68. Paltsgraafschap op de Rijn

 

	NW  NO  ZW  ZO  Selecteer regiokaart met buurtnamen.
	Ga met de muis naar de cirkel voor de naam van de buurt. Klik voor detailkaart en informatie.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ligging:

begint met 't huys van Engel Adriaensz., gelegen aen de noortwestzijde van de corte Coornbrugstege / loopt deselve noortoostwaerts uyt / begrijpt de zuytwestzijde van de Marct totte Maersmansteech / ende noch de noortoostzijde / noortwestzijde / ende zuytwestzijde van de taerling huysen besloten tusschen de Maersmansteech ten noortwesten / de plaetse van de Vischcapel ten noortoosten / de Vismarct ten zuytoosten / de steech die men nae de Vischmarct gaet ten zuytwesten / eyndende aldaer met 't huys van Aelbert Corn.z. van Leeuwen.

(SA II inv. nr. 1216 fol. 10, 31 01-1608)

beginnende aen de noortwestsijde van de korte Coornbrugsteech mettet huys 't welck bewoont wert bij Cornelis Engelsz. kruydenier (i.m.: nu Pieter Ambrosius van Brimsdorf) / loopt dezelve noortoostwaers uyt / den houck aen de Marct om langs de zuytwestsijde van dezelve Marct tot aen de Maersmansteech / eyndigende aldaer met de huysinge van Joris Pietersz. lakencoper / ende daerjegensover met het huys van Dirck Jansz. Potterloo (i.m.: nu Cornelis Arentsz. witmaecker) 't welck hij zelfs bewoont / beginnende loopt noortoostwaers den houck aen de Marct om / ende eyndicht mette huysinge van Aelbrecht Cornelisz. van Leeuwen.

(SA II inv. nr. 1216 fol. 20 vso, 05-06-1614)

gelegen op den Rijn tusschen de Maersmansteeg ende de Coornbrugsteegh

(SA II inv. nr. 1217 fol. 155 vso, 27-05-1672)

Geschiedenis:

Volgens Jan van Hout bestond de buurt reeds ten tijde van Jacob Deyman (stadssecretaris 1531 - 1553). De ligging wordt dan omschreven als: Maersmanstege no. xij / Begint aen 't stadthuys / beyde de zijden van de voors. stege ende den Rijn totte Coornbrugstege toe / plach te hebben huysen of cameren 46.

(SA II inv. nr. 1220 fol. 10 vso)

Uit voorgaande beschrijving blijkt dat de buurt oorspronkelijk groter was en ook de Maarsmansteeg omvatte. Hoewel dat nergens wordt vermeld, moet kort na 1590 een splitsing hebben plaatsgevonden, want op 18-07-1591 en 17-12-1592 keurt het Gerecht de buurtkaarten goed van resp. de Rijn (omstreeks 1600 Paltsgraafschap op de Rijn genaamd) en de Maersmanstege (zie de buurt Rome).

(SA II inv. nr. 46 fol. 110 en 268)

In 1597 wordt de weduwe van Joris de Schotsman in de Palsgraeff genoemd. Waarschijnlijk gaat het hier echter om een pand op de Breestraat.

(Oud Rechterlijk Archief 48a fol. 4)

Aen de gebuurte palsgraeff geconsenteert in alle stilte te mogen hoven in de Bailliuws Vierschaer van rhijnlandt, mits gedragende nae de jongste keure op het hoven geëmaneert (met dit laatste zal zijn bedoeld dat men voor toestemming om te mogen hoven een zesde deel van de buurtkas moet afstaan ten behoeve van het H.G. Weeshuis).

(SA II inv. nr. 191 fol. 105, 19-08-1671)

Op 27-05-1672 wordt Gerrit van Swieten met 12 stemmen als eerste voor een buurtheerbenoeming genomineerd. Johannes van Reynsburgh en Gillis Vegens hebben ieder 2 stemmen. Het Gerecht benoemd Gerrit van Swieten.

(SA II inv. nr 1221, ongedateerd)

Van de buurt is een vroeg 17e-eeuws schilderij bekend, dat doorgaat voor een van de oudste Leidse stadsgezichten. Het paneel (48 x 102 cm) toont de Vis- en Warmoesmarkt, gezien vanaf de overkant van de Nieuwe Rijn en met de bebouwing die door de stadhuisbrand van 1929 is verdwenen. Omdat de stadhuistoren al de vorm vertoont van 1599, terwijl de uitbreiding van de oostelijke stadhuisvleugel in 1604 nog niet is afgebeeld, wordt aangenomen dat het schilderij rond 1600 is vervaardigd. Moerman heeft het paneel dat zich in het stedelijk museum De Lakenhal bevindt, uitvoerig beschreven (Leids Jaarboekje 1979, pag. 95 - 112). Zij stelt vast dat van de voorgeschiedenis weinig of niets bekend is, alleen dat het stuk in 1871 door de erfgenamen van Pieter Blaauw aan de gemeente werd geschonken. Haar mededeling dat Blaauw buurtheer was van de Maarsmansteeg berust echter op een vergissing, want zoals hiervoor vermeld, hield de buurt Maarsmansteeg omstreeks 1590 op te bestaan door de splitsing in Paltsgraafschap op de Rijn en Rome. Overigens is het misverstand vermoedelijk door de erven Blaauw in de wereld gebracht en vervolgens steeds in de literatuur overgenomen. In werkelijkheid was Pieter Blaauw tot zijn dood in 1871 heer van buurt 9, het stadsdeel tussen de Botermarkt (waar hij zelf op no. 16 woonde), Vismarkt, Maarsmansteeg, Pieterskerkchoorsteeg, Langebrug, Steenschuur en Gangetje. Vóór 1853 was Blaauw heer van buurt 22 en op 25-07-1833 was hij (nog nét tijdens de bestaande verdeling van 1804) benoemd als heer van buurt 30. Buurt 22 (ontstaan volgen de verdeling van 1833) omvatte het gehele stadsdeel tussen de Breestraat en de Rijn vanaf het Gangetje tot de Maarsmansteeg. Wellicht dat Blaauw het schilderij al in 1833 verwierf doordat de bezittingen van de in 1796 verdwenen buurt Paltsgraafschap op de Rijn waren doorgegeven aan de opvolgers 'in rechte'. Dat het paneel werkelijk afkomstig is van het Paltsgraafschap op de Rijn bewijst het z.g. rebuswapen op de linkerzijde boven. Het schild wordt doorsneden door wat Moerman een gegolfde zilveren paal noemt. In werkelijkheid is dat het heraldisch teken voor een rivier, in dit geval de Rijn. Daarnaast de paal en aan de andere zijde een spade, een graafschap. Samen vormen zij dus de buurtnaam: paal/graafschap/Rijn (zie ook 'Buurthouden', pag. 106-107).

(Lakenhal, Cat. van Schilderijen Tekeningen 1983 no. 268)

Buurtheren: 

zie voor uitleg de Toelichting

Naam	Benoemd	Voor- dracht	Reden vervang	Meer Info
Pietersz., Henrick -	<06-05-1599	?	?	*
Lee, Adriaen Mourynsz. van der - ¹	06-05-1599	3	v	*
Goes, Cornelis Cornelisz. -	31-01-1608	1	v
Hey, Willem Jacobsz. -	05-06-1614	2	v	*
Jong(e), Willem Dircsz. 't -	14-08-1625	1	†	*
Brosterhuysen, Harman van -	16-02-1626	3	†
Campen, Dirck Zegersz. van -	17-01-1630	2	v
Cuyl, Aert Heyndricsz. -	17-09-1637	3	v
Hoochboot, Simon Matheusz. -	02-02-1646	1	†
Brunsdorp, Ambrosius van -	04-08-1650	3	v
Verbeecq, Heyndrick -	27-11-1659	2	†
Beucken, Johannes -	24-10-1668	1	v
Swieten, Gerrit van -	27-05-1672	1	†	*
Ryve (of Vive), Anthony de -	06-10-1691	1	†	*
Schouten, Cornelis -	17-11-1707	2	†
Leeuw, Albert de -	01-07-1717	1	†
Kincke, Jacob -	01-08-1720	1	†
Leeuw, Jan de -	08-02-1742	2	†
Seppenwolde, Hermanus van -	15-02-1765	2	v
Vies, Balthazar van der -	06-06-1771	1	†
Spoor, Paulus van der -	10-05-1787	1	v
Koster, Hendrik -	12-05-1791	1	o
¹ Zie SA II inv. nr. 5112 fol. 102

  

Auteur	Publicatie	Home
Kees Walle 2006	Buurthouden	www.oudleiden.nl