden hier innegelijft. Fiat insertie van de 2 gronden mer te vercleynen tot een half vel: ‘t 1^e uyt Merwens, het 2^e hieruyt [dus uit dit papier]. Ende alsoe den voorn. gecommitteerden om de naervolgende redenen beter geraden docht ’t gebou van ‘t vers. tuchthuys te beginnen aen ’t voorn. gevangenhuys, te weten: ten 1en dat dese in ’t midden van de stadt ende ongelijc beter aen een handt es gelegen dan d’ ander plaetse. Ten 2en dat hier beter bequaemheyt es om de straten levendich te houden ende mit geen blinde muyren te ontchieren. Ten 3en dat ’t gevangenhuys genouchsaem voorsien zijnde van pijnkolen(?), gewelden(?), stocken ende blocken die men ten dienst van het tuchthuys can gebruycken, het geen cleyne verlichtinge zal zijn van de costen om die te maecken. Ten 4en dat men ‘tgeen mits de gelegentheyt van ’t gevangenhuys geryf heeft om strax te beginnen de bouven (alleen den timmeringe verseeckert zijnde strac te doen wercken mittertijt ’t werc te vermaecken ende die men daeraen gebruyct ’s middaechs ende ’s nachts op ’t gevangenhuys te brengen ende daervan goeder verseeckertheyt te bewaren), daermede min tot de voors. 2^e plaetse zouden moeten leyden tot alles in goeder verseeckertheyt zoude zij gebout is volbout. Ten 5en dat men hier zal hebben de gelegentheyt om alle gevangenen zo ras zij gevangen zijn ende terwijlen hem haer proces in rest dewijlen een maent 2 of 3, jae, lange geduyrende, strac aen den arbeyt te brengen ende haer costen te doen verdienen.

Dese ende meer andere redenen hebben de voorn. gecommitteerden beweecht omme voor de bequaemste plaetse te houden ’t Pieter Symonsz.’s begijnhof ende miteenen tot bevorderinge van de zaecke onder ’t behagen ende ’t veranderen van beter gevoelen een bewerp te maecken van de grondt hoe en in wat vougen men het tuchthuys aen ’t voors. vangenhuys zoude mogen werden gebout volgende de plattegront hierbij gevoucht. Fiat insertie van de gront mer vercleynt op ½ vel.

Ende hoewel den voors. gecommitteerden last verscheyden(?) [doorgehaald: meerder] poincten innehout, namelicken ende zij daerop als meerder moeyten ende tijt vereyschende mitten anderen niet en waren besloten, zoe hebben zij omme zo hoochnodigen ende goetnutten zaecke niet te verachteren mer zo veel te bevorderen als immermeer mogelicken es, goetgevonden den voors. Breden Raet voor te stellen de gelegentheyt van de voors. 2 plaetsen ende haerluyder goede gelieven ende eyntelicken besluyt daerop te verstaen, ende es daerop gedaen ende besloten als blijct bij de acte hier innegelijft: fiat insertie mit verclaringe van alle de namen dergeene die jegenwoordich zijn geweest.

Alsoo in de acte van ’t laetst voorgenoemde besluyt geseyt wert van de zwaericheyt bij eenige meesteren van St. Katrijnengasthuys voorgewent, es te weten dat ter voors. vergaderinge jegenwoordich zijnde Pieter Adriaensz. van der Werff, vroetschap, Geryt Lenertsz. ende [opengelaten], veertigen, wesende meesteren van Sinct Katrijnengasthuys, bij dezelve in effecte eenige zwaricheyt gemaect werden alsoe de stichtinge van ’t vers. Pieter Symonsz. begijnhof ende mede zoude brengen dat ’t voors. gasthuys daertoe eenichsins zoude zijn gerechticht opdat desen niet en zouden werden gedaen of jegens de meeninge van de stichter van ‘tzelve bagijnhof of tot naerdeel van de gerechticheyt van ’t gasthuys. Ende hoewel niemant der meeninge en es in desen yet voor te nemen dat tot naerdele van de voors. gasthuyse zoude mogen wesen, mer ‘t voornemen eygentlicken es omme de celarissen de onnutten wens ’t gasthuys mit alle middelen te verlichten zonderlinge van de fielten den beyert dagelix tot last van den gasthuyse gebruyckende, die men ooc (volgende de voetstappen in desen ooc bij die van Amsterdam voergetreden) met ongelijc meerder ontsachs ende minder costen aen ’t voors. tuchthuys zouden mogen brengen, een zaecke die notelicken van naerder bedencken dient gehouden, soe es teneynden op alles met goeder bescheydenheyt geleth ende elceen van zijn gerechticheyt voorgestaen mach werden goetgevonden alhier te vervaten ende inne te lijven de genomden brieven van stichtinge van Pieter Symonsz. bagijnhof ende zijn van de volgende innehouden: fiat insertie van de brieven van fundatie. [de afschriften van de stichtingsbrief van het begijnhof zitten ook in het dossier. Gevolgd door een stuk], Copie: Gesien bij schout, burgemeesteren ende Gerechte der stadt Leyden de uuyterste wille van zaliger Pieter Symonsz. van Noorde beroerende de stichtinge van seecker aelmoeskamerkens gelegen terzijden van ’t gevangenhuys aen de Papegraft in ’t bon van Overhoff, daerbij hij de meesteren van St. Katarinengasthuys in der tijt tot opsienders van de voors. camerkens heeft gestelt, hebben voor zoeveele in hem is belieft ende bewillicht, believen ende bewilligen mitsdesen dat de voors. gasthuysmeesteren de opsichte over d’voors. camerkens gelijck sij die tot noch toe gehadt hebben, sullen behouden, vervolgen ende naer d’ voors. uuyterste wille laten gebruycken, mit bevel aen eenen yegelicken mitsdesen gedaen van de voors. gasthuysmeesteren hierinne geen verhindernisse, mer eer alle vordernisse te doen. Aldus gedaen op ’t Raethuys der stadt Leyden in haer vergaderinge opten 30en july 1579. Onder stont geteyckent: mij jegenwoirdich, J. van Hout. Gecollationeert jegens zijne originale ondergeteyckent alsboven, es daermede bevonden te accorderen. Actum den 21en martii anno 1500achtendetnegentich, bij mij, H. v. Bouchorst, notarius subscripsit.

[Een los stuk, concept, geschreven door Van Hout en onderaan bestemd: Te vougen bij het tuchthuys, om in dit dossier te berusten, luidt]:

Opte zwaricheyden den burgermeesteren deser stadt Leyden in haer vergaderinge op ’t Raedthuys derzelver stede voorgestelt bij de meesteren van St. Katrijnengasthuys alhier ter zaecke dat Agnietgen Claesdr., woonende in het aelmoeshuys van Pieter Symonsz. van Noort, voor haerzelven ende vanwegen den anderen persoonen aldaer mede woonende, hadde geclaecht over ’t gebot hemluyden vanwegen den voorn. burgermeesteren verscheydelicken gedaen dat zij uyt het voors. aelmoeshuys zouden hebben te vertrecken ende ‘tzelve te ontledigen als geen plaetsen weetende waerinne ten opsicht het jegenwoordelicken buyten saeysoen es van verhuysen; sonderlinge daer bijcomende dat de plaetse dewelcke tot het voors. aelmoeshuys weder gedestineert es om aldaer over te brengen tot meye 1599 toe es verhuyrt. Teneynde bequaeme middelen mogen werden geraemt, gevonden en gebruyct ten vergenougen van de goede luyden dewelcke mit de voorn. Agnietgen Claesdr. huyren gemaect hadden, es naer verscheyden conferentiën bij burgermeesteren goetgevonden ende geresolveert dat zij van ’t gedaen bevel om te vertrecken niet en connen wijcken of veranderen ten opsichte de voors. plaetse moet werden geledicht om ’t gebou van het tuchthuys aldaer te werden begost, volgende eendrachtige resolutie van de Grote Vroetschappe, ende hoewel zij niet en connen verstaen dat de voors. clagers eenige reden hebben als gehuyrt hebbende van degeene die tegens de uyterste wille van Pieter Symonsz. daertoe niet genouchsaem en was gemachticht ende in allen gevalle lang genouch tevooren verwitticht geweest zijn niet alleen deur verscheyden weten ende geboden ten bevele van burgermeesteren gedaen, mer ooc ende zonderlinge deur de gemeene fame die voor 3 maenden ende mit ’t coopen van de huysinge Henrics Galli deur de stadt heeft gelopen van het tuchthuys daer ter plaetse te werden gestelt, dat zij nochtans ende om hemluyden alle redenen van clagen te benemen, hemluyden tot last van de stadt zullen beschencken elc mit een jaer huyrs, te weten zoveel yegelijc van hem aen handen van de voorn. Agnietgen Claesdr. heeft betaelt, ende dat zij van gelijcken Agnietgen Claesdr. zullen doen verstrecken een somme van achtenveertich of vijftich guldens om haer daermede te voorsien van bewooninge tot meye 1599 toe. Aldus gedaen opten 16en mey 1598, mij jegenwoordich [niet ondertekend]

[Een ander stuk, geschreven door Van Hout]: Op ’t vertooch gedaen aen burgermeesteren deser stadt Leyden vanwegen den bouvaderen van het tuchthuys hoe dat zij ’t gebou bij der handt genomen hebbende, bevinden dat de brugge gelegen over de Papegraft aen ’t gevangenhuys te laech ende niet wijt genouch en es om mit schepen van steen, calc ende gelijcke andere behouften geladen daerdoer te vletten ende dat zij zulx tenzij daerinne voorsien werde, missen zouden moeten van ’t groot geryff omme alles binnen haer slot te mogen lossen ende laden, hebben de voors. burgermeesteren den voors. bouvaderen toegelaten ende geoorlooft de cruyn van dezelve brugge te mogen doen inslaen, de eene zijde opnemen ende naer behooren te verwijden ende weder een steenen hooft te leggen, ‘tzelve mit een schegge te besluyten ende daerover te doen quaeckelen; van ‘twelc hem geordonneert es gemaect ende gelevert te werden de jegenwoordige acte. Aldus gedaen opten 3en july 1598. Mij jegenwoordich, J. van Hout.

[Op de blanco delen van een brief van Cornelis Sybrantsz. van der Wuert aan burgermeesteren over wellicht een huurcontract heeft Van Hout een tekst gekrabbeld, die zeer lastig te lezen is. Van het oorspronkelijke stuk resteert alleen nog de adressering en een stukje tekst; de rest is weggesneden, waardoor nu een merkwaardige volgorde ontstaan is. Het vangt aan op een hoekje papier met]: Alsoe zeeckeren tijt geleden Van Heussen, waert in De Robijn, in vergaderinge van burgermeesteren ontboden zijnde omme mit hem in ’t vruntlic te handelen ende verdragen nopende de voldoeninge van een gedeelte van zijn erf mitte getimmerten daerop staende, ‘twelc de gecommitteerde bouvaderen van het voorgenomen tuchthuys verclaert ende die van de Gerechte aengewesen hadden van noode te hebben tot vorderinge van ’t voors. gebou, dezelve Van Heussen hadde verclaert dat hij wel tevreden was ‘tselve erfgen mitte getimmerten teneynden alsvoren te laeten volgen mits dat hem ter plaetse van ’t groote ongeryf ‘twelc hem dairmede zoude werden angedaen tot coste ende laste deser stede weder zodanich geryff zoude werden gebout als hij den voorn. bouvaderen zoude anwijsen, ende dat burgermeesteren den voorn. bouvaderen oversulx belast hadden daerop mitte voors. Van Heussen te treden in tsamenspraec ende onderhandelinge alles op rapport ende naerder besluyt. Ende het zulx zij dat vanwegen den voorn. bouvaderen op huyden ter vergaderinge van die van de Gerechte es gerapporteert dat zij van de gelegentheyt des plaetsen nopens ’t gebeurde doen trecken de plattegront hier vooren onder behagen van de voors. Gerechte mitten voors. Van Heussen overgecomen ende verdragen waren dat zij hem tot coste ende laste deser stede zullen doen bouwen ’t volgende geryf. Eerstelic dat zij in desen voors. Van Heussens zael ter plaetse daer ‘t hem gelieven ende hij anwijsen zal zullen doen stellen een doercasijn mit 2 halve deuren boven mit diefijsers verseeckert, daertoe zij zullen mogen gebruycken ’t slootwerc ende ijserwerc van zijn jegenwoordige doer ende ‘tselve zullen besluyten mit een portael van wageschot mit 2 doeren. Vorder dat zij bouwende de buytenmuyr van het tuchthuys tusschen A ende B dezelve zullen doen wercken een halven stien zwaerder op zijn Van Heussens gront die hem mitsdien eygen wesen ende zijn huyse volgen ende behoren zal. Dat zij tusschen de voors. muyren A ende B ende des voors. Van Heussens jegenwoordige zijtmuyr geteyckent C ende D zullen maecken een benedencamerken aen ’t straet mit een koecken voor aen ’t straet tusschen B-D ende achter op ’t plaetsken tusschen I K mit 2 gevelkens steen dic, daerover twie camerkens ende daerover een doergaende zolderken, welcke camerkens men uyt de voorzael begaen zal mit een portael comende achter de plaetse van de bedtsteden ende zullen tot de voors. camerkens zo ende alsboven aen ’t straet hebben elc een casijn van 3 lichten, midden elc een tralie, onder ijser, boven hout, voorsien ’t onderste casijn aen ’t straet mit ijseren gaerden ende de koocken achter bovencamertgen ende ‘t solderken zo voor als achter mit behoorlicke lichten naer den eysch. In welcke portael men mit een wenteltrap begaen zal de 2 bovencamertgens ende ’t solderken daerboven; dat de koecken begaen zal werden uyte zael mit een portael ooc uytgang hebbende op ’t plaetsgen. Omme ‘twelc te vinden ’t oude getimmer tot de schoorstien incluys, te weten tot G ende H toe, zal werden afgebroocken, welcke plaetse binnen zal werden afgeschoten tusschen L ende M totte eerste zolder toe stien dic ende voorts totte 2^e zolder toe half stien dic. De portalen tusschen N, O, P, Q half stien dic. Dat de bornput comende ter plaetse R zal werden overwulft doch behoudende een lichtgat op ’t plaetsen ende gemaect zal werden mit een pompe water treckende in een houc op ’t voors. plaetsgen. Dat de zolderen zo onder als boven zullen werden geleyt op goede eycken ribben overleyt mit goede droge(?) delen. In ’t vorder ’t voors. werc naer den eysch afgespannen ten wederzijden mit een lode goten. Dat vorder ’t getimmerte ‘twelc van G-H of zal blijven staen, zal werden bevrijt eerst tusschen G-H mit een geveltgen stien dic, opgaende tot boven ’t dac dat dairop zal blijven leggen naer den eysch mit zijn behoorlicke lichten, zo onder ten dienst van het comptoir als daerboven ten dienst van ’t camertgen, welc comptoir tusschen E ende F stien dic zal werden afgeschoten van de gang tot onderaen ’t soldertgen toe. Alle ‘twelc de voorn. gecommitteerde bouvaderen zullen doen maecken ende leveren alle materialen ende behouften, welverstaende dat zij dengeene die zij dair zullen afbreecken weder zoe ‘t bequaem zijnde daeraen in ’t werc zullen mogen baxxxgen(bezigen?). Alle ‘twelc bij die van de Gerechte verhoort, mitsgaders ooc de verclaringe ende bekentenisse van de voorn. Van Heussen persoonlicken in vergaderinge comparerende ende daerinne bewilligende, hebben ’t voors. accord belieft, bewillicht ende bevesticht ende verclaert dat ‘tselve zulx zijn voortgang hebben zal, daertoe de voorn. bouvaderen totte xxxx alsnu werden geautoriseert, gelast ende gerechticht. Aldus 8-10-98.

[Halverwege het pakket zit een uitgevouwen vel dat dienst gedaan heeft als titelvel van een lias van het dossier, met, heel lastig leesbaar vanwege waterschade, de tekst van Van Hout]: A 32, Numero 19, 1^e coppel van de stucken belangende de xxxx vorderinge ende voortgang van xxx tuchthuys. In petulantiam et audaciam crumpit male dispensata libertas. [Rond 1700 heeft de toenmalige stadssecretaris Pieter van Groenendijck toegevoegd]: als versoek van ’t Catharinagasthuys. [Inwendig in dit dubbelgevouwen vel staat een kladlijstje van Van Hout]: Tuchthuys Numero 9. Behouften nopende ’t verbael van het tuchthuys: Mijn 2 bouxkens van de pensionarys. Mijn verbael mit de stucken daertoe dienende. De resolutie van de Vroetschap nopende het tuchthuys mitte namen der presenten. ’t Verbael van Merwen ende mij. De 4 vonnissen van Lenaert, Schaec, Heemskerc ende Joosten. Sommier extract van de coop Galli huys. 3 gronden te doen maecken, elc op een blat papier. Acte van resolutie van den 13[doorgehaald] 12 marty ’98. Pieter Symonsz.’s fundatie. Omme 500, 200 gulden(?). Met een schetsje van een huisje en een schaalverdeling zonder bijgeschreven getallen.

[Hierna volgt een verhandeling, getiteld Tucht-huys Numero 9, en dezelfde spreuk in het Latijn als hierboven. Door archivaris Rammelman Elsevier (1855-1885) is toegevoegd: Paket 46. De paginae 1-5 zijn blanco. Vóór fol. 5 bevindt zich een tussengeschoven velletje]: Memorie voor menheer de secretaris. Om te vernemen na de qualité van de borgen van Hendrick Bartelsz., huyrder van de Groote Moer, namelick Jacob Gerritsz. Haring, insleger van de bieren, ende Cornelis Jansz., thuynmen. [Dit heeft wel niets met het tuchthuis uitstaande.] Fol. 6: Die van den Gerechte deser stadt Leyden, willende voor zovele in hem is mit alle mogelicke middelen verzorgen dat het gebou van het voorgenomen tuchthuys ter plaetse bij die van de Grote Vroetschappe deser stede daertoe geraemt, goetgevonden ende besloten te weten westwaerts van deser stede gemeene gevanckenisse daer jegenwoordelic gelegen zijn de huyskens ende ’t getimmer tot noch toe genomt Peter Symonsz. begijnhoff, mitten aldereersten ende zo rasch zulx mogelicken es, mach werden angevangen, gevordert, benaersticht ende voltrocken om op ’t spoedichste ende zo haest als zulx zal connen geschieden, de verhoopte vruchten te trecken ende genieten, ten meesten dienste deser stede ende vorderinge van ’t gemeenebeste. Ende in haer vergaderinge op ’t Raedhuys der voors. stede gesien ende gelesen hebbende de brieven van stichtinge van ’t voors. bagijnhof, gedaen opten 20en juny des jaers 1389 bij mr. Peter Symonsz. van den Oerde ende zulx genouchsaem onderrecht zijnde van de gerechticheyt St. Katrijnengasthuys alhier tot ’t voors. gebou ten dienste van den armen toecomende, hebben gestelt, gemachticht ende gelast, stellen, lasten ende machtigen mitsdesen Peter Peter Jorysz. van Cortevelt, haer medebroeder in Vroetschappe, mr. Symon Fransz. van der Merwen, haer medebroeder in schependomme, Jan Marcusz. van Ypre, nu ter tijt meester van ’t voors. gasthuys van Sinct Catrijnen, ende Jan van Hout, secretarys, gesamentlicken ende ’t merendeel van hemluyden die ten desen best zal of zullen mogen vacheren, omme ’t voors. tuchthuys ter plaetse daertoe alsvoren goetgevonden ende besloten mitten eersten te doen beginnen ende vorderen, ‘tzij naervolgende den plattengront ende ’t bewerp ‘twelc daervan ter voors. vergaderinge van de Grote Vroetschappe es vertoont of andersins zulx ende in der vougen de voorn. bouvaderen ‘tzelve goet zullen vinden te veranderen, mit voorgaende beradinge ende goetduncken van personen ‘tsij boumeesteren of andere hem der zaecken verstaende, derwelcker advis zijluyden hierop tot harer bescheydenheyt zullen begeren te versoucken ende voornemelicken van de vaders ende regenten van den tuchthuyse binnen der stadt Amstelredamme als degeene die gelijcken zaecke nu eenige jaren lang bij der handt gehadt hebbende, waerschijnlicken deur ouffeninge de ervarentheyt hebben becomen van ‘tgene ten opsicht van zodanigen huys nodich of onnodich es, nu voor dan ende dan voor nu, lovende, prijsende ende van waerden houdende ‘tgunt bij de voorn. bouvaderen beneffens ende in ‘tgunt voors. is zal werden benaersticht, gedaen ende uytgericht. Ende zullen de voors. bouvaderen in ‘tgunt voors. es tot behulp hebben ende nemen den thresorier-extraordinarys deser stede ende gecommitteerde tot der opsichte van des stats getimmerten, die nu es ende in tijden ende wijlen zal mogen wesen, dewelcke de betalingen van de voors. getimmerten ter ordonnatie ende op ‘t bevel van de voors. bouvaderen zal doen ende daervan in een bijsonder capittel verantwoorden in zijne reeckeninge die hij van alle des stadts getimmerten jaerlix gehouden es te doen, alwaer hem alle de partijen opte ordonnantie van den voors. bouvaderen ende behoorlicke quytantiën zonder zwaricheyt zullen werden geleden. In ’t vorder es besloten ende verclaert dat de voors. bouvaderen voor ’t eerste ende om daermede te beginnen uyt den ordinarys innecomen deser stede zullen mogen ordonneren ter somme van drieduysent guldens van 40 groten ’t stuc, ende dat zijluyden in ’t vorder mit denanderen ramen ende die van de Gerechte voorn. in gescrifte overleveren zullen zeeckere extraordinaryse middelen dewelcke t’ haren goetduncken dienen zullen om de oncosten teneynde voors. van noode allengskens ende mittertijt te werden gevonden ende daeruyt te vervallen, om de voors. raminge bij de voorn. van de Gerechte gesien, daerop zodanigen besluyt te werden genomen als tot vorderinge ende voltreckinge van zo hoochnodigen werd (‘twelc mit eendrachtige stemmen ende besluyt van die van de Grote Vroetschappe voors. voor zulx es erkent, gestemt ende bewillicht) bevonden zal werden te behoren. Van gelijcken dat zij mitten anderen ooc ramen ende alsvoren overleveren zullen zodanige regelen ende wetten als tot welstant van den voors. huyse ende goet beleyt van alles zo op ’t ontfangen ende innenemen als op ’t onderhouden ‘tzij van den arbeyt ende de hantwercken aldaer te doen, ooc van spijs, dranc, havenisse, leeringe mitsgaders van de [fol. 7] notige vermaningen, tuchtingen, peenen en straffen mit den ancleven ende gevolgen vandien eenichsins vereysschen zullen, omme dezelve bij de voorn. van de Gerechte gesien, bevesticht, verandert, vermeerdert, vermindert ende eyntelicken gestelt, opgerecht ende doer derzelver authoriteyt in ’t werc gebracht ende gebruyct te werden. Sullen vorder de voorn. bouvaderen gesamentlicken ende elc van hem in alle de voorvallende ende hem bejegenende zwaricheyden haeren toevlucht hebben ende nemen aen die van de Gerechte deser stede ende zulx tot ende aen haer vergaderinge tot allen tijden (gelijc hem voor nu als dan vergont wert) hebben eenen vrijen toegang omme op ’t spoedichste antwoort ende besluyt te becomen ende erlangen. Ende alsoe de voorn. van de Gerechte zeer wel overleggen ende bevroeden connen dat de diensten, moeyten, den arbeyt ende ’t verleth bij den voorn. bouvaderen beneffens ende in ‘tgunt voors. es te doen staende groot ende overdragende zullen zijn, soe es heurluyder verstant ende meeninge in desen dat zijluyden ten zaecken voors. eenige naerstige ende getrouwe personen zullen mogen annemen, gebruycken ende t’ harer bescheydenheyt redelicken ende billijcken doen beloonen zulx zij ten meesten vordernisse van ’t werc ende minsten quetse van de stadt bevinden zullen te behoren ende dat omme hemluyden niet geduyrich te belasten, mer ordentlicken te verlichten ende verposen dat naer verloop van een jaer eenen van hoer vieren zal werden vrijgelaten ende vermindert, naer twie jaren de 2^e, naer 3 jaren de 3^e ende naer 4 jaren den laetsten ende dat telckens andere in hun plaetsen zullen werden gestelt invougen datter altijts drie in dienste zullen zijn kennisse van de voorgaende zaecken hebbende. Van alle ‘twelc geordonneert es gemaect ende den voorn. bouvaderen ooc anderen desnoot zijnde gelevert te werden de jegenwoordige acte. Aldus gedaen opten 20en martii ende eyntelickten gearresteert opten 14 mey 1598.

[fol. 8] Opten 22en martii 1598 sijn op schepenencamer op ’t Raedhuys tsamengecomen Pieter Pieter Jorysz. van Cortevelt, mr. Symon Fransz. van der Merwen, Jan Marcusz. van Ypre ende Jan van Hout, secretarys, ende es ten zelven tijden bij de voors. Van Hout geopent ende voorgestelt hoe dat zijluyden mit hem vieren bij die van de Gerechte genomt ende gestelt waren om te wesen de eerste bouvaderen van ’t voors. tuchthuys volgende der acte dewelcke bij hem daervan was beworpen ende in gescrifte gestelt, die hij goetgevonden hadde hemluyden alvoren dezelve de voorn. van de Gerechte voor te stellen, te vertoonen ende mit hemluyden daerop wat te spreecken ende beraden of hem goetduncken zoude yet daer bij of af gedaen te werden of yet anders daerinne te bedingen, alsoe zijns bedunckens dese zaecke die bij eenen yegelicken zo goet, nodich ende heylsaem geacht, ooc in der waerheyt was, deur hemluyden niet en behoorde terugge gehouden of verachtert te werden ende zij ten opsicht vandien niet en zouden werden beschuldicht. Ende naer de voors. beworpen acte bij hemluyden gesien ende herlesen was, zijn daerinne eenige veranderingen gedaen ende es zulx goetgevonden dezelve acte in dier vougen de voorn. van de Gerechte te werden voorgestelt, mit een verclaringe dat hoewel zijluyden ende elc van hem vaste ende genouchsame redenen van ontschulde ende weygeringe hadden voor te wenden, te weten de voorn. Van Cortevelt mit zijn overjaricheyt als die gecomen zijnde over zijn 70 jaren, naer rechten vrijlatinge van alle diensten was toecomende, de voorn. den mr. Merwen dat hij wesende jegenwoordelicken in dienst als voor schepen volgende de keuren deser stede mit geen ander diensten en mach werden bezwaert, de voorn. Van Ypre dat hij zijnde gestelt tot den lastigen dienst van gasthuysmeester mit geen 2 roeden, zo men zeyt, en behoorden te werden geslagen, ende de voors. Van Hout dat elceenen ende zonderlinge aen de heeren van de Gerechte genouchsaem bekent was de bedieninge van het secretarysschap deser stede zijn gehele persoon wel vereyscht ende daerbuyten tot geen diensten en behoort, ooc volgende de keuren ende zijn aenneminge niet en mochte werden verkosen. Dat zij nochtans den voorgaende last zeer gaerne annemen ende hem daerinne ter goeder trouwen bevlijtigen zulllen omme zulx mitterdaet te betogen haeren goeden lust ende yver die zij zo eerlicken, nodigen, profitigen ende godtsaligen zaecke zijn toedragende, mit een vast vertrouwen dat Godt Almachtich haerluyder vlijt ende arbeyt mit genadige oogen aensien ende zijnen zegen daerover mildelicken strecken ende uytstorten zal.

Ende om de zaecke niet op te houden es goetgevonden ende besloten op morgen(?) gesamentlicken te reysen naer Amsterdam omme nopende den gront van ’t voors. gebou ende ‘tgunt vorder desen angaende es te hooren ’t goetduncken ende advis van de vaderen van het tuchthuys aldaer.

Es ooc voorgeslagen mijnheeren van de Gerechte te versoucken omme deur heurluyder authoriteyt den voors. bagijnhove Meyedage toecomende te doen ontledigen van zijn bewoners ende zonderlinge omme de meesteren van St. Katrijnengasthuys, Agniese Claesdr. ende andere daertoe eenich recht hebbende, te geven een behoorlic vergenougen. Mer zoveel angaet de bewoonders van de huyskens gecomen van Jan van Veen aen ’t Kerchoff, mitsgaders van ’t achterste huys van de Vier Heemskinderen, dat bij zoverre zij langer huyr hebbende zwaricheyt maecken mey anstaende te vertrecken, dat men daermede zal mogen verbeyden tot Alreheyligen eerstcomende ende dat men middelertijt de anstaende zomer genouch te bouwen zal vinden, mer dat men Adriaen Jansz., graefmaecker, ooc zal doen vertrecken omme ‘tselve huysken aen ’t gevangenhuys te mogen gebruycken ende zulx van daer den ordinarys ingang te maecken ende de poer van de brugge wech te nemen.

Van gelijcken es voorgeslagen dat men voor ‘t 1^e den ommering zal verseeckeren mit rechtstaende delen ende van de oude getimmerten niet en zal ofbreecken voor ende aleer men daer ter plaetse zal moeten timmeren, omme middelertijt de huysen te gebruycken daertoe men dezelve van bederf zal hebben. Dat men een lichte quackel zal maecken om daermede te gaen op ’t gevangenhuys tot beter verseeckeringe ende bewaringe van degeene die men in den arbeyt zal houden van graven, delven, operen, zagen, ooc metselen ende timmeren [fol. 9] ende om die op ’t gevangenhuys te doen eeten ende slapen. Dat men voor ‘t 1^e alsoe men een groote meenichte van tarasse [tras] zal van bederff hebben, eenige zoe te werc stellen van tarasse te cloppen.

Belangende den ordinarysen arbeyt, dat men daer ter plaetse ooc zal stellen een furnisse omme yemant te leeren smeden ende slootmaecken.

Es ooc in bedencken gecomen of men niet eenige zouden mogen stellen aen het maecken van vilten, ‘twelc ooc een grooten arbeyt es, hoewel men voor ‘t 1^e ‘t ooch zal moeten hebben op ’t bouwen.

Onder de middelen te vinden te gedencken dat men alle herbergiers, taverniers ende tappers omme zodanige neeringen te mogen continueren zal doen halen acten van de bouvaders van 3 of 4 maenden te 3 of 4 maenden, langer of corter tijt tot ter bescheydenheyt van de Gerechte ende dezelve te doen betalen eenige erkentenisse, te weten Rijnsche wijntappers elc 20 stuvers, Franse wijntappers 15 stuvers, biertappers 10 stuvers van de mengelen.

Dat men ooc ’t voors. huys zoude mogen vergonnen de vrijdom van een lepel teras te scheppen uyt elcke zac teras ter marct comende.

Opten 23 martii ’98 sijn wij ‘smergens ten zes uyren mitter vroonschuyte gereyst uyt Leyden naer Amsterdam om ’t advis van de vaders te becomen: ten 1en op de gront van ons voorgenomen gebou, te weten of huns bedunckens daerinne eenige veranderinge zal dienen gedaen ende dewelcke. Sonderlinge of zij goetvinden dat alle de tuchtelingen bij denanderen zouden wonen ende in eenen graet gehouden werden dan of daerinne dienen gehouden 2 of 3 graden. Of de tuchtelingen bij denanderen behooren te eeten, doch mit onderscheyden van tafel ende voetsel, dan of beter zal zijn elc in ’t bijsonder te doen eeten. Of niet goet zal zijn dezelve eenpaerlicken te cleeden en scheeren ende veranderingen van namen. [in de marge heeft Van Hout een schetsje van een kamertje getekend]

Omtrent ten twaelf uyren tot Amsterdam gecomen zijnde, hebben wij gesproocken Ysbrant Harmansz., dewelcke t’ onsen versoucke vergaderinge van zijn medebroederen hebbende doen leggen, zijn wij omtrent ten een uyren gegaen in het tuchthuys daer ons de drie vaders mit namen de voors. Ysbrant Harmansz., Ysbrant Ben ende [niet ingevuld] verwachteden ende denzelven ’t bewerp van den plattegront vertoont ende de gelegentheyt van alles verclaert hebbende, gaven ons ter antwoorde dat belangede de secrete gange rontsomme zoe goeden voornemen was als men zoude connen bedencken; dat ooc de drie classen of verdeelingen bij hem geacht werden voor een geheel goede ende nodige zaecke, mer dat dezelve 3 classen of verdeelingen altijts verscheyden zouden moeten blijven zonder immermeer bij denanderen te comen; ooc denanderen niet te mogen zien wanneer andersins doende de vrucht ende goede hoope die men uyt [fol. 10] zodanigen scheydinge hoopt ende ‘t eynde waerom zulx gedaen wert zouden verliesen, vonden daeromme goet ende nodich dat elc zal moeten blijven ter plaetse daer hij eerst wert gestelt, zonder van dezelve plaetse hoe hij hem ooc zoude mogen dragen te veranderen ende dat zulx in elcke plaetse verzwaringe van werc most werden gevonden, ooc vorder peenen ende straffen gebruyct om bij middel vandien de trage, loye of onwillige ter tucht te brengen, ende dat men zulx dezelve behoort te doen eeten apart ende in ’t bijsonder ‘tzij daer zij wercken of slapen. De gemeene privaten vonden zij ooc geheel ongeraden, mer dat elcke bewaerplaets zijn secreet in ’t bijsonder most hebben, dewelcke notelicken van denanderen mosten werden gescheyden omme twie ende twie of vier en vier ‘tsamen te arbeyden, altijts hoe minder hoe beter, want de meeste zwaricheyt te verduchten es als zij bij denanderen comen, ‘twelc zelden gebeurt zonder eenich secreetbesprec omme yet aen te rechten ende dit voor zo veel de oude of bedaechden angaet, want van de jonge en es dezelve zwaricheyt niet al comen die bij denanderen. Wij slougen ooc voor dat naedemael zodanigen zwaricheyt was gelegen in haer bijeencompsten of men de paren t’samen arbeydende niet de maten en zoude mogen veranderen in den eenen dan den anderen bij vervougende; hierop gaven zij ten antwoorde dat zij zulx ooc al hadden versocht, mer grote verachteringe daermede gedaen aen den arbeyt deurdien de 2 t’samenwerckende aen eenen arbeyt aen denanderen wennen ende veranderende niet zo veel en connen doen als mitte geene op wiens handt zij gewent zijn.

Het eenpaerlicken cleden vonden zij voor goet alsooc het scheeren, mer belangende het veranderen van de namen verclaerden ‘tselve ooc wel goet te vinden ende mit eenige gepractiseert te hebben, mer mit weynich vruchts zo of bijnaest onmogelic schijnt voor heurluyden te zwijgen ende zodanigen secreet quansuys in hun crop te houden of te verbergen. Reden ons immers de buytenmuyr wel vast ende verseeckert te maecken voor het uytbreecken, ‘twelc belangende het binnenwerc van zulcken zwaricheyt niet en es, want zulx doende zouden zij alleen bij denanderen comen, hoewel zij goetvinden dat die ooc zwaer genouch werden gemaect ende van binnen mit plancken gevoert omme mitten anderen niet te connen spreecken of yets quaets besluyten. Wel es waer dat men die zo niet en can van denanderen scheyden of zij en connen malcanderen wel toeroupen, mer zo ‘tselve niet secreet en can te werc gaen, zo mach men zulx ooc van buyten hooren, ‘twelc dan van zodanigen zwaricheyt niet en es. Men moet se zo cort houden mit het opsluyten dat het comen opte pleynen hem een weldaet ende manier van spelen gaen zij. Ende naer zij ons de gelegentheyt van ’t voers. tuchthuys geheelicken hadden vertoont, hebben wij van hemluyden een vruntlic afscheyt genomen mit bedanckinge van haer goeden raet ende advis ende anbiedinge dat wij zulx gaerne van gelijcke ende meerdere zaecken wilden verschulden ende mit hem houden goede correspondentie, ‘twelc zijluyden zulx ooc in vruntschap hebben angenomen. Ende zijnde zulx omtrent den vijf uyren, hebben wij ons begeven naer den poorten omme naer huys te keren.

[fol. 11] Den 25 mey 1598. Es naer middage ten 3 uyren vergaderinge geleyt op ’t Raedhuys ende zijn gecompareert Cortevelt, Merwen, Jan van Hout, A[ndries] Jacobsz., Jorys Adryaensz. ende Jacop Adryaensz. Om Jan Marcusz. gesonden zijnde, verexcuseert hem mits ’t gevolch van Zijn Excellentie t’ sijnen huyse op huyden gecomen ende Noertsant, bode, weder omme hem gesonden zijnde mit een anseggen dat zo hij niet en quam, dat de presenten altsamen weder zouden scheyden ende Mijnen Heeren verwittigen dat het bij hem stont. Naderhant gecompareert ende hem voorgestelt zijnde om mit hem te treden in conferentie op ’t anvangen ende beginnen van de commissie en heeft horen(?) daertoe niet begeren te verstaen, voorwendende twee oorsaecken. D’ 1^e dat hij wesende gasthuysmeester met geen 2 smale diensten teffens en vermach bezwaert te werden, ende de 2^e dat hij in allen gevalle niet van meeninge en was de voors. dienst aen te nemen tenzij dat alvooren ondersouc gedaen zij opte achterclap hem ter ooren gecomen ende verstroyt bij Willem de Wilde als dat Geryt Lenertsz. hem naergeseyt zouden hebben dat hij de willige tuchthuysmeester was. Invougen dat zonder yet te doen de comparitie gescheyden is.

Den 9 juny 1589 [in potlood door een onderzoeker verbeterd: moet 98 zijn] Es naer middage ten 2 uyren vergaderinge geleyt op ’t stadthuys ende compareerden Cortevelt, Merwen, Van Hout, Ypre, A. Jacobsz., Jorys Andriesz., Jacop Dirxz. Ende onderling delibererende opten voet hoe men ’t werc bequamelixt zal mogen angrijpen ende mit de meeste verseeckertheyt vorderen, es goetgevonden ter plaetse te gaen om aldaer te resolveren ende alles gesien ende overwegen es besloten voor ‘t 1^e af te royen de noortzijde van het tuchthuys tusschen beyde zijn poincten of houcken, te weten de noortoost- ende de noortwesthoucken om daernaer een double afschutting te maecken van rechtopstaende deelen tusschen ’t huys van de 4 Heemskinderen tot aen ’t huys van Pouwels Willemsz., cleermaecker, daernaer te timmeren het huysken in de Houtstraet uytgaende voor Agniese Claesdr. volgende de resolutie van burgermeesteren genomen den [niet ingevuld] nopende denwelcken goetgevonden es (zonderlinge zo de muyren niet goet en zijn ende dat men aen de strate volgende de keur zal moeten royen) daer te stellen ende licht op te slaen 3 huyskens mit poytgens aen de straet mit viercantgens boven, ’t beneenste [opengelaten] voeten, ’t bovenste [opengelaten] voeten in de lengde afgespannen, elc mit een Vlaems geveltgen, om die naderhant ten oorbaer van de stadt vercoft te werden. Daernaer een gelijcke double afschuttinge te maecken tusschen de achtergevel van de 4 Heemskinderen ende de noortwesthouc van ’t Vangenhuys mit een waterhec sluytende, mitsgaders een gelijcke double afschuttinge tusschen de zuytwesthouc van ’t Vangenhuys ende de noortoosthouc van ’t huys van Gallus gecomen. De poorte van de uytgang daerin besluytende ende mede verhinderende. Daernaer de brugge daerachter comende in te slaen ende mit palen toe te maecken om den deurvaert van de zuyden te verhinderen ende dat evenwel ’t water zijn loop behout. Vorder een uytgang te maecken in de zuyder galerije van ’t Vangenhuys mit een nedervallende quaeckeltgen om daermede het tuchthuys te begaen dat men de vers. zuydergang boven zal decken onder de lichten van de gaten, dat men om den ingang van ’t Vangenhuys ende van ’t tuchthuys gebruycken zal de voorpoort van ’t Gevangenhuys, ende zullen alle de doeren, te weten de noortdoer ende zuytdoer van de gang mitsgaders de oost- ende westdoer van de zuydergalerij gemaect werden mit ijsere traliekens om van binnen te mogen zien wie daer aen is, dat men uyt het tuchthuys comende zal moeten clincken op het valbruggetgen ende de noort- ende zuytdeuren van de gange altijts van binnen op zullen werden gedaen.

Voorts dat men ’t huysken dat Agniesken heeft bewoont zal vermaecken tot een camertgen omme daerin voorts te vergaderen ende zulx de betstede daer staende zal wechnemen ende maecken daer een gange ofgeschoten mit deelen ende mit deelen oversoldert, daer de bouvaderen voortsaen zullen vergaderen, welck camertgen tot dien eynde zal werden voorsien mit een tafel, bancken ende een casse of kiste om de papieren ende stucken daerinne op te sluyten ende te bewaren, ende dat teynden an de voors. gange [fol. 12] in ’t suyden een doer mit een casijn zal werden gestelt omme daermede te mogen begaen ’t erf van zaliger Gallus.

Andries Jacopsz. es last gelaten ten fijne voors. mitten eersten te copen tenminsten 1000 of 1½ duysent deelen, mit vorder slichouten tot ’t voors. werc van noode.

Den 27 juny 1598: Cortevelt, Merwen, Ypre, Van Hout. Gesien hebbende 2 projecten of gronden van de 3 huysges in den Houtstraet te stellen, d’ een geteyckent mit A ende d’ ander B, es geresolveert te volgen den gront A mits dat de schoorsteenen in den keuckens zullen werden gewrocht in ’t zuyden tegens de muyr van het tuchthuys ende dat men deze zal maecken in vier camertgens, ’t eerste hooch 10 voeten ende het 2^e 9 voeten daerop afspannende. Ende aen de huysgens te beginnen eerst te maecken de gote over het tuchthuys. Dat de binnenmuyr gemaect zal werden van clinckert ende cement.

Den 29 juny 1598: Cortevelt, Merwen, Ypre, Andries Jacopsz., Van Hout. Vertoont zijnde veranderinge van de plattegront van ’t gehele gebou bij Ypre tot 2 of 3 toe getrocken, es verstaen dat die zullen werden gestelt opte cleyne voet omme daernaer daerop te werden geresolveert ende gearresteert.

Es geresolveert calc ende zant te doen copen ende voeren op ’t erf van Gallus ende te leggen in den lengde ter plaetse daer niet en zal werden gebout, ‘twelc Andries zal doen bestellen.

Es geresolveert de goot te beginnen te maecken aen de noortzijde om de huyskens in de Houtstraet te mogen beginnen ende volbouwen.

Jorys es angeseyt de afschuttingen te maecken tusschen ’t Gevangenhuys ende den noortoesthouc van Galli huys, noch tusschen ’t Gevangenhuys ende de 4 Heemskinderen, mer daerin voor ‘t 1^e te laeten een doer de schuttingen ten wederzijden mit plancken over denanderen geleyft.

Den 1en july 1598: Cortevelt, Merwen, Ypre, Van Hout. Geresolveert omme voor ‘t 1^e een dach 3 of 4 te vergaderen naer middach ten 1 uyren ende daernaer ‘smergens ten 7 uyren om op alles te ordonneren(?) een uyr lang.

Es geleyt in deliberatie ’t verkiesen van een knecht ende zijn voorgeslagen Mees Claesz., Claes Zuyc, Pieter Gerritsz., scheepmaecker.

Joris Andriesz. te vermanen omme hier ten minsten te hebben 3 of 4 ordinaris wercgesellen [in de marge staat: timmerknechten]

Cortevelt heeft angenomen calc ende stien te doen comen.

Ypre heeft angenomen te bestellen een schip duyststeen [duyfsteen=tufsteen? In de marge: tarras].

2 july 1598: Cortevelt, Merwen, Ypre, Van Hout. Jorys belast de straten af te schutten ende dat hij ooc gestadich in dienst laet 3 of 4 wercgesellen, ‘twelc hij angenomen heeft te bestellen. Mit de wercluyden gevisiteert de zwaei(?) an de Volresgraft [fol. 13] ende bevonden dat die mit geladen schepen mach werden gebruyct, mer dat die niet en mogen vloten onder de brugge aen ’t Gevangenhuys die men gaet naer de Houtstraet ende zulx bevonden zijnde dat men dezelve aldaer blijvende alle behouften zoude moeten opcruyen noortwaerts van dezelve brugge ende zulx verliesen zoude de commoditeyt ende ’t geryf van de opslach binnen ’t slot te hebben. Es geresolveert dat van noode zal zijn dezelve op te breecken, ‘twelc alsoe niet en can geschieden zonder consent, es geresolveert daertoe consent te versoucken. Ende om verseeckert te zijn of in den Papegraft doergaende ooc diepte genouch es, es den wercluyden belast een welgeladen schip daerin te brengen ende de ondiepten daermede te ondertasten ende aen te teyckenen, ende op alles te werden voorsien mit diepinge, dewelcke men mits eenen dam leggende in den Volresgraft tusschen ’t Princenlogement ende Sion bequaemelic can doen ende onder ’t behagen van de burgermeesteren aen te vangen op maendach naestcomende, ten welcken eynde Merwen angenomen heeft de aennemers van ’t Heemraetshuys te verwittigen dat zij hem voor 4 of 5 dagen voorsien van stien, calc ende andere hoere nootwendige behoeften.

3en july: Cortevelt, Merwen, Ypre, Van Hout. Gesproocken mit Claes Zuyc, die verclaert heeft tevreden te zijn het knechtampt aen te nemen onder zodanige last, dienst, conditie ende belooninge als men mit hem naderhant zal connen verdragen.

Es gerapporteert dat burgermeesteren in ’t afbreecken van de brugge aen ’t Gevangenhuys hebben geconsenteert ende zulx geresolveert mitten eersten in ’t werc te doen stellen jegens maendach toecomende ende onder ’t behagen van burgermeesteren goetgevonden miteenen af te breecken de voorpoort aen ’t Gevangenhuys mit de brugge aldaer ende den innegang te maecken aen ’t kerchof deur de poorte die aldaer tot dien eynden es gestelt ende aen ’t Vangenhuys te trecken ’t gebruyc van het huysgen ‘twelc bij de graefmaecker wert bewoont. En ‘tselve te doen bewoonen bij eenen snijder of lapper omme aldaer alle de tuchtelingen voor ‘t 1^e wat te doen leeren mitte naelde die miteenen voorpoortier zouden wesen, welcke poortier zittende zal inlaten ende de doer weder toegevallen zijnde zal clincken omme de 2^e doer bij den cipier te werden geopent, ende de examineercamer te doen afschieten mit deelen omme daerdoer een vrijen gang te hebben, al onder ’t behagen van burgermeesteren.

Es ooc voorgeslagen dat men de riddercamer die men voor ‘t 1^e zal moeten gebruycken omme de tuchtelingen daerin bij nacht te logeren ende te rusten notelic zal moeten verseeckeren. Dewelcke bij provisie bij ons es besien ende zijn 2 middelen van verseeckeringe voorgeslagen, d’1^e omme de sparren van de spannage tot boven toe te voeren of mit scheepsplancken of mit goede stijve deelen; de 2^e omme een gavel te maecken op ’t midden ende aen 3 zijden een ommegang te behouden, besloten hierop te horen ’t advis van de wercluyden, ooc van de burgermeesteren.

Cortevelt heeft aengenomen cussens, penningen met leggelt ende diergelijcke behouften te bestellen.

[fol. 14] Den 4en july: [volgt een rekening van 23-1-8 wegens diverse goederen als een schelle, schrijfwaren, transportkosten, een comptoircleet, kastjes e.d.; de ordonnantie gemaakt 9-7-98]

Cortevelt, Merwen, Van Hout; Ypre absent. [volgt een minuut van een uitgegane brief]: Den eersamen voorsienigen onsen goeden vrunden de vaders ende opsienders van de tuchthuyse tot Amsterdam. Eersame, goede vrunden, naer onse groetenisse. Wij zeynden U Edelen onse timmerman, metselaer ende knecht; versouckende dat zo wij nu ’t gebou van onsen tuychthuyse bij der handt zullen nemen ende zulx gebruycken moeten heurluyder advis, zonderlinge van de meester timmerman ende metselaer; Uwer Edelen gelieve hemluyden te vertogen de gelegentheyt van de tuchthuyse aldaer, mitsgaders te verclaren de ordre ende geregeltheyt van de huyse, teneynde zij ons in alles te beter zullen mogen dienen; ende zal U Edelen gelieven ons mitten zelven over te schicken eenen van uwe swaerste boeyen. Wij zullen U Edelen dezelve eerstdaechs wederzeynden. Ende U Edelen in gelijcke ende andere zaecken des versocht zijnde alle mogelicke bevorderinge doen. Ende hiermede, eersame etc., blijft den Almogenden bevolen. In Leyden desen 4 july 1598. Uwer Edelen vrunden, de bouvaders  van de tuchthuyse tot Leyden.

Den 9 juny 1598. Cortevelt, Merwen, Ypre, Van Hout. Gehoort het rapport van Andries Jacopsz., Jorys Andriesz., Jacop Dircxz. ende Suyc, geweest zijnde t’ Amsterdam omme het tuchthuys te besien, die verclaren de opinie van de tuchtvaders aldaer te wesen ’t gebou aen te leggen, zo groot als het mach vallen mit goede verdere poyen ende de onderste gaten altemalen te overwelven, es geresolveert dat Jacop ende Jorys elc een ruyt bewerp van een gront zullen trecken van ’t gehele gebou.

Es geresolveert den ingang van ’t Gevangenhuys te laten daer die is doer ’t huysgen van de graefmaecker ende d’ examineercamer ende zulx angaende den ingang ’t Gevangenhuys te laeten ongeraect.

Es geresolveert de brugge aen ’s Gravensteen te maecken ter wijde van 12 roedevoeten binnen de muyren.

Dirc Walichsz. es gelevert de joffer van Amsterdam gebracht ende hem belast voor ‘t 1^e zes boeyen te maecken van 3derley sorte ende besloten te doen beswaren mit ketens van 50 pont, 40 pont, 2 van 30 pont, 2 van 20 pont.

Ordonnantie opten thresorier [volgt een rekening van 745-3-8 wegens verschotten, arbeidsloon en vooral aankoop van hout, vooral veel Noortse delen]

[fol. 15] Specificatie van de Noortse last gecoft van Ploen Robbrechtsz. omme 487-10-0 volgende de ordonnantie van de voorgaende zijde: dertich grote Noortse balcken; elff lichte Noortse balcken; twintich stellepen(?); dertien ketgens(?); tweentzestich percoenen; een pertie branthout daermede het gestut was, ‘twelc bij Andries Jacopsz. ten profijt van de stadt es vercoft.

De leenen in den hof van ’t huys gecomen van Henricus Gallus zijn bij Joris Andriesz. getaxeert op 24 gulden.

Den 11^e july 1598 Ordonnantie opten threzorier: Aen Jorys Andriesz. 5 gulden 4 stuyvers over costen opten 6 uytgeleyt bij Jorys, Jacop ende Zuyc opte reys t’ Amsterdam, te weten vracht gins ende weer elc 0-12-0=1-16-0; verteert aen imbijten of bier 0-16-0; tsavonts elc een maeltijt 0-12-0 = 1-16-0; smorgens een imbijten 0-16-0.

Den 14en july 1598, es angenomen de eerste duysteen gecoft bij Cornelis de Lange t’ Uytrecht ter menichte van hondert grove tonnen Andernaecsche duyststien, ‘twelc zijn 150 sleecke tonnen, gemeten bij Cornelis Jansz. Kolaff, gezworen meter tot Uytrecht, volgende attestatie van den 1en july 1597 stylo veteri, hier gevoert bij Jelis Cornelisz. Visch ende Cornelis Henricsz. Boer; de ton es innegecoft tot 32 stuyvers de groftonne, de wijncoop t’ onsen laste 2-10-0. Nopende de vracht reeckeninge van de tonne te weten de grote tonne 5 stuyvers, tsamen 25 gulden. [in de marge is opgeteld de helft van 320=160 + 2-10 + 25=187-10. Ordonnantie 12-8-98.

Ordonnantie opten thresorier: 14. Aen Claes Zuyc van 17 gulden 17 stuvers 8 penningen over costen gedaen den 23 marty, reysende naer Amsterdam om het tuchthuys te besien, te weten voor provisie medegenomen f 4-5-0; voor 5 cannen Rijnse of Spaense wijn f 5-0-0; voor vracht f 4-0-0; voor bier f 1-0-0; voor visch ende broot f 0-16-0; voor 3 kannen wijns ende een pot bier t’ Amsterdam f 2-16-8; hier de voors. f 17-17-8.

Geaccordeert mit Mees Jansz. als vader van Syon dat hij zal hebben de leeningen staende op ’t erf gecomen van ’t huys van Gallus omme 2 rosenobelen in specie, hier f 17-0-0. Dit Andries Jacobsz. geordonneert te ontfangen.

Es besloten van nu voorts te vergaderen des mergens ten 7 uyren.

16 [juli 1598]. Geschreven aen de tuchtvaderen tot Amsterdam ende wedergesonden de boey ende begeert een bult(?) omme te doen naermaecken.

17 [juli 1598] Belast te doen maecken zes ijseren schuppen ende 2 breecijsers mit last van daerop ende op alle andere behouften te doen stellen het teycken van het tuchthuys als de boei [in de marge staat een tekeningetje van een staaf met twee ronde boeien] Es ooc besloten een signet te doen maecken van ijser innehebbende de slotelen [de Leidse wapensleutels] mit een boei daerover in de dwerse ende boven L, onder T.

Es gehandelt mit Claes Zuyc dat men hem voer ordinaris incomen(?) zal betalen beneffens den anderen stadtsarbeytsluyden ‘sdaechs 15 stuyvers, beginnende mit maendach toecomende ende zal schicken smergensvrouch op ’t werc te wesen, te zien of zij tijdelicken comen ende naerstich arbeyden; van alles anteyckeninge ende rapport doende.

[fol. 16] Vorder opsicht op alles te nemen ende al te rade te houden dat mogelic es. Van ‘t voorgaende zullen hem doen betalen bij Andries Jacobsz.

18 [juli 1598] Ontfangen weerscrijvens van de tuchtvaders t’ Amsterdam mit een bed van hierlants douc, lang ’t bed 3 ellen, breet 2 ellen, de peluwe lang 2 ellen, breet 1 ellen, deze vollen mit stroo.

Ordonnantie 23 [juli 1598] aen Jorys Andriesz. van 10 gulden 1 stuver 8 penningen voor arbeytsloon verdient in de weec voor den 11 july, Dirc Cornelisz., Geryt Jansz. elc 13 stuyvers, Tonis Pietersz. tot 10 stuyvers, Cornelis To[masz.?] tot 6 stuyvers, [samen] f 10-1-8; aen Willem Danielsz. ende Jacop Pietersz., houtsagers, 13 gulden 16 stuyvers voor 6 dagen zaechloon, ‘sdaechs 2 gulden 6 stuyvers, in den weec voor den 11 july verdient f 13-16-0; aen Gillis Cornelisz., schipper, 25 gulden voor vracht van Uytrecht op Leyden van 100 tonnen duyfsteen f 25-0-0; aen Willem Gijssen, rietdecker, 2 gulden 5 stuyvers voor 4 dagen werckens f 2-5-0; aen Jorys Andriesz. van 12 gulden 12 stuyvers voor arbeytsloon verdient in der weec voor den 18en july voor Gerrit Jansz., Dirc Cornelisz. ‘sdaechs 13 stuyvers, Tonis Pietersz. daechs 10 stuyvers, Cornelis To[masz.?] ‘sdaechs 6 stuyvers, [totaal] f 12-12-0.

24 july 1598, geordonneert te betalen omme Zuyc voer ’t mandeken mitte boey te brengen f 0-1-8; vracht tot Leyden te brengen f 0-1-0; voor 2 groenne mandekens f 0-3-0; voor 1 coperen passertgen f 0-3-0; voor 1 santloper f 0-6-0; voor 1 besem f 0-1-0; de impost van ½ vat biers omme de werckers f 0-9-0; voor een canneuyt(?) f 0-8-0; opten 24 july voor den impost van ½ vat biers f 0-9-0; voor ’t mandeken mit de boey te brengen t’ Amsterdam f 0-3-0; [totaal] f 2-4-8.

27 july ontfangen wagenschotten f 58-0-0.

28 july Adriaen Stevensz. heeft een deel barninghout gehadt tot zeggen van Jorys Andriesz. omme f 1-10-0.

Spijckers van de stadt angenomen bij Loys Cornelisz.: double ende moeten wegen 6 ponden ’t hondert f 0-15-4 [in de marge: gewogen 100 double op 7 ponden]; middel ende moeten wegen 3 ponden ’t hondert f 0-7-10 [in de marge: de middele gewogen op 3 ponden ¼ vierendeel]; lasijsers ende moeten wegen 1½ ponden f 0-5-1; schotspijckers ende moeten wegen 3 vierendelen f 0-2-9. ’t Ijser es angenomen bij Pieter Goossensz., smit, ’t pont 2 stuyvers.

29 july [1598] Ordonnantie. Geordonneert te betalen aen Loys Cornelisz., smit, 49 gulden 18 stuyvers 14 penningen voor 3650 double ende 5800 middelnagelen ’t hondert tot f 0-15-4, f 49-18-14.

[fol. 17] 30-7-1598. Jan Walraven Staert(?) heeft huyr aen het huysken op ’t kerchof tot mey 99 toe omme 10 lb. Vlaems.

Marie van Broucbergen, wedue van Jacop Pijnssen van Steenhuysen, heeft huyr tot mey.

Haer es angeseyt indien zij vertrecken binnen 14 dagen, zullen van huyr niet geven, mer blijven zij tot Alreheyligen, zullen mits vertreckende genieten ¼ jaers.

31-7-98. Pieter Goosensz. heeft gelevert zes ketenen tot de boeyen, wegende 1: 50, 1: 36½, 1: 26, 1: 26½, 1: 22, 1: 23½. [met optelling: 174½ pond]

7-8. Ordonnantie verleent om te betalen aen Claes Zuyc de volgende partijen voor root aerden f 0-0-12; 28 july, 4 ende 6 augusti impost van bier f 1-7-0; voor 1 balanche ende 2 coperen schalen f 3-5-0; aen gewicht tot 10¾ ’t pont 1 stuyver 6 penningen f 0-14-0; voor 6 loden te ijcken, ’t stuc 6 penningen f 0-3-12; voor een cleerborstel omme mede te vegen f 0-7-0; ende voor den dienst bij Zuyc gedaen voor zijn dagen begonsten te lopen f 2-10-0; [totaal] f 8-7-8.

12-8. Ordonnantie verleent om Pieter van Woerden van 58 wageschotten betaelt mit 57 tot 2-1-0, f 116-13-0; 300 delen ’t hondert 44-0-0, f 132-0-0 [totaal] f 248-17-0.

12-8-1598. Verleent ordonnantie om [opengelaten] voor Cornelis de Lange van 100 grof tonnen tras a 1-12-0: f 160-0-0; gelach f 2-10-0; vracht de ton 5 stuyvers f 25-0-0; voor den 2 zeven f 3-0-0; [totaal] f 190-10-0.

Voor eenige dagen gecoft van Henric Jacopsz., besemmaecker, 25 stucken Hassels hout om 400-0-0, te betalen St. Michiel [29 september] eerstcomende.

17-8. Verleent ordonnantie om Jan Walraven Steert ende joncvrouwe Marie van Boucbergen, wedue joncheer Jacop Pijnssen van Steenhuysen, van 12-0-0, elc 6-0-0, hem bij burgermeesteren toegevoucht boven de quytscheldinge van de huyren die zij schuldich zijn van meye voorleden af tot nu toe terzaecke dat zij tot vorderinge van ’t gebou van het tuchthuys vrijwillich vertrocken zijn uyt haer innegehuyrde huysen, gelegen aen de westzijde van St. Pieterskerchof, daeraen zij noch huyr hadden tot mey 99 toe, welcke huysen bij burgermeesteren teneynde voors. zijn gecoft, hier f 12-0-0.

23-8. Verleent ordonnantie om Claes Zuyc van 2 gulden 14 stuyvers voor den impost van de bieren gehaelt 8, 10, 13, 15, 19, 21 augusti, telcken ½ vat tot 9 stuyvers f 2-14-0

24-8. Verleent ordonnantie om Dirc Walichsz. van 17-18-0, te weten voor 2 paer verteende hangelissen f 0-8-0; voor 2 sloetgens aen het tresoortgen f 0-18-0; voor ‘t slot aen de kist of een aen te xxx te vermaecken, mit een nyeu slotel f 0-13-0; voor 2 nieuwe slotelen van de doer ende ‘t casgen f 0-7-0; voor 1 nieuwe pijpslotel toter kist f 0-7-0; voor de stempel omme ’t mercijser f 0-4-0 [fol. 18] voor 6 nieuwe boeyen mit 6 hosen, 6 moyestucken, 6 bouten, 6 myeren, 6 schaliren tsamen f 12-0-0; ende voor 2 nieuwe hangende sloten tot de boeyen , ’t een 1-15-0, ’t ander 1-6-0; f 3-1-0; [totaal] f 17-18-0.

Verleent ordonnantie om Pieter Woutersz., smit, van 11-10-0 te weten voor een grote spade f 2-0-0; voor 5 verstaelde schuppen, ’t stuc 1-4-0, f 6-0-0; voor 2 grote breecijsers ’t stuc 0-16-0, f 1-12-0; voor 2 verstaelde ijsers om spijckers mede uyt te slaen f 1-8-0; voor ’t verstaelen van een nijptang f 0-10-0; [totaal] f 11-10-0.

Ten voors. dage gesproocken mit Pieter Jansz. van Outshoorn, bode mitter roede, vanwegen Ermtgen Lambrechtsdr., zijn moye, als eygenersse van ‘t camerken oostwaerts van de huysgens in de Houtstraet ende zo uyt de inspectie bevonden werde dat de scheytgevel tusschen beyden gemeen was, als daerinne ten wederzijden geanckert zijnde, ende dat haer waerbrief geen eygendom van dezelve scheytgevel en hielt, daertegens de voors. Pieter Jansz. niet anders en wist te zeggen dan dat de gemeenschap niet verder en const verstaen werden dan voor zoveel ende zoo wij daerinne gevesticht ende getimmert waren, mer niet verder, ende wel es onderling veraccordeert ende verdragen dat wij zoverre wij dats van node hebben de scheytgevel zullen mogen vernieuwen tot onsen costen ende dat die gemeen wesen ende blijven zal ende dat de voors. Ermtgen zulx zal winnen de plaetse boven, te weten ‘tgeen dezelve ooc wel aen hebbende es.

28-8. Verleent ordonnantie om Loys Cornelisz. van 200 lasijsers gelevert den 26 wegende bij attestatie van de waechmeester 31 ponden.

10-9. Verleent ordonnantie om Pieter Goossensz., smit, van 24 gulden 2 stuyvers [volgt een lange lijst van ijzerwerk, waaronder boeyketens, met gewichten etc.]

10-9. Verleent ordonnantie om Zuyc van 3 gulden 3 stuyvers voor den impost van de bieren gehaelt 25, 27, 29 augusti, 1, 3, 5, 9 september, elcke ½ vat tot 9 stuyvers, f 3-3-0.

25-9. Verleent ordonnantie om Lourys Cornelisz., spijckermaecker, van 8 gulden 11 stuyvers voor geleverde spijckeren [volgt een hele reeks data met gewichten en prijzen]

Verleent ordonnantie om Zuyc van 2 gulden 5 stuyvers [voor de impost op bier]

[fol. 19] 29-9-98. Voor zeeckere dagen gecoft van Willem Cornelisz., schipper, 100 ribben, lang 10 voeten, ’t hondert tot 39 gulden 10 stuyvers, daervan hem op huyden ordonnantie van betalinge es gelevert.

Verleent ordonnantie van betalinge om Henric Jacobsz., besemmaecker, van 400-0-0 over de 25 stucken Hassels hout, voor folio 17verso.

6-10-98. Verleent ordonnantie van betalinge om Franchois Toris van 52 gulden 10 stuyvers uyt zaecke van een wit laecken mit rode striepen, bij hem gewrocht, lang 35 ellen Leytsche mate, tot 5 schellingen d’ elle, bij hem gewrocht om te dienen tot cledinge van de tuchtelingen, mer zal gebruyct werden tot deeckens.

10-10-98. Cortevelt, Merwen, Van Hout. Besloten op sondach toecomende de graft uyt te doen malen ende ‘tselve in ’t openbaer te besteden op woensdach naestcomende naer middach ten 2 of 3 uyren ende daertoe te ontbieden alle de wagenaers ende Evertgen ende dat voor een jaer geduyrende bij de reys, mit conditie dat men hem bijstellen zal twie timmermansknechts omme offer yet braec bij der hant te zijn omme te repareren.

Es ooc voorgeslagen omme voor de losinge van de privaten onder de secrete gang doergaende te maecken een bac van 4 of 5 voeten diep, daer ’t water van de daecken zal in werden bewaert omme dairuyt de losinge te doen van achteren aen de westzijde mit 3 secrete optrecken om een van de goten te doen spoelen, schuyren ende schoonmaecken die men wilt boven gewelft, uytgeseyt tot 3 plaetsen mit ramen.

13-10-98. Verleent ordonnantie om Zuyc f 4-7-12 te weten costen van zijn huys schoon te maecken [volgt een lijst van allerlei schoonmaakartikelen met prijzen]

De roy getrocken van onse zuytmuyr te water beginnende van ’t camerken tot Zuycken van een kerf in den gevel gehouden, de westcae comt juyst 2 voeten van de scheytmuyr van Zuycs huys tot aen de plancken daer de westmuyr zal comen, gelijc daeraen es afgeteyckent ende zal ons muyr comen 5½ voeten daerbuyten lijnerecht, zulcx dat Heussen voor aen ‘t straet zal winnen 3½ duym ende in zijn keuckentgen omtrent 7 duymen.

14-10-98. Opte naervolgende voorwaerden wil men hier verscheyden wassende bomen in ’t openbaer vercopen aen den meestbiedende of hoochstmeynende. De copers zullen de boomen vellen ende rooden t’ haren believen tusschen dese tijt ende Kersmisse eerstcomende, ten langsten wel eer indien ’t hem gelieft ende binnen 14 dagen naer ’t vellen ende roden respectivelick al ‘tselve wechnemen ende de plaetse daervan ontledigen op verbeurte van ‘tgene daer langer zal mogen blijven. Zullen de penningen bij hem te beloven betalen Paesschen eerstcomende. Men wil de vercopinge doen bij guldens van 40 groten ’t stuc, stuyvers ende penningen naer beloop vandien.

[fol. 20] Men zal de hoochste insetter op elcke pertie beschencken mit zes stuyvers.

Ende daervooren op staende voet gehouden zijn borge te stellen, die mitsdesen gehouden wert als principael zulx vertegen te hebben de beneficiën Ordinis et excussionis, ende haerluyder goederen verbonden te zijn tot bedwang van allen rechten ende rechteren. Indien de coper versuymde de borchtochte te stellen zal men de coop mogen toeslaen die voor in ’t bot staet op ’t bot bij hem geboden, ten welcken eynde alle geboden van waerden werden gehouden, behouden in dien gevalle de vercopers haer recht opten zelve gebrueckigen. De vercopers behouden aen hem de uytlegginge van alle zwaricheyden ende duysternissen die in desen zouden mogen werden bevonden ende zulx ooc indien 2 of meer teffens mijnden omme den coop toe te slaen aen dengeenen die hem duncken zal eerst gemijnt te hebben of anders die hem gelieven zal of opnieus te doen ophangen ende ofslaen.

Opte noorderplaets: d’ 1^e appelboom heeft gecoft Zier Maertsz. om 3 gulden 5 stuyvers, borge … [niet ingevuld] Nota: dat elc zal aftrecken 6 stuyvers over elcke pertie voor ’t laechst insetten. De 2^e appelboom heeft gecoft Zier Maertsz. om 30 stuyvers, borge … [doorgestreept:] De twee peerbomen mit het kersseboomtgen heeft gecoft …, borge … [geen namen ingevuld, derhalve mogelijk niet doorgegaan]. Opte zuyderplaets: de twee queeboomen zijn besloten niet te vercopen mer aen ’t huys te houden om houten hamers daervan te maecken voor den wercluyden. Twee peerbomen die naer den oosten staen heeft gecoft Zier Maertsz. om drie guldens, borge … De 2^e wester peerboomen heeft gecoft Vincent Florys om elff guldens, borge … [de 3^e en 4^e peerboom zijn doorgehaald]. De 3 grootste appelboomen heeft gecoft Jan Dircxz. om 4 gulden 10 stuyvers, borge … [de 2^e appelboom heeft gecoft … om …, borge …; nogmaals 2^e appelboom, evenzo doorgehaald]. Alle de vorder cleyne boomtgens uytgeseyt de 2 queen mit het perenboomtgen bij de bornput ‘twelc buyten de vercopinge wert gehouden daeronder begrepen de wijngaerden heeft gecoft Jan Joostenz. om 2 gulden 5 stuyvers; borge … Aldus gedaen opten 14en octobris 1598. Des ten oirconden deesen ondergeteyckent. [er is ook een los briefje, getiteld: Dit is die maenscheel (=inmaning-cedulle) van de boemen ende wijngaerden die vercoft zijn in ’t tuchthuys, met dezelfde gegevens, waaruit blijkt dat Vincent eerst maar de helft van zijn schuld betaalde, en aan het eind de notitie: hierop ontfangen mit die santlooper daer in gereeckent 35 stuyvers].

Men laet elceenen mitsdesen weten dat ’t water van de Volresgraft ende van de graften daerinne responderende om ‘tzelve te verversschen sal werden uytgemalen ende dat men zal beginnen te malen op morgen den 18en deser lopende maent octobris ‘smergens mitten dage. Ende dit al teneynde elceenen die ’t angaet hem hiernaer zal mogen gedragen. Aldus gedaen ende opgeslagen desen 17en octobris 1598. Elc zegget den anderen voort.

[fol. 21] Opte volgende voorwaerden wil men hier in ’t openbaer besteden het droochmalen van de Volresgraft voor een geheel jaer tot zulcken dagen ende tijden als men den aennemer ‘tselve zal laeten weten. Den aannemer zal des vermaent zijnde deur zijn paerden mitte molen staende in ’t Princhenlogement droochmalen de Volresgraft mitsgaders de graften daerinne responderende, ten welcken eynde men buyten des annemers costen de 3 schotdeuren laten nedervallen, ooc de goten stellen zal. Zal zijn malen telcken beginnen ‘smergens mitten dage ende teneynde hem geen belet en come in malen mits yet breeckende, zal men hem bijstellen een of twee timmergesellen omme hem strac te mogen helpen. Sal alle ’t water tusschen de schotdeuren zo schoon uytmalen als hem doenlicken zal zijn. ‘twelc gedaen wesende zal men omme behoorlicke schuyringe ende ververssinge te crijgen eens water van achteren laeten inneloopen om den bagger naer de molen te schieten ende ‘tselve gedaen zijnde zal men de schotdeuren nochtans laeten vallen ende zal ’t water andermael werden uytgemalen ende alsvoren ververst. ‘twelc gedaen zijnde zal men den aennemer zijn bedongen penningen voldoen, ende zal men denzelven gelijcken betaelen zo meenige reys als hij ten bevele van de besteders in forme alsvoren zal hebben gemalen, het lopende jaer geduyrende, te weten totten 14 octobris 1599 toe. Ende indien de annemer naer behoorlicke vermaninge in gebreecke waer, zal men ’t werc t’ zijnen pericule ende laste mogen besteden tot voordeel van de besteders zoo ’t minder besteet werde ende tot achterdeel van den aennemer werde ‘t meerder besteet. De annemer zal op staende voet borge stellen voor 't voldoen van de voorwaerden, diewelcke staen zal als principael ende mitsdesen verstaen wert te buyten gegaen te hebben de benefitiën Ordinis et excussionis ende hem van haer goeden verbeurt te hebben tot bedwang van allen rechteren ende indien den annemer versuymde etc. De besteders behouden aen hem etc. Die laechste inset zal beschoncken werden mit 30 stuyvers. Es laechst ingeset bij Jacop Cornelisz. Breyer omme tien gulden, daervooren hem ’t malen es toegeslagen, ende Dirc Moy(?) es zijn borch gebleven. Actum 14 octobris 1598. Dees comt voor ’t laechst insetten 30 stuyvers.

29-11-98. Verleent ordonnantie om Cl[aes] Zuyc van voor zijn ende zijn wijfs diensten voortsaen ende op huyden innegaende te betalen weeclix 6 gulden.

Verleent ordonnantie van 4 gulden 12 stuyvers 8 penningen voor bier [op diverse data]; noch voor 6 groene manden 18 stuyvers ende voor de graefmaker van doden op te nemen ende begraven 20 stuyvers, tsamen f 4-12-8.

Verleent ordonnantie om Geryt Dircxz., chipier, van 113 gulden 4 stuyvers voor montcosten van Jan Pietersz. van den 18 mey totten 27 november 17, 18 ‘sdaechs(?), voor montcosten van Natanael van den 20 july totten 23 november, elc tot 6 stuyvers, f 39-0-0. [volgt nog een lijst van geleverd textiel, toffelen, schoenen, maakloon voor slaeplaeckens, hemden, craechgens enz.]

Verleent ordonnantie om Willem de Milde van 431 gulden 4 stuyvers voor 154.000 double hartsteen, gelevert tot Martini toe, ’t duysent tot f 2-16-0.

Verleent ordonnantie om Pieter Paets ende Jan Jochumsz. van 306 gulden 17 stuyvers 5 penningen voor 108 hoeden calx totten 11en november toe gelevert, ’t hoet tot 2-16-8, bij Paets 70 hoet 6 ton, bij Jan Jochumsz. 37 hoet 7 ton, tsamen 306-17-5.

5 february 1599. Verleent ordonnantie om Wijnant Jansz. t’ Alphen van 54 gulden 6 stuyvers 14 penningen van 4625 pannen, ’t duysent tot 11 gulden 15 stuyvers, ende 1000 vorsten tot een blanc ’t stuc, hier f 54-6-14.

Verleent ordonnantie om Loys Cornelisz., smit, van 25 gulden 10 stuyvers 8 penningen over spijckeren als 4000 vierponden, ’t duysent 1-0-0, 6000 drieponden ’t duysent 0-18-1, voor 100 tweeponden, voor 500 double tot 3-16-4, voor 3000 lasijsers tot 2-11-0 ’t duysent, voor 200 ribnagels tot 1-4-0, voor 100 slootnagels 0-6-1 ende voor 25 schotspijckers 0-0-10, tsamen f 28-10-8.

[fol. 22] Verleent ordonnantie om Geryt Bouwensz., kistemaecker, van 5 gulden over ende in betalinge van 4 ramen bij hem gemaect in ’t oostwertse nieuwe huys in de Houtstraet.

Verleent ordonnantie om Zuyc van 3-8-8 [voor vooral bier en impost en voor een pont kaerssen daer de metselaers bij hebben gewrocht in ’t vloeren.]

Verleent ordonnantie om Cornelis Jansz., houtcoper, van 168-6-0 [volgt een ellenlange reeks van diverse soorten hout met prijzen]

Verleent ordonnantie om Pieter Goossensz., smit, van 105-11-7 [volgt een nog langere reeks van geleverd ijzerwerk met prijzen]

[fol. 23] 27 february 99. Verleent ordonnantie om Willem de Milde van 266-0-0 over 95.000 grote hartsteen bij hem gelevert tusschen 4en decembris 98 ende 20en february 99, ’t duysent mitte vracht tot 2-16-0.

15 mey 1599. Ordonnantie gemaect omme Jacob Cornelisz. Beyer van 15 gulden 12 stuyvers 8 penningen als voor ’t gebrec aen de molen dat hij de volle helft langer heeft moeten malen 5 gulden; voor 2 pont resels 11 stuyvers; ende voor olye 1 stuyver 8 penningen; noch voor ’t malen gedaen den 7, 8, 9, 10 mey volgende de bestedinge 10 gulden; mit last omme hiervan reeckeninge apart te houden om mit ander gelijcke penningen verschoten ende te verschieten teynden sjaers ommeslach gemaect te werden tot laste van de gehuysden hierdoer geryft.

16 meye 1599. Verleent ordonnantie om Dirck Walichsz., slotemaecker, van 73 gulden 13 stuyvers voor ijser- ende slootwerck [volgt hele lijst met prijzen]

Verleent ordonnantie om mr. Salomon van Dulmerhorst van 73 gulden 11 stuyvers over 287 voeten glasen, de voet tot 5 stuyvers, facit 71 gulden 15 stuyvers ende aen slootnagelen daer deselve glasen mede ingeset ende de wintijsers mede gespijckert zijn 37 stuyvers, facit tsamen 73-11.

Verleent ordonnantie om Jacop Dircxz. den Dubbelden, metselaer, van een somme van 55 gulden 17 stuyvers over de volgende estrycken ende potten: 8851 glaesde estrycken het duysent tot 6 gulden facit 53-2-0; 450 roo estryck, ’t hondert tot 10 stuyvers, facit 2-5-0; 2 potten met twee steenen met gaten tsamen 0-10-0.

Verleent ordonnantie om Bruyn Cornelisz. van Couwenhoorn van 168 gulden 12 stuyvers 4 penningen over ’t naervolgende loot ende arbeytsloon. Eerst tot alle de looden gooten 1791 ponden, ’t hondert tot zes gulden vijff stuyvers, facit 111-18-12. Noch over 13 pont soudeersel, ’t pont tot 4 stuyvers 8 penningen facit 2-18-8; Noch over 386 pont back- ofte pijploot, ’t pont tot 2 stuyvers 8 penningen, comt tsamen 48-5-0; Ende van arbeytsloon van ’t leggen derselver gooten tsamen 5-10-0.

Verleent ordonnantie om Zuyck van 6 gulden 19 stuyvers 8 penningen [vooral voor impost van bier]

14 juny. Verleent ordonnantie om Jan Gerytsz. Buytewech van 450 gulden over 100.000 clinckert bij hem gelevert ’t duysent tot 4 gulden 10 stuyvers gevallen Pynster voorleden.

12 july. Verleent ordonnantie om Willem Poulsz. van Thoornvliet op Andries Jacobsz., thresorier extraordinarys, van een somme van 92 gulden 8 stuyvers over 33 hoeden calcx, ’t hoet tot 2 gulden 16 stuyvers.

[fol. 24] 17 augusti. Verleent ordonnantie op Andries Jacobsz., thesaurier extraordinarys, om mr. Salomon Davidtsz. van Dulmenhorst van 96 gulden 5 stuyvers over de volgende glasen ende andere dingen [volgt een eindeloze opsomming van gemaakte glazen, met nauwkeurige aanduiding van in welk vertrek ze gemaakt werden, met grootte en prijs. In totaal groot 372 vierkante voet enz. à 5 stuyvers = f 92-5-0 + nog wat nagekomen werk]

[Idem aan Bruyn Cornelisz. van Couwenhorn f 180-9-8 over gespecificeerd loodgieterswerk]

[Idem aan Claes Andriesz. Zuyck voor de impost op bier]

Verleent ordonnantie op Andries Jacobsz. voornoemt om mr. Cornelis Henricxz. van der Goude van 488 gulden 5 stuyvers in betalinge van 155.000 IJselsche clinckert, ’t duysent tot 3 gulden 3 stuyvers.

[Idem aan Dirck Walichsz., slotemaecker, f 33 voor gespecificeerd ijzerwerk]

[fol. 25] [Idem aan Pieter Goossensz., stedesmith, f 118 gulden 2 stuyvers 8 penningen voor ijzerwerk; volgt een hele bladzijde met specificatie van vooral geleverde spijkers, zowel in de huizen aan de Houtstraat als in het huis van Geryt van Heussen, waar ook zéér ingrijpende bouwactiviteiten waren]

22 september 1599. [Idem aan Claes Zuyc van 9 gulden voor turf]

[Idem aan Willem de Milde van f 202-16-0 over 78.000 grote hartsteen tot 2-12-0 ’t duysent]

27 november. [Idem aan Willem Pouwelsz. van Torenvliet van 96-19-0 over 34 hoet ende 5 ton calx, ’t hoet tot 2-16-0]

23 decembris. [Idem aan Willem de Milde van 70-4-0 over 27.000 grote hartsteen tot 52 gulden [=stuivers?] ’t duysent, de vracht daerin begrepen]

[Idem aan Aernt Cornelisz., scrienwercker, over 17 gulden over scrienwerck ende arbeytsloon]

[Idem aan Dirc Walichsz., slootmaicker, van achtien gulden zestien stuvers voor slootwerk]

[Idem 10-5-8 aan impost op bier, voor ’t dragen van spijckeren ende voor een santloper]

[Idem 12-4-0 om Pieter van Eyndoven voir hem ende ten behouve van de andere clercken ter secretarye ten desen gebruyct ter zaecke ende in betalinge van het scrijven ende registreren van 61 ordonnantiën het tuchthuys angaende mit ’t begin van dien, begonst ende geeynt den 23 decembris mit ’t pertie van 10-5-8 omme Zuyc]

20 january 1600. [Idem aan Cornelis Jansz., houtcoper, f 291-9-12 voor geleverd hout]

[Idem aan dezelfde voor f 163-3-0 voor geleverd hout aan de huisjes van Van Heussen]

Transcriptie van SA II inv.nr 336 fol. 247-286, VERBAEL VAN DE REYS T’ AMSTERDAM ANGAENDE DE CAGESCHUYTVOERDERS, HET TUCHTHUYS ENDE DE BROOTSETTING, gedaen den 19, 20, 21 octobris 1597.

[hier volgt alleen hetgeen op het Tuchthuis betrekking heeft, beginnende folio 262, maar in een eigen foliëring van dit verbaal fol. 16, geschreven door een klerk, maar wel gecollationeerd door Jan van Hout] Ten laetsten, alsoe ic ooc angenomen hadde om mij, daer zijnde, wat te informeren opte gelegentheyt van het tuchthuys ende de vordernisse, ordre ende ’t onderhout vandien, hebbe ic zulx aen burgermeesteren ooc versocht, die mij daerinne ende in ‘tgunt ic vorder mocht begeren, alle vruntlicke behulp ende vordernisse toegeseyt ende mitterdaet gepresteert hebben, als zeyndende strac om eenige van de vaderen tot opsicht van het voors. tuchthuys gestelt om hem aen te seggen ende te belasten mij van alles openinge te doen, dan zoe dezelve zoe mits de marctdach als de slachtijt nyet en waren te becomen, deden hem bevel van mij ten twe uyren naer de middach teneynde vers. in het tuchthuys te verwachten.

Volgende denwelcken zijn de voorn. Baersdorp ende ic nair middage ten twe uyren gegaen naer het voorschreven tuchthuys, ‘twelc begrepen es ter plaetse daer ’t Clarissenconvent geweest ende aldaer staende es in den …[oningevuld], alwaer comende vonden aldaer IJsbrant Harmansz. ende … [oningevuld], buytenvaders van ’t voors. tuchthuys ende [fol. 268] mit dezelve daerop in tsamenspraec tredende ende gevraecht zijnde op wat ordre ‘tselve was gefondeert, mitsgaders op de nutticheyt ende voortgang vandien, ooc op de gebreecken die hem daerinne zijn bejegent ende ‘tgunt vorder ‘tselve angaende in consideratie mocht comen, gaven ons ter antwoorde dat zij alsnoch geen ordre op ’t beleyt vandien van burgermeesteren wegen en hadden ontfangen, mer alleen generale last om ‘tselve mitterdaet in ’t werc te stellen ende uyt de ouffeninge de ordre te ramen ende mittertijt te maecken, deurdien op ’t begin tusschen burgermeesteren ende regierders verscheyden gevoelen waren geweest, mer datter wel waren gemaict ende geraemt verscheyden voorslagen van dewelcke wij visie ende copie versocht hebbende, hebben ons deselve gewillichlicken medegedeelt, die ic om de memorie te bewaren goetgevonden hebbe te insereren in mijn jegenwoordige verbael, ende waren tot vieren in getale, hiernaer onderscheyden mit A, B, C, D ende van de volgenden innehouden:

Insertiën. A was geschreven bij de hand van Henric Lourijsz. Spiegel. Copie. BEDENKING op de grontvesten van ’t Tuchtuys.

Eerstelicken heeft men achte te nemen op de plaetse waertoe het Clarissenclooster nyet onbequaem es.

Ten tweden op de incompsten, daertoe U E. zullen believen eenich cloostergoed off ander gaende middelen te bestellen.

Ten derden op de scicking, te weten: 1en. Om ’t huys bequaemelic te vertimmeren tot gerijff van alderley ambachtleringe; 2. De bewaringe der tuchtelingen, zom los gaende, zom aen een bloc, zom in kerckers; 3. De tuchting derzelver, het oog hebbende als ’t voornaemste wit ende toeleg van dit huys om dezelve te maicken ofte te behouden: 1. Niet infamis 2. Niet schaamteloos 3. Gesond 4. Kleyn behoevigh 5. Arbeyt gewoon 6. Wingerich 7. Haar cost winbaar 8. Godvruchtigh.

[fol. 264] Om waertoe te comen heeft men te overwegen de volgende ofte beter bedachte middelen: Op ‘t 1^e: dat men in zulcx bij willekeur ofte octroy (is ’t nood) voorsie. 3 (6). Dat men se bij nacht hyer in brenge. 2 (2a). Dat men binnenscamere vonnisse. 4. Dat de inbrengers ooc alle bewinthebbers des huys van nyemant te melden eed zullen doen. 5. Dat geen andere menschen hemluyden nimmermeer en zie. 6 (3^e). Dat men versorge bequame huysinge, goet gerack, goet voetsel, goey lijfouffeninge. 7 (4^e). Dat men hem geene nootdruft ende nyet meer van goet broot ende beste rogge gebacken wel gesoden cleyn bier, potspijs van erten, bonen ende gort met spec, vleys ende kees, alles bij mate ende gewichte, tot slechs noottrufticheyt. 8 (5^e). Dat men nyemant meer als water ende luttel broots geve, dan die arbeyden ende daertoe willige zich vougen. 9. Dat men de onwillige om een goet ambocht te ouffenen off te leeren dwinghe mit plompe zwaren arbeyt van raspen, stampen, cennip cloppen, een radt te draeyen ofte in een molen te gaen. 10 (6^e). Dat men de willighe mit [in ‘t?] jegendeel te williger maecte mits hem toeleggende een achtepaert ofte zestepaert ofte vierdepaert van hen winst, datzelffde verhogende off verlagende nae dat zij vlijtigh zijn. 11 (7^e). Dat men hieroff bouck houde ende de dagen teeckene van alsulcke toesegginge, verhoginge ofte verlaginge. [fol. 265] 12. UUtgaende dat men hem dat betaele zulcx verdient loon om door zulcx middel te hebben van te erneren. 13. Dat men elcx naer zijn stercte, handicheyt ende vernuft een goedt ambacht leere, ooc dezommige meer. 14 (8^e). Door goe voorgang van een binnenvoocht ende meesters westhalven dat men voor als nae geschicte mannen heeft te speuren door goede vermaninge ooc dwang, van hen gebet te spreecken eer se ontbijten, ’s-noens ofte ’s-avonts eeten ende als zij gegeten hebben, slapen gaen oft opstaen. 15. Dat men se op sommighe leeghdagen ooc eenige vermaeckelicke ouffeninge geve, dienende tot gesontheyt des lijffs eene raddicheyt der leden als schermen, in de wedde loopen, springen, steenwerpen, met een roer schieten, op welck altemet een prijs gestelt zoude mogen werden. 16. Acht te nemen off oock nodich zij datter twe off meer dienaers bij ’t huys wonen tot hulpe ende ontsich.

Ten vierden heeft men acht te nemen op de personen van: 1. Buytenvooghden 2. Binnenvooghden ende 3. Meesters.

Ten vijffden op de ambachten die men hier sal gequaemst ende nutbaerlicxt aenrechten es bij voorslach: 1. Schoenmaicken; dairaen hangen tassemaicken, hantschoemaicken, beursemaicken; 2. Passementwercken, ende dairaen clevende: smallen weven, fusteynen, boratten, floretten, linneweven, breyen, tapitserijen, baeliwerc; [fol. 266] 3. Kuypen, stoeldraeyen, lantaernmaicken, wielmaicken, schrienwercken, beeltsnijen, steenhouwen, timmeren, houtsagen, slotemaicken, smeden, glaesmaicken, mandemaicken. [Vanaf schrienwercken tot het eind staat een accolade met de tekst] Dese zouden alle aen des stats dagelicxe behouften connen te dienst comen.

B. Was gescreven bij de hand van doctor Sebastiaen. [1.] Staet te letten.

Alsoe dese zaecke nieu doch zeer nodich is ende overzulcx zeer lichtelic verhindert zoude moegen werden, welcke zoe nochtans nyet en behoirt, dat men alle beletselen zoeveel doenlick is an de zijde en waer swaricheyt over vallen zoude, zoeveel de zaicke lijden mach uyten oogen stelle; soude daerom misschien geradenst wesen over ’t inkomen voor de vroetschap nyet veel woorden te maicken, maer de oncosten die in ’t begin nodich zullen wesen, te verswijgen ende de weynich costen off ooc profijt die nae wel getrocken zal mogen werden, alleene voorgeven, want de zaicke toegestemt ende begonnen wesende zal ooc bij dien die alle costen gaerne mijden, om ’t vorige nyet verlooren te hebben wel voort toegestaen werden ende zal in alle geval ’t lodt bij der stadt geschoten moeten werden.

[2.] Bewaringhe: de zwaerder ofte lichter bewaringhe soude ooc mogen als een maniere van ’t bedrevene mogen opgelecht werden, mer alsoe ’t eygentlicke wit ende meeninghe van dit tuchthuys zal wesen niet soezeer straffe als beteringhe ende tuchtinghe [fol. 267] van alsulcke die hun eygen nut niet verstaende, sich der tuchtinge (als bijsinnige krancken der medicine) zouden pogen te ontrecken, zal men ’t ooge in desen te verlichten ofte te verswaeren op twe stucken aldermeest moeten hebben, te weten welcke meesten wil hebben om wech te loopen, ende welcke best de macht hebben ‘tsij bij verstandt ofte cracht om alsoe dergeene die langer tijt daerinne gebannen zijn ende tot een swaerder werc luy zijnde gestelt meerder te verseeckeren gelijc ooc die moeten werden die men vermercken zal loos te sijn ende die tot heur jaeren ende volle stercte gewassen zijn daerentegen die anders zijn minder te beswaeren.

[3.] Niet infaem: alsoe twederley eerloosheyt is, d’ eene over ’t bedrevene werck, d’ ander over de straffe, zoe en can noch d’ eene noch d’ andere anders bij eenige wette ofte kuere wechgenomen werden dan bij zodanige die de daden waeromme men de bouven in ’t tuchthuys stellen zal, eerlick te zijn verclaren soude, want bij zoeverre eenige keure crachtelick de diefte eerlick te zijn verclaerde als sommige schrijven weleer in Aegypten ten minsten een gewoonte geweest te zijn, zoe en soude dien diefte bedreeff daeromme nyet oneerlick zijn, noch oock wanneer hij daerover werde gestraft, mer dit en can met waerheyt niet geschieden, waere oock den gemeenenbeste niet vorderlicken, sullen daeromme die tot gevoelen van haer oneere souden mogen gebracht werden dezelffde met goetdoen ende een eerlick leven soucken moeten af te wisschen ende hierdoor mits dat zij oock onbekent zullen mogen zijn oft daer gaen wonen daer men van ’t vorige niet sal weten, onder andere burgers mede mogen verkeeren, want om deselffde tot yets te gebruycken, daertoe de wettelicke affdoeninghe van schande van node soude mogen schijnen, zal nyet wel mogen wesen overmits de ondeucht gemeenlick overal wat anhangen wil ende ten tweden dat die zulcx geweest zijn nauwelicx behoiren [fol. 268] over andere gestelt te werden. Ten derden omdat men dese gesellen meestal tot ambachten houden zal, wesende een onbequaem leven om der onledicheyt wille om wijsheyt te leeren ofte te plegen.

4. Eedt niemant te melden. Dese zoude swaerlick gehouden werden ende oock nyet genouchsaem wesen in bekenden burgerskinderen om te verhoeden dat men nyet en soude gissen, jae, genouchsaem weten dat deselffde in tuchthuys waren, ende in onbekenden andersints als de meeste wel zullen wesen waere het onnodich.

5. Kaes bij gewichte. Dit moste om de verscheydenheyt der jaren ende naturen met onderscheyt geschict werden ende verdeylt, soude anders een zeer ongelijcke gelijcheyt vallen, dat ooc onder gelijcke van jaeren dien ¾ genoech waere ende dies honger een lb. [=pond] eysch gelijcke veel zouden crijgen.

6. Lijffouffeninghe. Daertoe zal dienen hun dagelicke arbeyt, want om andere oeffeningen veele tegelijc los ende bijeen te laeten comen ende soude geen cleyne swaricheyden medebrengen, doch souden wel eenige van den jongeren ofte van den alrede meest betemden tot ‘tselffde toegelaten mogen werden.

10. Een part van hun winst. Dese zouden hen vergunt, vermeerdert, vermindert ende ooc geheel weder onttogen mogen werden, bij ten [=den] buytenvaders nadat zij uyt elcx doen bescheydelic souden vinden.

13. Ooc den sommigen meer ambachten [fol. 169] hoewel de ambochten sulcx schijnen dat men wel veele derselffder soude comen leeren, soe geschiet nochtans dat weynige ‘tselffde doen off om zodanige cleyn verstandt ofte vermits deselffde niet alleen geleert, maer dagelicx geoeffent moeten werden om deselffde wel te doen als meest in zeeckere handelinge bestaende; ende zoe wie oock meere willen ouffenen doordien zij die geleert hebben, bedyen meest den tijt luttel als die van ’t een op ’t ander lopende, nimmermeer neeringe coonen maicken, bij welcke nochtans der ambachtsluyden welvaeren bestaet, daeromme soude het misschien geradener zijn elc maer een te laeten leeren, tenware van ambachten die zeer grote gemeenschap hebben, ende bequaem zijnde om gelijck geouffent te werden.

15. Schermen, schieten. Wanneer men spraecke van de opvoedinghe der vrijer ende onverdorvener jongelingen zoude dat nyet qualick vougen, maer onder zodanige als hier comen zullen, nyet zeer wel als gezecht is ende en is niet meer voor de ongesontheyt bij ’t vermissen van dese te vresen dan men ziet dat de cattiven ofte gevangene der galeyen ongesondt zijn oft ooc menich naerstich ambachtsman die zelden tijt van zijn ambacht ledich is oft immers geen lijffouffeninge en doet temeer alsoe ’t al jongeluyden zullen wesen.

Verkiesinge van ambachte. Omme de tuchtinge recht te mogen doen ende de ondeucht voor toecomende te mogen verhinderen, dient wel bedacht wat oorsaicken hem daertoe hebben gebracht: deese zijn geweest onverstandt, de schande van de zaecke nyet begrijpende, welck deur anderer quade anspraecken ende voorgang werde gesterckt, en ten tweden gebrec door luyicheyt ende door niets te weten winnen veroorsaeckt wesende, het [fol. 270] verstaen hoe leelicken saicke steelen zij, want dieven zullen de meeste zijn die hyer zullen comen (hoewel oock wel andere somwijlen mede dienen getuchticht te werden) zal vanselffs door de volwassinge van hun verstanden coomen ende ooc van andere te weten binnen- ende buytenvaders ofte andere hen geleert werden, werdende zij daerentusschen van yets quaets te zien ofte hooren affgehouden, maer gebreckts oorsaicke luycheyt sal door arbeydt gestadich ouffenen van hem mede verdreven werden, want traecheyt is een gebreck sichselven voedende. Ende zoeveel angaet dat zij nyet en deeden om te winnen, vermits zij nyet geleert hadden, zal door ’t leeren van een ambacht voorgecomen werden, doch in ’t verliesen van deese in ’t geheele, want wie op sodanigen ambacht van deselffde die men in ’t huys zal laeten ouffenen gestelt zal werden, zullen de buytenvaders ofte ’t Gerechte moeten lasten in ’t verkiesen, segge ick, zal vooral acht genomen werden wat ambachten onder deselffde die men met luttel gelts beginnen mach, alsoe bij dese nyet en zal wesen dan een luttel overwinste de meeste profijten geven opdat zij uytgelaeten zijnde sich eerlicken souden mogen generen, ende opdat de oncosten van ’t huys eensdeels uyt de winste mede zouden mogen vervallen werden.

Maer dewijl dese zullen van boeven ende daeromme besloten ofte oock gesloten zijnde gepleecht moeten werden en sal men genige mogen nemen, tot welcke sodanige wercketuych van node is, dat zij hemselven, hun medegesellen ofte den meester eenich hinder zouden mogen doen, ende die in beslotener plaetse geoeffent mogen werden, ooc zonder veel in- ende uytlopens. Ende hoewel nauwelicx eenige en zijn met welckers gereetschap men nyet en soude mogen uytrechten, soe moeten nochtans de gevaerlickste als uyt breede bijlen ende messen, zware hamers, elcx gemijdet werden ende voorts tot verseeckertheyt van den [fol. 171] meesters ende binnenvoocht deselffde alsoe gesloten werden dat al waer ’t zij denzelffden zouden mogen overweldighen ofte oock ombrengen, hem nochtans niet mogelicken zoude wesen wech te geraicken. Welcke nu onder allen ambachten sodanich zijn, sal uyte voorgaende wel besloten mogen werden ende men zal de beste voor eerst mogen nemen, daer bijvougende sulcke ende wanneer de gelegentheyt vorderen zal.

De geltbuydel die gelijck alle d’ andere een moordenaer van den beginne is ende liever veele galgen met doode krengen dan steden met goede burgerie verciert, ziet, zal buyten twijffel op verscheyden wijsen de oprechtinge ende onderhoudinge van dit tuchthuys, hem zoe schandelick voorspel, soucken te verhinderen, maer dies te meer zal ’t dengeenen die hiertoe versocht zijn geweest gelieven daerinne te arbeyden alsoe geene moeyte zoe groot en zal mogen zijn die door de winste maer van luttel zielen niet versoetet ende vergolden zoude mogen werden.

C. Was gescreven bij de hand van Doctor Sebastiaen.

Ontwerp van de wijse ende forme des tuchts in den tuchthuyse.

Dewijle degeene voor welcken het tuchthuys gesticht is uyt heuren armoede eenichsints oorsaicke genomen hebben ende nemen om tot een zeer schandelicke wijse van leven te slaen, zullen deselve niet gevouchlicker te rechte gebracht connen werden dan zoe men hen middelen om sich eerlicken te geneeren, leerende daerbij nevens in goede tuchtige leeden opvoede ende gewenne.

Dese tucht dunct mij (onder verbeeteringe) dat in twe stucken gelegen is, te weten dat men hen leere weten wat zij doen ofte laeten moeten, ende dat men se het quade te laten ende ’t goede te doen, alsoe gewenne [fol. 272] dat het hen lichter ende angenaemer werde een sedich ende vroom dan een ongeschict ende godtloos leven te leyden.

De leeringe geschiet op twederley wijse, met woorden ofte met doen ende exemple de leringe door woorden is wederom oft bijsonder. De gemeene soude mogen zijn dat de binnenvader alle sonnendaechs voor den middach in een plaetse daer men alle de tuchtelingen die nuw eenichsints betemt waren bijeen zoude doen comen, eenige capittelen uyt den bijbel off eenich ander stichtelic bouck voorlaese, welcke capittelen hij soude mogen bij eene van den predicanten hem laeten uytteyckenen als namentlic daer eenige vermaeckelijcke ende tot vromicheyt vermanende historiën ofte spruecken verhaelt ende beschreven staen; nae den middach soude ofte de binnenvader ofte yemant van den anderen meesters die de gasten ambachten leeren zullen die daertoe bequaem souden mogen wesen, heur leesen ende schrijven indien zij ’t geleert hebben doen onderhouden ofte indien sij ’t nyet en conen leeren ende dit an het Onse Vader etc., Gelooff, Thien Geboden, dagelicx cort gebet voor denzelven bij d’ een off d’ ander predicant te stellen ende andere spruecken Salomonis, Ecclesiastici oft van Jesus Syrach, opdat zij tegelijc ende met eene moeyte het lesen ende scrijven ende de leeringen, historiën ende gebeeden zelve souden mogen leeren, waertoe nyet quaet soude zijn dat men nae ’t leesen eenen ygelicken affvraechde wat hij van de voorgelesene spruecken hadde onthouden ende dat men degeene die leesen leeren ofte schrijven alle haer lessen ende voorscriften van buyten dede leeren, ende insgelijcken de gebeden die zij alle morgens ende avondts voor ende nae den eeten lesen zullen, die men daertoe cort opdat ooc die wat bot zijn die te lichter souden conen leeren sal mogen laten beschrijven.

De bijsondere leeringe bij woorden zal daer[fol. 273]in bestaen dat de buyten- ende binnenvaders de meesters ende zoe wie yemant anders bij de gasten toegelaten sal werden te comen, een ygelicken naedat hij sich verloopen hebbe, voor zijne verbanninge oft in ’t huys zijnde bestraffe, onderwijse ende vermane, op ’t beste dat hij zal conen ende mogen, alle gelegentheyt die daertoe moge voorvallen waernemende. De leere bij exempel zal daerinne zijn dat men alle degeene die bij hemluyden comen zullen ernstelick oock op pene van heur conditie ende plaetse te verliesen (is ’t noodt) verbiede geen ongeschicte woorden te spreecken oft yet onduechdelicks te bedrijven, in jegenwoirdicheyt van de gesellen, mer alle tijts van yets heur ambachten angaende ofte enige deuchdelijcke reden te spreecken, waeromme in ’t verkiesen van de meesters oock sonderlinge op heuren ommeganck zal moeten gelettet werden. Maer omme hemluyden tot hetgeene sij nu geleert hebben te gewennen, sullen twe middelen bij der handt genomen mogen werden: ’t eene dat sij nyet tegens de gegevene leringen en mogen doen off men zoude het comen te weten, het twede dat nimmermeer soe wanneer zij yet misdaen zullen hebben dezelve misdaet ongestraft en blijve. Het eerste zal men tewege brengen eerstelick indien de tuchtmeester zijn werc daervan maecke dat hij bij heure slaepplaetsen dicwils come vernemen wat zij doen ende spreecken. Ten tweden indien zij bij denanderen comende, nimmermeer alleengelaeten en werden, maer die alle tijts d’ een of d’ andere van den meesteren passe bij hemluyden te zijn, voor welcke sij zich ontsien zullen yets onbehoirlicx te bedrijven.

I. Maer opdat nyet ongestraft en blijve indien yemant sich verliepe ende misdede, sullen wetten, wethouderen ende straffen gestelt werden. De wetten zullen deese ende diergelijcke zijn:

1. Niemant en zal lichtvaerdelic vloecken [fol. 274] ofte sweeren op pene van drie dagen te water ende brode te leggen.

2. Soe wie sijne gebeden ende de summe des Christelicken gelooffs als de Tien Geboden, het Geloove, het gebet Onses Heeren, naedat hij die eenmael wel geleert sal hebben ter vermaninge van yemande van den vaders ofte meesters nyet en zal connen opseggen, zal gelijcke drie dagen te water ende brode gelecht werden, maer zoe wie denselven qualick toespraecke, zal een maent in de gaten daertoe gemaict te water ende brode geworpen werden. Maer indien yemant sich zoeverre verliep dat hij de voors. personen stiete ofte smeete, doch sonder quetsinge (wat datzelve nae de stadtskeuren als an gepriviligieerde ende in statsdienst wesende personen bedreven, aen den lijve gestraft soude werden) sal dese misdaet met strenge gegeesselt te werden ende een halff jaer te water ende brode te leggen moeten boeten. Soe yemant dengeenen die te water en brode gelecht zijnde yet verspaert oft anders gecregen hebbende toestaecke, sal deselve drie dagen daervoor te water ende brode leggen.

4. Soe yemant met zijne medegesellen twist aenrechtede, sal eenen dach, maer indien hij met denzelven vochte, veertien dagen op water en broot gesettet werden. Quaeme yemant den anderen, doch sonder eenich peryckel (anders waere het den burgerlijcken wetten, van welcke nyemant om sijne misdaden gevrijet en wert ende haere straffen onderworpen) te quetsen, dat waer op geesselinge ende twe maenden water en broot te eeten.

5. Soe yemant ontuchtighe woorden spraecke, zal drie dagen met water ende broot tevreden moeten zijn.

6. Soe wie an zijn selffs oft sijner medegesellen cledinge oft an het huys eenige schade dede, zal veertien ofte meer dagen na der saicken gelegentheyt te water ende brode gestellet werden. [fol. 275] Indien yemant zijn werck nyet wilde doen dat hem op ware gelecht, sal voor d’ eerste maele gelijcke veertien dagen niet dan water en broot mogen hebben. Ende soe hij ten eynde derzelver noch nyet en wilde wercken, gegeesselt ende een maent te water en brode in de gaten geworpen werden, ende zoe hij alsdan noch nyet en wilde doen, sal hij ter bescheydentheyt van zijne rechters herder angegrepen moegen werden. Maer indien yemant daerenboven zijn werc moetwillich te schande maecte oft de spijse oft dranck onbehoirlick vernielde, zal gegeesselt ende drie maenden te water ende broot gesettet werden.

7. Soe wie den tuchtmeesteren voirliecht, zal de logen met eenen dach niet anders dan water ende broot te hebben moeten boeten.

8. Soe wie poochde uyt het tuchthuys met liste te geraecken, zal verbeuren gegeesselt met swaerdere boeyens ende block verseeckert ende in de duystere gaten een halff jaer lanck gesloten te werden, maer gebruyckte hij daertoe eenich gewelt, zoe sal boven de voorscreven peenen oock zijn tijt die hij daer gebannen [dit woord is verbeterd in ‘innegeseyt’] was op een nieuw ingaen, welck ooc plaets hebben sal wanneer hij door list buyten den huyse ware gecomen. Ende zullen die andre hyertoe eenige helpe doende, deselffde straffe mede onderworpen zijn, welverstaende dat alle die te water ende brode werden gesettet, daerom van heure wercken niet en sullen gevrijet werden, maer al evenwel gehouden zijn heure gesetten arbeyt aff te moeten doen.

Dat mede de peenen in de wetten gestelt om eenige omstandicheyden ’t stuc verlichtende oft verswarende tot bescheydenheyt van den rechteren verlichtet ofte verswaert sullen werden, nae welcker goetduncken ooc gestraft zullen werden alle mishandelingen daervan de wetten geen mentie en maicken.

[fol. 176] De gemaecte wetten zullen den gesellen alle sonnendaechs na de middach voorgelesen werden, opdat niemant sich moge verontschuldigen met onwetenheyt.

II. De regenten off buytenvaders van den tuchthuyse sullen bij den E. Gerechte deser stede gemachticht mogen werden om alle acht dagen tenminsten met heurer tweën verschijnende alle misdaden na de wetten oft reden met penen boven geesselinge nyet gaende, te doen straffen, ten waer eenich swaerder stuck dadelijcke straffe ware vereysschende, waertoe zij alsdan bij den tuchtmeester ontboden souden mogen werden; voor dese souden d’ anclachten bij de binnenvaders ende meesters zonder des beclaechdes weten gedaen werden, die in hun verclaren gelooff soude werden gegeven. In mindere mishandele oock elck alleen, maer in swaerder straffen wanneer twe alleleens getuychden, waerop alsdan de beclaechde gehoort sijnde, gewesen soude werden nae goetduncken van de regenten.

III. In ’t belieden van de straffe soude men desen voet mogen nemen, dat men als driederley staet ende leven stellende: 1. Het quaetste dergeener die te water ende brode in de gaten werden geset, hetzij met geesselinge oft zonder deselve; 2. het middelste dergeener die te bier ende brode in heure gewoonlicke plaetsen oft ooc aen de tafel van d’ andere werden gehouden; 3. het beste dergeener die men in een gemeene plaetse daer zij oock hem werck doen met broot, bier, potspijse ende andere goede doch oncostelijcke kost zal houden. Soe wanneer nu yemant vannieus in ’t huys comt, sal men denzelven bij de middele maniere veertien dagen mogen houden om zijne sinnen daerentusschen wat te vergaderen, hem lopende dezelve tijt altemet voorstellende dat het maer aen zijn wille gebreecke dat hij nyet beter ende nae de laeste maniere werde gehouden, daerentegen dat hij onwillich blijvende, doch ten eynde der veertien dagen nae ’t inhouden van de 16 (of 6?) wet voorschr. gedwongen zal werden te moeten arbeyden. Ende waer goet dat zodanige nieuwelingen soelange deselve niet gewillich, besadicht [fol. 277] off mit straffe vermurwet ende gebroocken en sijn, alleen oft maer bij dengeenen die met hem ingecomen zijn, voor ’t eerst gesettet werden opdat der zodaniger ongesturicheyt d’ alrede betemmede nyet wederom baldadich ende balhorich maeck.(5?) Ende sal nodich zijn acht te nemen dat denselven die sich onhebbelicken sullen gelaten alle middelen van sichzelve te beschadigen werde benomen, want het te geloven is dat de viandt van alle goede tucht ende ordonnantie door diergelijcke middel wel zal soucken te verhinderen de schade die hij hyer zal moeten lijden. Maer wat belangt degeene die nu een wijl aldaer geweest hebben, jegens deselfde sullen de straffen nair inhoudt der wetten oft nae reden gebruyct mogen werden.

Waeromme zonderlinge te letten zal staen dat men nimmermeer yemandt door hertneckicheyt boven late leggen, maer alletijts met verswarende straffen anhouden totdat men hem geboogen oft gebroocken zal hebben. Want sulcx bij d’ andere vernomen wesende, zullen liever hebben ten eersten goetwillich te doen waertoe zij doch namaels anders gedwongen souden werden. Ende hoewel dit alles nyet sonder veele moeyte ende onlasten zal conen geschieden, zoe en zal het nochtans den regenten (meen ick) niet verdrieten indien ’t hen gelieve te gedencken hoe grooten saicke dat het zij de zielen wel van boven ofte noch yet ergers nochtans van menschen na den beelde Godes geschapen ende door het bloet zijns soons verlost ter behoudenisse weder te helpen brengen die andersints door hare angenomene boosheyt eeuwichlick geschapen waeren verlooren te gaen.

Om welck bedencken ic mede zeer geerne dit voorslach heb willen doen omme bij den H.H. Regenten ‘tgeene zij oirbair solden mogen vinden daeruyt genomen ende voorts de zaicke zoe haere bescheydenheyt geraden vinden zal ten besten ende meesten nutte des huyses angestellet te werden, daertoe ick hemluyden wensche den H. Geest door welcken alle goede [fol. 277] saecken gedreven werden. Ao. 1595 den 21 november, ende was onderteyckent S. Egberts.

D. Copie. Aen den E w h(eren?) den h(eren?) schoudt, burgermeesteren, schepenen der stadt Amstelredamme.

Alsoe nu W.E. wijse heeren, ’t gebou des Tuchthuys op luttel nae voltogen is ende om ‘tselve te belieden tot de meeste proffijt dergeener die bij vonnisse ofte inseggen van den E. Gerechte daerin geset sullen mogen werden eenige ordre te maecken van noode zal sijn, hebben degeene die ’t Uwe E. gelieft heeft in dese zaecke voor dees tijt te gebruycken op ’t gelieven van Uwe EE. ende onder verbeteringhe van dezelven geraemt alsvolcht: dat men de gesellen op driederleye wijse soude mogen houden, d’ eerste ter redelicker nootdruft van linnen ende wollen, bulten ende dexel, ende hen gevende goede nochtans oncostelicke spijse, broot, boter, case, potspijse ende somwijlen luttel vleysch ofte visch, mit slechten dranck als cleyn bier. De twe andere manieren souden tot straffe dienen, twe mindere wanneer men henlieden meer broot ende bier in heure slaepplaetsen ofte oock aen den gemeenen taeffel (tot meerder verdriet) en gave tot meerdere straffe wanneer yemant in de gaten alrede daertoe gemaict gegeesselt zijnde ofte nyet te water ende brood gelecht werde.

Dat men die nieuws in ’t huys zullen comen voor ’t eerste in eenen van d’ affgeslotene plaetsen te bier ende te brode na de twede voorgestelde wijse veertien dagen onderhielde om aldaer een weynich te mogen bedaeren, lopende welcke tijt de tuchtmeester hem soude ten kennen geven dat hij, wanneer hij maer wilde doen zodanigen ambocht als den regenten oft den buytenvaders goetduncken [fol. 279] sal tot meerdere vrijicheyt ende beter onderhout zal mogen geraecken, daerentegen dewijle men nyet en verstaet dat yemant mit quaetdoen de vrije const soude winnen dat hij teynden der twe weecken na de wetten des huysses tot arbeyden ende zijne cost te verdienen gedwongen zal werden opdat zij alsoe om heurselffs beste tot arbeyden ende goetdoen beweecht ende gedwongen zoude werden.

Dat de nairvolgende ofte andere diergelijcke wetten bij den E. Gerechte werden gestelt ende de regenten gemachticht om de straffen daerinne begrepen in ’t werc te stellen. 1. Soe wie vlouckt off sweert, dat hij drie dagen nyet dan water en broot sal crijgen. 2. Soe wie de Tien Geboden, het Gelove, Vader Ons ende de gewoonlicke gebeden naedat hem die eenmael wel zullen sijn geleert, ter vermaninge van yemande nyet en zal connen opseggen, dat hij gestraft werde als vers. is. 3. Soe wie den regenten, binnenvader off meester mit onhebbelicke gelate ongehoorsaem is, sal men acht dagen nyet dan water ende broot geven. Hadde hij qualick daerenboven henluyden toegesproocken, hij sal een maent in de gaten te water ende broot geworpen worden. Mer verliep hij sich zoeverre dat hij deselve in vervelen moede geraecte, stiet ofte slouch, doch zonder quetsinge (want sulcx den E. Gerechte na de keuren van ’t quetsen der personen die in statsdienste zijn spreeckende te straffe zoude staen) dat waer op strengelic gegeesselt te werden ende een halff jaer [erboven geschreven: twe maenden] in de gaten ter water ende brode te moeten leggen.

4. Soe wie met zijn medegesellen twistet, zal eenen dach, die daermede vechtet veertien dagen water ende broot moeten eeten, mer quetse hij hem doch zonder peryckel, dat zal hij met geesselinge ende twe maenden in de gaten te water ende brode geworpen te werden moeten boeten. Waer de wonde periculeux, sulcx dat de gequetstede quaeme te sterven, dat soude nae [fol. 280] burgerlicke wetten gestraft worden, van welcke sich niemant door quaetdoen vrijen mach.

5. Soe wie ontuchtige redenen spreect, sal drie dagen nyet dan water ende broot gegeven worden.

6. Indien yemant het werck hem opgelecht bij de regenten nyet en dade noch en wilde doen, sal veertien dagen nyet dan water ende broot gegeven werden. Dede hij ’t ten eynde derzelver dagen noch nyet, hij sal gegeesselt ende een maent in de gaten gelecht werden alsvooren. Waer hij alsdan noch onwillich, sal met scherper geesselinge ende langer tijt ter bescheydenheyt van de vaders gestraft mogen werden. Waerinne sonderlinge te letten zal staen dat men nimmermeer yemant door hardtneckicheyt boven late leggen, maer alletijts met verswaerde straffen anhouden totdat men hem gebogen ofte gebroocken zal hebben. Want sulcx bij d’ andere vernomen wezen, sullen liever hebben ten eersten goetwillich te doen waertoe zij doch namaels anders gedwongen souden werden. Soe wie zijn werck off de cost vernielde, sal men geesselen ende een maent in de gaten leggen alsvooren, maer zoe wie aen zijne ofte sijner medegesellen cledinge off aen den huyse schade doet, zal met veertien dagen nyet dan water ende broot te crijgen oft anders na der saicken gestraft werden.

7. Die logentael spreect, sal mit een dach te water ende brode te leggen gestraft werden.

Die yemande gestelt ofte gelecht zijnde alsvooren eenige spijs ofte dranck die hij bespaert off andersints becomen soude mogen hebben toestaecke, dat waere op drie [erboven geschreven: acht] dagen mit water ende brode tevreden te moeten zijn.

Soe wie met eenige loosheyt sochte uyt het huys ofte de plaetsen daerin hij geslooten is te comen, sal mit geesselinge ende een halff [erboven geschreven: maent] in de gaten te water en brode geworpen te worden, gestraffet werden, maer waer [fol. 281] hij als voors. is al buyten d’ uyterste deuren des Tuchthuys gecomen ende werde gecregen off hadde hij om uyt te geraicken wanden ofte sloten, buegels ofte kettinge gebroocken oft eenich gewelt jegens den tucht- ofte andere meesters gedaen sonder nochtans deselve te quetsen, want sulcx als voors. is gestraft soude werden, al waer hij schoon nyet wech geraect buyten den huyse, sal boven de voors. straffe mede verbeuren dat sijne jaren van dier tijt weder vannieus zullen beginnen te lopen. Al ‘twelc ooc verstaen wert van dengeenen die daervan geweten oft daertoe geholpen hadden, tenware sulcke wetenschap diende tot prouffijt van ’t huys. Welverstaende dat degeene die te water ende brode werden gelecht al evenwel heur opgeleyde werc gehouden sullen zijn te moeten voldoen.

Alle welcke penen om merckelicke ommestandicheyden ter bescheydenheyt van de regenten wat verlicht ofte verswaert zullen mogen werden. Zal mede tot derzelver redelick goetduncken staen de misdaden die in de wetten nyet vervatet en sijn met penen boven de geeselinge niet comende te mogen straffen, welverstaende indien eenige geesselinge van node zal sijn, dat dieselvige bij mijn heeren den schoudt ende zijne dienaers zal worden gedaen tot meerder ontsich ende vreese van de gesellen. Dat ooc mede ter discretie van de regenten zal staen indien yemandt bevonden wort hem wel ende vroom te dragen ende meer verdienen zal conen als den cost om denzelven wingerich te maicken hem yetwes van zijne verdiende loon zal mogen toegelecht worden.

’t sal mijne E. Heeren oock believen, onder verbeteringe alsvooren, te letten dat die inbanningh ofte inseggen alsoe zij dat mijne E. Heeren altijt an hoor behouden om den tijt van jaeren een weynich te verlangen ofte verminderen, nae haere E. discretie, want het soude mogen geschieden dat het huys daer veel aen gelegen soude mogen zijn om d’ een een jaer langer ende d’ ander een jaer eer te laten gaen. [fol. 282] Bij welcke wijse van tuchtinge te verhoopen is dat de gesellen daertoe gebracht zullen mogen werden dat zij oock heuren tijt verstreecken ende zij nu vrij geworden zijnde van den wech der deuchden daerop zij gebracht zijn nimmermeer en zullen wijcken.

Verhopen mede de regenten bij Uwe EE. over deesen huyse voor dees tijt gestelt dat ditzelve sonder merckelicke oncosten sal connen geschieden wanneer het getal der gesellen eenichsints wat groot ende zij in d’ ambachten die men daer stellen zal geouffent sullen wesen, want wat jongman die wat can ende wercken moet en is nyet machtich zijn cost te winnen, doch vertrouwen mede op U EE. dat gelijc zij hen de costen van den gebouwe nyet en hebben ontsien, hem insgelijcx niet verdrieten sal eenige middelen te versien die om ’t werc te beginnen van noden zullen sijn. ’t Is mede te verhopen dat zijluyden door de vaderlicke sorge van U EE. nu het tegendeel van heuren vorigen leven gesmaect hebbende, liever zullen hebben ende als beter verkiesen eerlick arbeydende, bij andere goede burgers te mogen verkeeren om ende aen ende andere nootdruft hebbende heuren evennaesten ende goede te dienen dan naect, hongerich, ongesont ende in vrese van heur leven in coude ende regen soo ’t den hemel geeft, achter lande te loopen, in stoupen, schuyten, lichteren ende als ’t wel luckt schuyren, hoybargen te slapen ende alsoe doende om luttel gestolen goets sonder eenige verbeteringe luy ende ledich door te mogen brengen als duyvels, martelaers te leven ende te sterven.

’t Welck voor te comen geen geringe saicke ende niet of weynich waerdich om op te letten geachtet mach werden, dewijl het angaet de behoudenisse der zielen die Godt de Heere in ’t werck der scheppinge op ’t hoochste verciert ende in de verlossinge op ’t duyrste gecoft heeft waerop veel meer dan dat het boven vile (so men se noemt) personen ende als niemande toecomende zijn bij den verstandighen gesien behoort te werden, jae, ‘tselfde hadde mogen tot meerder mededogen ende opsicht dengeenen bewegen die mosten [fol. 283] geweten hebben henluyden bevolen te sijn daer niemant anders eenige sorge voor draecht ende dat Godt alle menschen van eenen bloede geschapen heeft.

Alle ‘twelcke wij niet om Uwe EE. te onderrechten maer om onszelven tot het werck daerinne zij ons voor dese tijt gestelt hebben, eenichsints te hertigen ende om derzelver voornemen omme heure voorsaten hierin te willen overtreffen, gelijc het waerdich is daerdoor te prijsen wat langer hebben verhaelt, verhopende dat Heure EE. om redenen voors. ende andere die noch meer mogen zijn gelieven zal, zoe goeden zaecke vooruyt te willen voeren tot een exempel ende voorspel van andere overicheyt tot meerder ontlastinge van Uwe EE. als geene middelen van het quade te verwinnen nagelaten hebbende ende tot grooten prouffijte deser stede, waertoe God de Heere die niet en wil dat yemant ooc van den geringsten verloren gae indien men mit behoirlicke ernst daerinne voortvaert Zijnen hulpe ende zegen buyten twijffel oock geven zal.

[vanaf hier weer Jan van Hout:] Ende mit hem vorder van de gelegentheyt ende vordernisse des voors. tuchthuys spreeckende, zeyden dat de tuchtelingen waren gecomen tusschen de tsestich ende tseventich personen, zommige die daerinne gebrocht zijn doordien zij bevonden waren zonder anhout ende als vagabunden te loopen, sommige die daerinne bij sententie van schepenen voor eenighe jaren waren gecondemneert, eenige nae die alvoren waren openbaerlicken geschandaliseert als gegeesselt ende gebrantmerct, zommige die ten versoucke van hare vrunden ende magen daer in gebracht waren mits haer dissoluyt ende ongebonden leven. Ic zach een vonnisse houdende condemnatie van twaelff jaeren mit de clausule dat vier de laetste jaren zouden mogen werden vercort opte verclaringe ende getuych van de binnenvaders van hem naerstich, eerlicken ende tuchtelicken [fol. 284] aldaer te hebben gedragen, ende zulcx nair gedaen betooch van de goede hope van beteringe. Opte vrage bij mij voorgeworpen, namelic off het nyet beter en waer ‘tselve tuchthuys aen twe off drie classen te verdeelen mit behoirlic onderscheyt tusschen geschandaliseerde boeven ende der goeder luyder kinderen die daer op ’t begeren van de vrunden werden gebracht, gaven ter antwoorde dat zij de scheydinghe aen classen ooc zouden goetvinden, mer nopende ’t onderscheyt van de gescandaliseerde dat zij de potboeven ende gelijcke quaetdoenders veel tractabelder vonden dan goeder luyder kinderen ende dat het grotelic zijn bedencken hadde, want aldaer nyemant en werde gebrocht dan voor ’t laetste remedie, ende dat die daer van zodanige innequamen, meest haer ouders geslagen of mishandelt, haer sloten opgeslagen, haer penningen fortselicken daeruyt genomen ende gelijcke grove feylen bedreven hadden, over dewelcke de Justitie zoe sij in handen vandien geraect hadden, strenge straffe zouden hebben moeten doen. Indien die bij desen middele niet en werden verschoont, dat den arbeyt die zij deden alsnoch stont de zwaerste mit raspen van bresilhout ende mit wercken van fusteynen off bombasijnen. Angaende het raspen, ‘twelc zoe wij zagen gedaen werde bij twe personen mit een sage off raspe bestaende van twaelff zagen besijden denanderen, ooc eene die wij zagen van tien, haer dachwerc de meeste tsamen tsestich ponden ’s daichs, de minste veertich ponden; dat ’t huys hadde van ’t pont een halff blanc voor den arbeyt. Dese arbeyders werden verscheydelic gebruyct nair zij naerstich off loy waren, desommighe stonden vier paren bij denanderen in een huys, ander stonden paer en paer in haer huyskens. Al de huyskens hebben haer in- ende uytgang op een gemeene plaetse, groot bij raminge vijff roeden in ’t viercant, ende werden alle de huyskens van buyten gesloten mit grendelsloten, invougen dat se de binnenvader van dezelve gemeene plaetse mach affsluyten. Zij mogen haren arbeyt afdoen voor drie uyren nair middach ende es hem de overende tijt vrij te leesen, schrijven etc. off over te brengen mit toegelaten ouffeninge [fol. 285] des lichaems. Die qualic wilden, werden boeyen aen de beenen gesloten mit achterslepende ketenen, t’samen wegende dertich, veertich ende meerder ponden, daer wasser een van bij de tachtich ponden swaer. Ic vont ooc een persoon aldaer die de boeyen ende een keten om beyde de beenen hadde. Daer wasser ooc die gansch nyet geboeyt noch geketent en waeren, invougen dat de boeyen en ketenen zoewel zijn tot hun straffe als het onthouden van spijs. Gebruycken ooc geesselen zonder ‘twelc zoe de vaders zeggen ’t huys niet te houden is. Zij comen ooc des avonts bij denanderen in een school, zoe om de gemeene gebeden te doen als om te leeren lesen en schrijven. Haer spijs es behalven potspijs goet roggenbroot mit goede boter ende goede caes, elc hun behoirlicke portie; sondaichs ende donderdaichs hebben zij elc van wat vleys, ooc twemael ter weec wat vis; hun dranc es bier van 30 stuyvers uyt eender handt gesoden. Zij slapen twe ende twe op een bedde van canefas mit stro gevult. Daer zijn camerkens tot zes toe, die elc mer een bedde hebben, ander daer drie off vier bedden innestaen; elcke camerken heeft zijn secreet. Daer en es noch geen zieccamer, mer werden de ziecken eenich gemac aen gedaen tot haer ordinarys plaetsen.

De meesteren verclaerden dat zij goetachten dat in het tuchthuys nyemant en soude behoiren te comen om den tuchtelingen de schaemt niet te doen verliesen, mer dat het qualicken te doen es. Zouden ooc goetvinden deselve tuchtelingen uyt eenderhandt te doen cleden.

Ten laetsten hebbe ic van hem een afscheyt genomen mit een begeren zoe ic yet angaende de ordre van tuchthuysbeworp off bij gescrift stelde, dat ic hem zulcx soude willen communiceren. Zij wilden van haer zijde gaerne van gelijcken doen ende diesaengaende mitten anderen houden goede onderlinge correspondentie teneynde zoe heerlicken begonnen werc , ‘twelc zoe grotelic was streckende tot vorderinge van ’t gemeenebeste, mit de meeste nut ende vruchten mocht werden beleyt ende in ’t werc gestelt.

[fol. 286] Brootsettinge [Van Hout meldt dat hij hiernaar geïnformeerd heeft en zijn rapport elders opgeschreven]. Alle ‘twelc bij mij invougen voors. benaersticht zijnde, bin opten 21en ‘smiddaechs ten elff uyren mitter schuyte weder naer Leyden gekeert ende ic mitsdesen de burgermeesteren ende regierders der stadt Leyden voor mijn wedervaren in desen rapportere ende zulcx mit mijn handt ende onderteyckeninge desen 22en octobris 1597 bevestige [w.g.] J. van Hout.

[fol. 317] Tuchthuys t’ Amsterdam

Op donredage den 29en january 1598 zijn meester Symon Fransz. van der Merwen, eerste schepen, ende Jan van Hout, secretarys, als gecommitteerden van ’t collegie van schepenen der voorschreven stede, des avonts tusschen zeven ende acht uyren mitter vroonschuyte binnendoer getrocken nair Amsterdam, alsoe de meeren mit het ijs noch waeren beleyt, omme volgende de brieven van credentie hem tot dien eynde bij burgermeesteren op ’t versouc van ’t collegie van schepenen voorscreven medegegeven, mit den vaderen off regenten van het tuchthuys aldaer te treden in communicatie ende onderhandelinge off Haer E. gelieven zoude eenige gevangen borgeren, die men om de eere, reputatie ende het respect van hun ouderen, vrunden ende gemaechstaelden voor zoeveel mogelic was te conserveren, nyet gaerne tot openbare schandalen (hare overtredinghen ende bedreven moetwillen zulcx verdient hebbende) en zoude brengen aldaer in den tuchthuyse te ontfangen ende voor haren arbeyt te tracteren, mit toesach ende anbiedinghe dat dewijle binnen deser stede bij die van den Breden Raidt goetgevonden ende eendrachtelicken besloten was ooc een tuchthuys te bouwen. Dat men ‘tselve in wesen ende gebruyc gebrocht zijnde, wederomme tevreden zoude sijn voor gelijcke tijt van die van Amsterdam gelijck getal van personen alhyer te ontfangen, inne te nemen ende te tracteren om haren arbeyt, ende miteenen omme ’t voorschreven tuchthuys nyet alleen te inspecteren ende hem opte gelegentheyt, geregeltheyt ende ’t gebruyc vandien te informeren, mer ooc mitten voors. vaderen ende regenten daerop ende opte forme van ’t gebou mitten ancleven vandien ende ‘tgeene diesaengaende off dienstich off ondienstich zoude zijn, naerder ende perticulierlicken te confereren ende communiceren. Ende tot Amsterdam angecomen zijnde op vrijdage den 30en january tsmergens omtrent acht uyren, hebben hem de voornomde Van der Merwen ende Van Hout deur behulp van Pieter Stevenszoon, statsmaeckelaer aldaer, stracx geaddresseert aen Ysbrant Harmanszoon ende Ysbrandt Ben, vaderen van het tuchthuys. Ende dezelve heure voors. brieven van credentie gelevert, voorgaende last geopent ende dien conformelicken versouck ende [fol. 318] anbiedinge gedaen hebbende, hebben hem verclaert op ’t versouc ende anbiedinghe gedaen hebbende, hebben hem verclaert op ’t versouc voor zoeveel ’t eerste poinct angaende was nyet te connen doen zonder voorgaende communicatie ende last van hare burgermeesteren, mit een ansegginge dat zij verduchten dat den tijt daertoe ongelegen zoude sijn, mits de veranderinge van burgermeesteren alsdoen voorhanden zijnde, mer zoeveel als angaet het twede poinct, hebben middelertijt den voornomden gecommitteerden ten genougen openinge gedaen van de geheele gelegentheyt van ’t voors. tuchthuys mit verclaringe op elc poinct dat hem diesangaende doer denzelven es affgevordert, ooc vruntlicke aenbiedinghe van willich te zijn t’ allen tijden des versocht zijnde. Daerop mit den gecommitteerden deser stede te treden in nairder conferentie ende dezelve mit hun goeden raedt ende advis in alles ten dienste en vorderlicken te zijn, ‘twelc bij de voornomde gecommitteerden van der stede wegen overdanckelicken angenomen zijnde mit versouc van diesangaende onderlinge correspondentie te houden ende dat zij hem van de goede genegentheyt van die van Leyden tot voirdernisse van heurluyder tuchthuys mochten verzeeckert houden. Zijn gesamentlicken gegaen nair het Raidhuys aldaer om aen burgermeesteren te hebben acces daertoe geen gelegentheyt en was deurdien burgermeesteren onledich waren in ’t doen van der stadt reeckeninge. Ende alsoe zij mit denanderen op ’t Raidthuys bleven teeren, zoe bespraecken de voorn. gecommitteerden ende de voors. vaderen malcanderen om op ’t scheyden van de maeltijt te wachten; ende zulcx opten Dam voor het Raidthuys de verschijnen nairmiddage ten halff twe uyren. Ende zijn daermede gescheyden, hoewel de voornomde gecommitteerden de voornomde vaderen ernstelicken versochten bij hem ter maeltijt te blijven. Naer middage ten voorgestelden uyre ende plaetse weder bij denanderen gecomen zijnde omme alsvooren acces te hebben, zijn burgermeesteren schielicken van het Raidhuys gescheyden terwijlen de vaderen voors. den voornomden gecommitteerden eens leyden in het geschilderde camertgen zo men ‘tselve aldaer nompt. Sijn daerom de voorn. vaders op ’t versouc van de voorn. gecommitteerden [fol. 319] mit ende beneffens denzelven gegaen naer ’t woonhuys van de heere burgermeester Hooft, dewelcke (zoe hij verclaerde) geen middel hebbende om zijn medebroeders zoe inder yet te connen vergaderen, deurdien zij gescheyden waren zonder meninge van dien dach weder bij denanderen te comen, invougen dat hem ygelicken begeven hadde daer hij zijn perticuliere zaecken halven te doen mocht hebben. Den voornomden vaderen ende gecommitteerden tijt ende uyr voorstelden op ’s anderendaichs, wesende zaturdage den laetsten des mergens ten halff acht uyren. Ende nair de voornomde gecommitteerden ende vaderen bij de voornomde burgermeester Hooft mit een imbijten t’ sijnen huyse waren vereert, hebben zij aen denzelven burgermeester Hooft oorloff genomen ende zijn mit den voornomden vaderen weder gegaen nair het tuchthuys omme vorder te zien, nyet alleen het tractement der tuchtelingen van spijs ende dranc des avonts, mer ooc de ordre van haerluyder school ende leeringe, ‘twelc hem vertonende zijn aldaer gebleven tot omtrent den zevenen in den avont. Ende mit den voorn. vaderen gesamentlicken van daer scheydende ende gebracht zijnde tot voor “De Drie Moerjanen” opten Ouden Dijc (daer de voorn. gecommitteerden gelogeert waren), hebben de vaderen om vorder ende op alles mit hem te mogen communiceren bij hem te gast gebeden gehouden ende onder vruntschappe getracteert. Opten voors. laetsten january des mergens omtrent ten acht uyren op ’t Raidthuys verschenen ende ter vergaderinge van burgermeesteren toegelaten zijnde, hebben nair voorgaende sommiere openinge van onsen last den voorn. vaderen ’s daechs tevoren voorgehouden van burgermeesteren in effecte verstaen dat hoewel zij wel geneycht waren om die van Leyden in alle gebuyrsame vruntschap te bejegenen, zij nochtans in ’t versouc zoo ’t leyt nyet en zouden connen bewilligen om der consequentiën wille als wesende genouch gelijc versouc anderen steden geweygert, gelijc de voornomde vaderen voorgaende ooc hadden verclaert ende geene tuchtelingen van buyten ontfangen dan mits ter redelicheyt hun montcosten betalende, te min zoe sij van de vaderen bericht werden dat zij den tuchtelingen [fol. 320] altans weynich te arbeyden hadden te geven, alsoe aldaer geen beresyl [Braziliehout] meer te becomen en was, ooc nyet verwacht en werde dan mit de eerste schepen; datter ooc in den tuchthuyse weynich plaetse was om meer andere te ontfangen, mer dat die daertoe notelicken zoude moeten werden bereyt gemaict, daer bijvougende dat het weynich reden zoude sijn eenen anderen te geryven mit ontryvinge van hemzelven. Dat zij ooc waren in ’t eynde van haren dienst, dewelcke op eenen dach nair geëxpireert, was ende zulcx in desen nyet gaerne eenige resolutie namen, daeraen hare nacomelingen in dienste eenich wangenougen zouden mogen nemen. Op ‘twelck de voorschreven gecommitteerden weder zeyden dat zij tevreden waren als boven verhaelt es in tijden en wijlen gelijc getal ende gelijcken tijt weder in te nemen ende ‘tselve apparentelicken nootshalven zouden moeten doen omme den nieuwen ancomelingen een voorschrift te geven mit dengeenen die nu den arbeyt ende de tuchtinge bekent, gewent ende eenichsints angenomen was. Eyntelicken verclaerden de voorn. heeren burgermeesteren van Amsterdam dat zij niet ongeraden vonden dat de voors. gecommitteerden mit den vaderen van den tuchthuyse daerop zouden mogen treden in onderhandelinge, gelijc bij eenige andere alreets was gedaen. Ende hyermede een vruntlic affscheyt nemende mit over ende weder anbiedinge van te willen continueren in ’t onderhout van de onderlinge oude vruntschap ende gebuyrsaemheyt, hebben den vaderen voornoemt affgevraecht hoe zij de betalinge van de montcosten ter redelicheyt zouden begroten teneynde onsen principalen daervan oock getrou rapport zouden mogen doen, hebben ons rondelicken verclaert dat zij van niemant noch minder en hadden gehadt dan hondert guldens in ’t jaer ende dat hoewel zij in desen nyet volcomelicken en waeren gelast, zoe gaven zij soeveel wel van hem ende maicten hem genouch starc om degene die men hem van stadtswegen zoude mogen toeseynden tot drie off vieren toe elc voor hondert guldens tsjaers in te nemen ende te tracteren volgende de ordonnantie van den huyse, mits dat het personen zouden zijn mit geenige [fol. 321] dollicheyt off bijsinnicheyt besmet. Ende daermede een eynde van ’t besoinge maickende, hebben den voorn. vaderen in de vers. herberge weder genodicht omme statswijn, daermede de heeren burgermeesteren der stadt van Amsterdamme voorscreven den voornomden gecommitteerden hadden vereert ende beschoncken mitten anderen te helpen drincken, ‘twelc doende en oorloff nemende, zijn de voorn. gedeputeerden van Amsterdam gescheyden tusschen twaelff ende een uyren, haer reyse nemende deur het Ye naer Haerlem, deurdien den noortoosten wint het gebroocken ijs aen denanderen weder vestichde ende het weer hem tot meerder vorst scheen te willen begeven. Ende mit ’t sluyten van der poorten deur Haerlem gepasseert zijnde, quamen omtrent ten elff uyren in der nacht voor deser stede, daer wij verbeydende tot des morgens, zijn omtrent ten zes uyren binnen deser stede wedergekeert. ‘twelc doende de voornomde Van der Merwen ende Van Hout mit een bosdrager hebben uyt ende onledich geweest drie dagen ende twe nachten die zij gereyst hebben, elc van hem tot drie gulden ‘sdaichs, ooc reysende nachten ende voor de bosdrager 30 stuyvers ‘sdaichs ende uytgeleyt aen vrachten 8 guldens 6 stuyvers. Ende alle ‘tgunt voors. es mijnen heeren van den Gerechte voor hun wedervaren in dezen rapporterende ende relaterende mit haerluyder onderteyckeningen, versoucken ter zaicke voors. ordonnantie van betalinge opten Tresorier Ordinarys, ende was onderteyckent: S.F. van Merwen  J. van Hout.

Martin Hooymans

Inleiding

In 1581 organiseerde Jan van Hout de eerste complete en uitgebreide stedelijke volkstelling, die de geschiedenis der Lage Landen ooit gekend heeft. Andere eerdere volkstellingen, zoals die van 1574, zijn -hoewel van grote waarde- toch aanzienlijk summierder dan de onderhavige. Zelfs de prachtige Antwerpse Volkstelling van 1586 doet er aan uitgebreidheid iets aan onder en mist bovendien een paar wijken.

Aan alles kan je merken, dat Jan van Hout het beter wilde aanpakken dan in juni 1574, toen het door het beleg allemaal wat gehaaster moest. Nu hij op volle kracht het hele bestuurlijk apparaat aan het verbeteren was, liet hij geen mogelijkheid open om het “sloppy” te doen. Er werden “tel-teams” per bon opgesteld, die uitgebreide instructies kregen omtrent wat er precies van hen verwacht werd. En dat was niet weinig, zoals we wel verwacht hadden van Jan van Hout.

Niet alleen de hoofdbewoner van het huisgezin en het aantal inwonenden moest genoteerd worden, maar ook alle namen van die inwoners, dus ook van de echtgenote, de kinderen, de knechten en dienstboden. Verder waar de desbreffende personen vandaan kwamen, hoe lang ze in Leiden woonden, en bij de kinderen of ze "ouer" waren, of ze schutter, veertig, burgemeester, schepen waren, het kon allemaal niet op.

Dat vonden een aantal tellers kennelijk wat te veel werk, dus die zie je er met hun pet naar gooien, zoals zal blijken uit het complete verhaal, dat we nu op onze site gepubliceerd hebben. Daar is ook de transcriptie te vinden van de instructies en resultaten van het onderzoek naar de gegevens, die uit de Volkstelling te boven komen.

De dataset is uiteraard op Historisch Leiden In Kaart te vinden is. Kijk maar eens naar de adressen volgens looproute van het bon Wanthuis en het bijbehorende kaartje. Of neem een ander bon naar keuze.