 |
 |
 |
| 't Vertooch nopende het Dijckgraef en Heemraetschap van Rijnlant (1595) |
23. De praktijk van het ontgronden
| Ontgrondinge van veenen | Ten tweden ontgront men veenen gelijck daervan hiervoiren in 't lange is gehandelt. Welcke veenen bij hunselfs genouch onvruchtbaer sijn, mer deur toemaeckinge ter bebouwinge ende sulcx tot nutschap moeten werden gebracht. Dese ontgrondinge geschiet om turff daervan te maecken, 'twelck nyet en mach verboden mer notelicken toegelaten moet werden so 't lant daerdeur moet werden gedient tot notelicke brandinge. |
| Ende es de manier van turff te maecken twederley: d'eerste met delven off graven, d'ander met slachturven. | |
| {320r} Nopende 't delven van den turff, 'twelck men vanouts gebruyct heeft - gelijck de woirden van 't voorschreven privilegie van date den 15en mey 1409 ende verscheyden keuren hiervoiren dat claerlicken medebrengen - 'tselve en is in Rijnlandt nyet meer in gebruyck, tenwaere in den witten off graeuwen turff, die boven leyt ende opte geesten, daer de darie off daring noch huydensdaechs uytgedolven wort. | |
| <87ffff> Also 't delven van den turff te werck most gaen in veenen die boven den wateren droogh leggen, gelijck tot andere plaetsen - zo in de Renentsche venen als Nyeuwenoorsche173 veenen - noch gebeurt. {320v} Ende was vanouts immers in Rijnlandt, daer de veenen oock onder water lagen, een gebruyck dat, comende beneffens het water, sij rontsom 't lant caden maecten ende 't water wechoosden omme sulcx onverhindert te mogen delven ende de venen gebruycken. Waeruyt apparentelicken de molens sijn gevonden. 't Selve soseer souckende dat sij 't water, naer 't gebruyck van de molens gevonden was, malcander twe of drie hooch toeworpen off maelden. Want als men geen middel en wist om 't waeter langer quijt te worden, so most men daer uytscheyden ende de vordere veenen laeten leggen. {321r} 't Welck dan waeren verdolven veenen. | |
| Van welcke verdolven veenen - daer de principale ende beste veen noch in ende onder es gebleven - resteert noch een grote menichte die 't gemeenlandt in tijden ende wijlen noch grotelicx te passe comen ende tot den haertbrant dienen sullen. Ende werde de voors. toemalinge om 't genot van de veenen soseer gesocht, dat - so oude luyden seggen - opten Hogeveen achter Haserswoude t'anderen tijden met het innebreecken <87gggg> van den caden veel luyden, in den arbeyt sijnde, metten watere belopen ende versopen sijn. 't Welck waerschijnlicken {321v} dickmaelen most gebeuren also de veenen bestaen van lichte opene spongieuse ende - so geseyt is - onvruchtbaere aerde, daer 't waeter, een grote swaerte met hem brengende ende sulcx tersijden uyt geweldich schuyvende, leechlicken compt deur te seepelen. Welcke swaerte van den water leechlicken aff te nemen es, als men overleyt dat elcke cubycke voet waters omtrent tsestich ponden174 swaerts in hem heeft. | |
| Slachturven | Mer 't slachturven opgecomen sijnde, 'twelck een manier van turfmaken es, tsedert tachtich jaeren herwerts gevonden sijnde - immers nyet {322r} veel ouder - 'tselve is eygentlicken de ontgrondinge. Ende heeft veel landen tenyet gemaect ende meer soude hebben zoo 'tselve met gheen placcaten en waere gebracht geweest tot een regel ende ordre. |
| Met dese maniere van slachturven wert de veen in ende onder den watere gelegen - die ten opsichte van dien geheel nat ende liquide es ende men nompt baggart, moddert off mour - met een ronden ijseren beugel ter wijte in sijn dwerslinie van omtrent 13 off 14 duymen daeronder een net aenhangt van dicken <87hhhh> groven gaerne {322v} gebreyt van sodanigen engde dat ten nautsten ontrent ... masgen comen in een voet, wel vastgemaect ende gespijckert sijnde aen eene lange rechte stock meest van sparren- off dennenhout, onder uyten gront uytgehaelt ter diepte somwijlen wel achtien roede voeten. Ende wert medt de voors. boegel, die men nompt een flodderbaggerbogel, de modder soo schoon wechgenomen, datter opten gront nyet en blijft, haelende daernae op goede blaeuwe cleye, daer men noch gras op vindt. De geroerde modder sulcx opgehaelt ende boven water gebracht {323r} zijnde, so wert die ter dicte van omtrent een voet gespreyt, daernae deur lieden, so out soo oock jong, heel effen getreden die ten dien eynde berdertgens onder haer voeten binden, daernaer gestickt, opgebroocken, gekeert ende eyntelicken met groten arbeyt tot turven gemaeckt. | |
| Ende ten eynde door het onredelick slachturfven alle de landen nyet en souden werden bedurven ende mettertijt tot meeren gemaect, 'twelck notelicken sonder behoorlicke op- ende toesicht soude moeten volgen, zijn daerop uytgegeven de voorgeroerde placcaten. Ende achten de voors. van Leyden dat den landen {323v} grotelicx ende ten hoochsten daeraen gelegen is datter goede behoorlicke regel ende oirdre op 't <87jjjj> slachturven werde gemaect, die bij den huysluyden mogelicken is te onderhouden ende dat deselve strictelicken werde naergecomen. Nyet om alle jaeren groote menichte van boeten den officiers in de beurse te jaegen ende evenveel te sien dat 't lant ontgront ende de goede placcaten ende ordonnanti nyet naergecomen noch onderhouden en werden, 'twelck de voorschreven van Leyden so dick ende menichwerven geseyt ende geclaecht hebben sonder daermede enyge vrucht te doen anders dan hem eenen groten haet te concilien175 ende opten rugge te haelen, dattet hen langer {324r} verdriet daervan te spreecken ende 'tselve alhier voor de laetste reyse wel hebben willen verhaelen ende in 't lange te stellen om hen daermede - gelijck sij mitsdesen voor Godt ende de werelt protesteren gedaen te hebben - te quiten ende voor de nacomelingen te verontschuldigen ende sullen in 't vorder daerop laeten aencomen, verseeckert sijnde dat men in tijden ende wijlen als het te laet ende nyet te remedien wesen en sal, wel sal bevinden dat die van Leyden de waerheyt geseyt ende met recht geclaecht hebben. Ende sal elckeen hem dan beclagen deselve nyet meer gehoors gegeven noch geholpen te hebben. | |
| {324v} Seeckerlicken hebben de oude graven van Hollant besorcht geweest voor de behoudinge van 't landt. Nyet alleen dat het goet zoude blijven om zijn ongelden <87kkkk> te dragen, blijckende bij 't privilegie van den 15en meye anno 1409, hierboven verhaelt, mer oick ende sonderlinge dat Hollandt in tijden ende wijlen gebreck in sijn brant176 soude hebben, gelijck Phillippus de Leyden, in sijn leven professor der geestelicke rechten tot Parijs ende raet van H.M. hertoge Willem van Beyeren, de 22en grave van Hollant ende 5e dier naeme, in sijn bouck 'twelck hij onder den titel van #De Reipublicae cura et sorte {325r} principitantis#177 uytgegeven heeft, schrijft fol. 55 onder dese woorden: #Hinc ad respectum multimodum palatii de Hagha quod consilio et cura bonae memoriae magistri Gerardi de Leyden aedificatum est; qui fundationem etiam posuit in magna parte canonicatuum ibidem. Idem informare consuevit cautelam ad combustibilia, arbores et turbones adhibendam fore, adhortans et persuadens, ut et arbores in copia plantarentur et materiae turbonum tunc vilis stricta servaretur custodia ut agri cespitosi. Et ad verisimilem coniecturam et relationem expertorum comitatus Hollandiae ad temporis lapsum primitus in praemissis deficiet et iacturam patietur. Felix igitur et amica reipublicae ista fuit ordinatio sive statutum quae extra comitatum Hollandiae {325v} cespites et turbones deferri non permisit et hoc sub legitima poena decem librarum Hollandiae fisco applicanda: quia per hoc reipublicae prospectum est et patriae saluti.# | |
| This jegenwoordelick hoochlicken van node daervoor becommert te sijn ende toe te sien. Immers nu naerdat binnen een tijt van tachtich jaeren | |
| <87llll> herwerts so groten ontgrondinge van landen, die daer jegenwoordelick es, is geschiet in sulcker vougen dattet in twijffel staet off men 't geswegen van tweemael noch eens tachtich jaeren zal connen harden, des hen de voorschreven van Leyden gedragen tot kennisse van dengeenen die de veenen hanteren te kennen ende het deerlicke spectakel {326r} van de ontgrondinge nyet aen de heerwegen, daer 't noch wat ogenschijnlick es, mer aen de achterwegen dagelicx sien ende ondervinden. | |
| Missyf der Heeren Staten op 't placcaet van 't slachturven van den 18en martii 1593. | Eyntelicken es ter vergaderinge van de Heeren Staten, begonst den 4en ende geeyndt den 6en mey [15]93, in deliberatie geleyt sijnde 't poinct van de beschrijvinge mentionerende van de difficulteyten resulterende uyt 't placcaet van het slachturven, den 18en martii lestleden gehoort 'tgene diesangaende bij den Eedelen ende gedeputeerden van den Staten was gemoveert. Ende gesien de doleanti ende remonstranti van verscheyden dorpen van {326v} Rijnlant ende Schielant, geresolveert ende besloten dat aen de dijckgraven ende hogeheemraden van Rijnlant, Delfflandt ende Schielandt ende andere officieren ende justicieren des noot sijnde diesangaende geschreven soude worden sulcx hiernae volcht. |
| Insertie | Nadat wij rijpelick hebben gelet dat het placcaet bij ons den 18en martii lestleden gemaect op 't slachturven voor desen lopenden jaere nyet wel practicabel en sal wesen so mitsdien het saisoen van den jaere voor de publicatie van dien verde178 verlopen es geweest als omme andere redenen, Soo hebben wij uwerl[ieden] bij desen wel willen belasten ende ordonneren tot exearatie 179<87mmmm> van denselven placcaete voor den lopenden jaere nyet te procederen {327r} mer aengaende het slachturfven te volgen met goede discretie ende moderatie het oude placcaet ende gebruyck. Ende dat soveel de landen alrede innegesteken aengaet. Mer aengaende de landen die voor date van desen nyet innegesteecken en zijn, 'tsij off deselve vruchtbaer ofte onvruchtbaer sijn, verstaen wij dat deselve in geender manieren omme daeruyt te slachturven innegesteecken sullen mogen worden voor ende aleer bij ons anders sal wesen geordonneert op de verbeurte van twintich ponden te verbeuren van elcke pette die ter contrarie sal wesen gemaect. Ende dat bovendien deselve petten datelick sullen werden gevolt ofte dat 'tselve bij den dijckgrave sall {327v} besteet worden te doen ende de penningen dairvooren te beloven te innen naer dijckrechte sonder dat diesangaende eenyge comuventie180 ofte dissimulatie sal mogen gebruyct werde. Ende ten eynde van dese onse ordonnantie de ingesetenen van den lande sullen mogen werden verwitticht sullen uwerl[ieden] oirdre stellen dat metten aldereersten copie van dese onse missive aen de schouten van deselve dorpen mach gesonden werden omme bij denselven in de kercke aldaer te doen publiceren. |
| Tot hiertoe insertie van den missyff der Heeren Staten op 't placcaet van 't slachturven van den 18 martii [15]93. | |
| Latten graven | <88> Daer es noch een derde manier van ontgrondinge, 'twelck eygentlicken mer een ommeroeringe mach werden genomt. Te weten van 't geboomt 'twelck van ouden tijden hier in den landen {328r} heeft gestaen ende - zoo 't schijnt - met eenen ...181 westenstorm waerschijnlicken met eenen hoogen vloet ende overloop van den watere vergeselt sijnde, zijn omgewaeyt als altesamen leggende metten wortel in den westen ende streckende met 't haer off de telgeren182 naer den ... oosten. Van welcke bomen sulcx uyter aerden gehaelt sijnde, men gewoon is latten te scheuren die men gebruyckt tot de daken van de huysen die met riet off stro werden gedeckt. 't Welck soo het eygentlicken als geseyt is, geen ontgrondinge mer ommeroeringe es, deurdien de cuylen met d'selve aerde weder vervolt {328v} ende 't lant vereffent genouch is, hier alleenlicken aengeroert te sijn. |
| Toemaeckinge | Behalven de kennisse den voorn. dijckgrave ende hogeheemraden bij delegatie - als geseyt es - comende opte ontgrondinge, soo compt hem oock van gelijcken ende met eenen kennisse opte toemaeckinge van de landen ende toe te sien dat 't uytgravene off weder tot goet landt werde gemaect daer 't mogelick is, off sulcx verseeckert ende bewaert dattet goet genouch sij de ongelden uyt sijn vruchten te connen vervallen ende dragen. |
| De wedertoemaeckinge ende 'tgeen uytgegraven es tot goet lant te maecken heeft alleen plaetse opte cleylanden oick opte geestlanden. {329r} Belangende de cleylanden also de cleye - so boven geseyt es - so diep nyet en valt, cannen de petten, so men die nompt, met cleyne costen weder vollen 'tsij met sant off met verdiepaerde183, daer die <89> caluweaerde184, wesende de huyt off swoort van 't lant, wederop gebracht ende overgespreyt sijnde daerbij comende verbeteringe van misse off poortaerde185 werden weeder goede landen, somwijlen veel vruchtbaerer ende meer genuts brengende dan die voorgaende hadden gedaen, zonderlinghe als de landen voorgaende potaerden off gelijck harde bastige off bintige186 aerden innehadden. | |
| Verlaginge van den geestlanden | Ende brengt de voors. toemaeckinge den {329v} gemenen lande elderswaer noch een tweede vrucht. Te weten, dat veele geestlanden die mits hun dorte off schralicheyt genouch onvruchtbaer zijn ende geen vruchten en geven tensij deur de misse die men daerop brengt, daerdeur verlaecht, van 't onvruchtbaere zant verlost ende ontledicht ende daerna tot goede vruchtbaere landen gebrocht werden. |
| Toemaeckinge van veenen | Belangende de gemourde ende uytgeslachturfde veenen, 'twelck men nompt zwetten off dobben, deselve en werden nimmermeer weder gevolt. Nyet dattet onmogelicken es, mer souden henselven grotelicx vercosten. Want indien men onder de huysluyden een gemeenen regel houdt {330r} dat men met een schip sants gelaen mit 32 off 33 cordewaegen187 opter aerde soude connen verhogen een roede lants in 't viercant. Ende genomen dat 't sant in den water geworpen een derde paert beslenckt, so soude elcke viercante gemeene roede ter diepte van achthien voeten uytgetrocken behouven 27 <90> schepen sants. Ende elck schip sants soude bij gissinge naer beloop van den jegenwoordigen tijt comen staen op 24 stuyvers, in vougen dat één margen uytgeslachturfde veens toe te maecken soude comen te costen 32 guldens 8 stuyvers, 'twelck men coopt om 20 stuyvers minder off meer naer de veen goet es. < <90r> in de marge, doorgehaald: 'te ondervragen'.> |
| 't Welck genouch geseyt sijnde {330v} om te betogen dat sodanich toemaecken der veenen soude comen te vercosten. Soo isset ampt van dijckgrave ende hogeheemraden bij delegatie daerinne te voorsien dat de landen nyet en werden uytgeslachturft dan conformelicken de placcaten op 't stuck van dien gemaect off noch te maecken. Ende dat het overblijfsel sulcx werde beplant ende verbetert dat het vast zij om in weesen te blijven sonder tot meeren te comen ende goet genouch om uyt sijn vruchten des gemeenlants lasten ende al sijn ongelden, daerop vallende, te dragen. |
| Auteur | Publicatie | Home |
| Marleen van Amstel - Horák 2005 |
Jan van Hout, 't Vertooch nopende het Dijckgraef en Heemraetschap van Rijnlant Leiden 1595 |
www.oudleiden.nl |