amh_08 amh_08 amh_08
't Vertooch nopende het Dijckgraef en Heemraetschap van Rijnlant (1595)

8. Morgengelden

Ommeslagen van morgengelden <31> Naedemael hiervoor 't eerste verhael gemaect wert van den ommeslach ende contributie margen margens gelijck, vinden die van Leyden goet daervan alhier oick eenyge verclaringe te doen als achtende dat de gemene contributi over de mergentaelen naer den jaere 1363, te weten naer 't openen van de waterlosinge ten Halffwegen, eerst sijn begonst, hoewel 't privilegie van dien sulcx niet inne en hout.
Privilegie van Haerlem In den eersten so heeft hartoge Aelbert van Beyeren op {66v} Sint-Lambertsdach in den jaere 1396 der stede van Haerlem verleent een privilegie inhoudende dat den heemraet van Rijnlant geen margengelt gaderen noch setten en souden ten waerbij een off twe van sijnen raede, bij den Grave daertoe te vougen, ende bij den steden van Haerlem ende Leyden. Ende daer souden de heemradens voors. goede reeckeninge aff doen, eer sij eenich margengelt gaderen off setten mochten.
Privilegie om alle landen onder de contributie te brengen In den jaere 1437 opten 20en octobris heeft hartoge Philips van Bourgongi Rijnlant een privilegie gegeven daerbij hij seyt verstaen te hebben, gelijck de hogeheemraden van Rijnlandt hem oock te kennen gegeven hadden, dat bij inbreecken van de meeren binnenslants de morgentaelen die daeraen {67r} gelegen waeren, grotelicx verminderden ende affgeslagen werden. Also dat de heemraden daeraen nyet comen en conden tot sulcken margengelden als 't gemeenlant van Rijnlandt gewoonlick was om te slaen, daer degeene daer de gebreecken aen quaemen, grotelicx mede beschadicht ende verachtert werden. 't Welck van node was remedie daerop te vinden ende dat weder in te haelen op degene die binnen de mercken der heemraetschap van Rijnlandt gelegen waeren ende mede door Sparendamme <32> uytwaterden ende doen ter tijt nyet gegonden38 en hadden. Hadde daeromme, vervolgende sijner voorvaderen brieven, graven van Hollandt bevolen dat alle landen die onder der waterschap van Sparendam gelegen waeren {67v} ende daermede uytwaterden, 't waeren veenen, innegewonnen landen off anders eenich lant hoe 't genompt mocht wesen, die de voorschreven waterschap genyeten wilden, dat sij mede betaelden ende gonden mergen mergens gelijck als andere landen deden ende de voorschreven heemraden dat ordonneren zouden. Bevelende den bailliu van Rijnlant dat hij als dijcgrave alle landen die noch nyet ingewonnen en waeren, gelegen binnen de mercken voorschreven ende mede uytwaterende tot Sparendam voorschreven tot wat tijden als des van node wesen soude met rechte voor den heemraden voors. innewonne nae den rechte, dat de heemraden bij hoiren eede daer aff wijsen souden. Want nyet redelick en waer dat yemant mede door {68r} Sparendam wateren soude, hij en soude medegelden nae de grote van sijne landen, gelijck de andere landen deden die daer uytwaterden. Met verclaringe dat waer 't saecke dat yemant daerinne onverhorich viel dat de grave aen hem houden ende verhaelen wilde als aen dengenen die des landts verderfnisse voirtsetten wouden.
Vrijdom om den Hogenveen In 't vorder bevinden de voors. van Leyden dat behalven de vrijdomme van die van Wourden, die van Sticht ende die van Nyeucoop, daervan hiervooren genouch is geseyt, in cracht van den voorgaenden privilegi des jaers 1436 dijckgrave ende hogeheemraden eerst ten vervolge van de ambachtsbewaerders van Rijnlant tot Sparendamme uytwaterende aengesproocken hebben die van de <33> Hogeveen, gelegen tusschen Benthoorn ende Waddincxvener greppel, {68v} de lantscheydinge van Schielant ende 's-Gravengreppel van Haserswoude om met hun landen (alsmede tot Sparendamme uytwaterende) te contribueren. Daerop de voorschreven van de Hogeveen vertoont hadden hantvesten, gegeven bij hartoge Aelbert, oock andere brieven van den heeren van Egmond ende Brederode, daermede sij hun meenden te vrijen ende evenwel uyt te waeteren. Welcke hantvesten ende brieven bij de heemraden gevisiteert sijnde, en hadden nyet anders connen vinden: zij en waeren schuldich mette landen te gelden, hebbende haeren dijcgraeff bevolen hun wateringen toe te slaen ende dicht te houden tot sij contibueren souden. Op welck die van de Hogeveen alrehande vervolch gedaen hebbende aen den heeren van Egmont ende Brederode, {69r} aen den stadthouder ende aen die van den Rade, om ontslagen te sijn. Daerop de heemraden, gehoort wesende, hadden den heeren so met des landts rechten onderwesen dat sij hun met haeren dienst ende 't gundt daertoe dienende rustelicken lieten begaen, hem biddende denselven van de Hogeveen goedertieren te willen weesen. 't Welck de heemraden doende, hadden een minlick gescheyt gemaect met die van de Hogeveen ende hem vergont van metten landen van Rijnlandt uyt te waeteren sonder margengelt off oncost te gelden roerende der waterschap van Sparendamme daer sij tot eeuwygen dagen vrij off souden sijn, mits daervooren betaelende 60 Engelsche nobelen die tot des gemeenlants behouff beleyt om aen een stuck landts in Alpherhorn, {69v} volgende de brieven van de hogeheemraden van date op Sint-Pietersdach ad cathedram des jaers 1451.
Hermetinge van alle de landen Vorder dat in cracht van den <34> voors. privilegie dijcgrave ende hogeheemraden in den jaere 1542 tot welcker tijt toe sijluyden - so het schijnt - 't voorschreven privilegie nyet en hebben gebruyct, doen hermeten hebben nyet alle de landen onder 't waterschap gelegen ende daermede uytwaterende, mer alleen de ambachten die doen in contributie stonden. Van welcke hermetinge de dorpen met haer gevouchden, hierboven genompt, hem beclagende ende hem daerjegens opposerende bij wegen van justitie, hebben heur saecke so wel beleydt dat opten 12en martii 1548 die van Haserswoude, die groot gemeten waeren op 4010 morgen 224 roeden, {70r} bij sententie van den Secreten Raet gewesen sijn te zullen blijven staen ende contribueren op haer oude mate van 2271 margen 1 ½ hondt naer inhout den accorde daeraff sijnde van date den 2en julii 1529.
  < <34r> in de marge: Haserswoude es bij mr. Pieter Sluyter in november, december 1542, januariis, februariis, maert, april 1543 gemeten in als op 4010 morgen 224 roeden, mer zonder de roeden op 3996 morgen ½ hont, volgende de acte achter de metinge staende. 't Welck te verstaen es dat van 40 tot 89 roeden incluys mer gereeckent wert ½ hont, van 90 tot 139 één hondt. Den Vrijenhoec es groot 53 morgen 100 roeden die in Rijnlandt nyet en contribueren nochtans onder de masse mede zijn gerekent. Afgetrocken van 3996.50 - 53.100, rest 3942.550. 't Zelve gemindert 1/7, zo alle landen in Haserswoude contribueren mit 7 hont voor den mergen beloopt 3379.4½ roe, grootte tot baet voor den gaerders 108 morgen 3 hont.>
  Ende die van den Hogeveen, te weten in Lisse, Noortwijck ende Noortwijckerhout nyet achter Haserswoude, op 620 margen. Oick naer inhout van den accorde van den 12en martii 1533.
Accort opte contributie Ende belangende de andere dorpen es bij den heeren van Assendelft ende Suys in den jaere [15]50 bij den accorde, hiervoiren geroert, opte moderatie van den mergentalen van den ambachten ende dorpen in 't proces geweest sijnde, gedaen ende gemaect genouch bij consente van parti insicht genomen so opte inspectie oculair als op 't gunt geprobeert {70v} es met getuygen overgecomen ende verdragen dat voir den tijt van 32 jaeren ende anders zoude wesen geordonneert, zulcx ende 'tgeen hiernaer volcht.
  Eerst de dorpen in den processe geweest sijnde: <35>
  Aelsmeer, doen contribuerende met 1500 mergen, was uytgemeten op 4446 margen ende zouden contribueren met 2000 margen.
  Leymuyden, contribuerende met 871 margen 500 roeden, was uytgemeten op ... ende zoude contribueren met 625 margen.
  Vriesecoop, contribuerende met 900 margen 100 roeden, was uytgemeten op ... ende zoude contribueren met 600 margen.
  Esselickerwoude, contribuerende met 1900 margen 200 roeden, was uytgemeten op 2519 margen 550 roeden ende zoude contribueren {71r} met 2100 ende 50 roeden.
  Alckemade, contribuerende met 2500 margen, was uytgemeten op 3126 margen 350 roeden ende zoude contribueren met 2800 mergen.
  Zoetermeer, contribuerende met 1200 margen, was uytgemeten op 1715 mergen 400 roeden ende zoude contribueren met 1400 margen.
  Arlanderveen, Pulmot mette Vrije Houff, voor zoveel het in Arleveen leyt, contribuerende met 2277 margen, was uytgemeten op 2596 margen 550 roeden ende zoude contribueren met 2350 margen.
  Wassenaer, contribuerende met 1301 mergen 150 roeden, was uytgemeten op 1977 mergen 500 roeden ende zoude contribueren met 1400 mergen.
  Suydwijck, contribuerende {71v} met 880 mergen 450 roeden, was uytgemeten op 1307 mergen 350 roeden ende zoude contribueren met 150 mergen39.
  Valckenburch ende Catwijc, contribuerende met 5608 mergen 250 roeden, was uytgemeten op 987 mergen 100 roeden ende soude contribueren met 725 mergen zonder de 40 mergen in Rijnsover40.
  Belangende de dorpen buyten den processe gebleven, die veelal sustineerden hen bij dijckgrave ende eenyge van de heemraden beloftenisse gedaen te sijn, dat sij souden genyeten 'tselve dat d'andere bij sententie souden consequeren, was geaccordeert dat sij souden gelden:
  Sassenhem, contribuerende met 900 margen, was {72r} uytgemeten op 952 margen 400 roeden ende soude contribueren met 943 mergen.
  Alphen, contribuerende met 2100 mergen 450 roeden, was uytgemeten op 2287 morgen 550 roeden ende soude contribueren met 2262 mergen 550 roeden.
  Leyderdorp, contribuerende met 1460 mergen 450 roeden, was uytgemeten op 1665 mergen ende zoude contribueren met 1651 mergen.
  Outshoorn mette Griephouck41, contribuerende met 1529 mergen 450 roeden, was uytgemeten op 1667 mergen 300 roeden ende zoude contribueren met 1629 mergen.
  Coudekerck, contribuerende met 926 mergen 450 roeden, was uytgemeten op 1165 mergen 450 roeden ende soude {72v} contribueren met 1140 mergen.
  Ougstgeest, 1458 mergen 200 roeden, was uytgemeten op 1958 mergen 550 roeden ende zoude contribueren met 1939 mergen.
  Voorschoten, contribuerende met 1748 mergen 150 roeden, was uytgemeten op 2279 mergen 250 roeden ende zoude contribueren met 2140 mergen.
  Soeterwou, Wiltsveen, Stompwijck, contribuerende met 5280 mergen, was uytgemeten op 5992 mergen 400 roeden ende zoude contribueren met 5750 mergen.
  Noortwijck, Noortwijckerhout, contribuerende met 1838 mergen, was uytgemeten op 3674 mergen 200 roeden ende soude contribueren met 2800 mergen, afgetrocken 361 {73r} in de Hogeveen, 46 mergen in Rijnsover.
  Schoot, contribuerende met 481 mergen, was uytgemeten op 523 mergen 150 roeden ende zoude contribueren met 481 mergen.
  Voorhout, contribuerende met 136 mergen42 250 roeden, was uytgemeten op 1410 mergen ende zoude contribueren met 1237 mergen.
  Segwaert, contribuerende met 426 mergen, was uytgemeten op 864 mergen 200 roeden ende zoude contribueren met 700 mergen.
  Aer, contribuerende met 1900 mergen, was uytgemeten op 2249 mergen 200 roeden ende zoude contribueren met 2100 mergen.
  Benthuysen, contribuerende met 4708 mergen 200 roeden {73v}, was uytgemeten op 769 mergen 200 roeden ende zoude contribueren met 650 mergen.
  Laegh Boscoop, contribuerende met 221 mergen, was uytgemeten op 259 mergen ende zoude contribueren met 239 mergen.
  Reyerscoop, contribuerende met 330 mergen, was uytgemeten op 404 mergen ende zoude contribueren met 350 mergen.
  Middelburch, Spoelwijck, contribuerende met 312 mergen, was uytgemeten op 420 mergen ende zoude contribueren met 375 mergen.
  Randenborch, contribuerende met 168 mergen, was uytgetrocken op 213 mergen 400 roeden ende {74r} zoude contribueren met 200 mergen.
  Snijdelwijck, contribuerende met 307 mergen, was uytgemeten op 370 mergen ende zoude contribueren met 355 mergen.
  Poelijden, contribuerende met 408 mergen, was uytgemeten op 464 mergen ende zoude contribueren met 440 mergen.
  Groenswaert, contribuerende met 257 mergen, was uytgemeten op 349 mergen ende zoude contribueren met 336 mergen.
  Rijck, Nyeuwerkerck ende Noorden, contribuerende met 1500 mergen, ...
  Parochie van Haerlem, {74v} contribuerende met 2981 mergen 450 roeden, ...43
  De vrijheyt met Schalkwerhaere, Mercke, de Woert, doen contribuerende met ... , was uytgemeten op 1575 mergen 150 roeden ende zoude contribueren met 1559 mergen.
  Sparendam, contribuerende met ... , was uytgemeten op 66 mergen 50 roeden ende zoude contribueren met 65 mergen.
  Schooten ende Vlielant, doen contribuerende met ... , was uytgemeten op 788 mergen 400 roeden ende soude contribueren met 780 mergen.
  Vlielant, Heemstede, doen contribuerende met ... , was {75r} uytgemeten op 1224 mergen 400 roeden ende zoude contribueren met 960 mergen.
  Overveen, Aelbertsberch ende de Vogelesang, doen contribuerende met ... , was uytgemeten 946 mergen 500 roeden ende soude contribueren met 800 mergen.
  Rijnsaterwoude, doen contribuerende met 550 mergen, was uytgemeten op 607 mergen 250 roeden ende soude contribueren op 575 mergen.
  Lisse, doen contribuerende met 932 mergen 250 roeden, was uytgemeten op 1529 mergen ende soude contribueren met 1300 mergen, affgetrocken 95 mergen voor den Hogeveen, daer sententie aff es. {75v}
  Groot ende Cleyn Burchgraverveen, doen contribuerende met 73 mergen, was uytgemeten op 283 mergen 350 roeden ende zoude contribueren: Groot met 80 ende Cleyn met 40 mergen.
  Behalve welcke dorpen voor eewich contribueren:
  Haserswoude mit 3271 margen 150 roeden
  Rijnsover met 86 margen
  Warmont mit 1320 mergen 4 hont
  Rijnsborch mit 335 mergen 450 roeden
  Hogemade mit 203 mergen 3 hont.
Vermindering om de 7 jaeren <36> Bij den voorschreven accorde es oock geaccordeert dat alle de voors. dorpen ende ambachten, opten wateren ende meeren oock aen den duynen gelegen, alle seven jaeren clachten mochten doen aen dijcgraeff ende hogeheemraden om cortinge {76r} te hebben van 't lant dat metter meere affgespoelt off mette zande overlopen zoude werden. Ende dat hun cortinge geschieden ende gegunt soude werden, zoo dijgraeff ende hogeheemraden bevonden te behooren, ende naer de quantiteyt van 't afgespoelde off verstoven landt.
Moderatie te genieten Ten laetsten dat de quijtscheldinge ende moderati alleen geprofiteert zouden werden bij dengeenen die in den ambachten de snootste ende onvruchtbaertste landen hadden ende besaten.
Hermetinge op 'tgeen in 't meten mocht sijn gefeylt Ende indien yemant sustineren wilden de voors. nyeuwe meetinge qualicken gedaen te sijn, deselve souden mogen versoucken hermetinge die hem gewerden zouden tot costen van de landtmeters, indien zij bevonden werden qualick gemeten te hebben.
Continuatie van 't accort Nyettegenstaende de voors. 32 jaeren in den jaere ... {76v} voorleden zijn gendicht, zoo wert den voet van de contributie nochtans bij continuatie ende vervolch daerop alsnoch genomen ende gehouden onder de voorgaende woorden 'ende anders soude wesen geordonneert'.
Proces tegens Lochorst ende 't gasthuys Behalven welcke voors. generale hermetinge ende vervolgens verhoginge van de contributi bij Jan van Brouchoven, rentmeester van Rijnlandt, in crachte van 't voors. privilegie des jaers 1437 zeeckere jaeren geleden ter ordonnantie van de hooftinnegelanden proces begonst es tegens joncker Vincent van Lochorst ende de meesteren van Sint-Catarijnengasthuys binnen Leyden ten eynde dat sijluyden met 5 morgen 5 hont, ancomende Sint-Katrijnengasthuys ende mit 13 morgen 4 hont, competerende de heer {77r} Van Lochorst, al gelegen in Zoeterwoude (in een weer van 23 mergen 4 hont) mede in de gemeen contributie soude werden getrocken, onangesien de voors. landen souden hebben privilegie van grave Florens van date <37> maendage voor Martinii des jaers 1283 ende sulcx ouder als 't privilegie van het oprechten van 't heemraertschap, innehoudende dat 't vierendeel van der houve te Boschuysen, geheten Thiemans bredelant, 'twelck des graven geweest zijnde toequam Ver Batem Stanns wedue, vrij zoude zijn van allen ongelden, tsij van dijcken off dammen. Ende dat de hooftingelanden opten 21en januarii 1552, vergadert wesende opte 4e reeckeninge Jans van Brouchoven, ter overstaen van de commissarissen van denselven Hove verclaert ende geconsenteert {77v} hebben, dat de voors. landen vrij souden blijven van allen oncosten van Sparendamschendijck ten eewygen dagen, naer vermogen den privilegie den voors. ingelanden vertoont, mit bevel aen d'ambachtsbewaerders van Zoeterwoude die Van Lochorst ende 't gasthuys te laeten ongemoeyt ende dat hen deselve margentaelen cortinge soude geschieden van heur quote, daerop zijluyden bij den nyeuwen accorde gestelt waeren. Welcke saecken voor de vierschaere van dijcgrave ende hogeheemraden gehangen hebbende, sijn bij twe verscheyden sententi gewesen. Den eersten aprilis 1586 de voors. gasthuysmeesteren ende Lochorst gecondemneert aen handen van des rentmeesters handen pro rata te betalen de ongelden over de mergentalen van Rijnlandt, ommegeslagen {78r} binnen een tijt van 25 lestvoorleden jaeren, uyt saecke van alle wercken ende oncosten mit 't onderhout van den Sparendamschendijck nyet gemeens hebbende, mit compensatie van costen. Waervan bij de voorschreven gasthuysmeesteren ende Van Lochorst aen den Hove van Hollant es geprovoceert, daer de saecke jegenwoordelyck, zoo die van Leyden verstaen, hangende in state van wijsen ende om sententie vervolcht wert.
Proces tegens de stat Ten laetsten hebben oock de voornomde dijcgrave ende hogeheemraden de stadt Leyden uyten naeme ende vanwegen de voorn. meesters van Sint-Catrinengasthuys ende de Leprosen aldaer in den jaere ... proces doen moveren om met den ongelden in 't waterschap te contribueren met 4 morgen 1½ hont ende twe morgen 4½ hont, {78v} gelegen buyten de Rijnsburgerpoort der voors. stede, 't gasthuys ende leprooshuys respective toecomende, van de jaere 1580 aen. Waerjegen burgermeesters sustinerende44 de voors. landen nyet schuldich te sijn te contribueren als gelegen binnen de vrijheyt der stadt Leyden, nyet onderwerpen 't heemrecht, mer dat de voorschreven 7 mergen, gelijck oick alle andere mergentaelen gelegen binnen haere vrijheyt, zoo vrij ende van sulcke conditie ende natuyre waeren alsoff sij laegen binnen de muyren <38> ende wallen der voors. stede, zulcx deselve van allen ouden tijden gedacht ende gehouden waeren. Welcke questie opten 13en april 1589 tusschen den hooftingelanden ende dijcgrave ende hogeheemraden ter eenre ende {79r} burgermeesters ter andere zijden es geaccordeert, dat mits bij burgermeesteren opbrengende, gelijck gedaen es, eens 100 guldens de voorschreven 7 mergen ende andere landen, binnen der stede vrijdomme gelegen, tot 25 mergen toe, 'tsij de stadt off particuliere borgeren toecomende, ten eeuwigen daegen vrij ende exempt souden sijn ende blijven van alle de lasten des gemeen landts van Rijnlandt ende andere landen met Rijnlandt deur de sluyse van den Sparendam uytwaterenden < <38r> in de marge: Nota> doen ommegeslagen off noch omme te slaen, ende in 'tgundt voors. es gehouden zouden werden in allen schijne alsoff deselve binnen de muyren, wallen, poorten, cingelen ende chingelgraften van Leyden gelegen waeren.
  Dit is 'tgeen die van Leyden hebben connen vinden nopende {79v} de processen bij dijcgrave ende hogeheemraden begonst om volgende 't voorschreven privilegie van den jaere 1437 alle de landen te trecken ende brengen onder de contributie. Ende laeten hun beduncken, sonder des voor seecker te weten off willen affirmeren, dat indien 'tselve privilegie plaets soude hebben ende dat nyettegenstaende enyge verleende privilegi mit zo langen verloop van tijden gecorrivireert45 ende bevesticht, daerbij comende de verclaringe ende 't bewilligen der hooftinnegelanden, men veel meer landen souden vinden, 'twelck die van Leyden bekennen dat comen souden tot groten soulagemente46 van de contribuanten, so de ommeslagen jaerlicx meerder ende meerder lopen, gelijck blijct uyt den volgenden staet.

 

38 Beide handschriften hebben hier 'gegonden'. Is bedoeld 'gehouden' of 'gegolden'? Gonnen = (ver)gunnen. Ook voor de klerk was dit geen bekend woord. Back to Text
39 Beide handschriften melden CL (= 150), maar moet zijn ML (= 1050) morgen. Back to Text
40 Rijnsoever. De klerk schreef steeds 'Rijnsover', Van Hout 'Rijnsoever'; ({71v, 73r en 75v}). Back to Text
41 Op <35r> 'Griephouck' door Van Hout verbeterd in 'Gnephouck'. Back to Text
42 Beide handschriften melden CXXVI (= 136), maar moet zijn MXXXVI (= 1036) morgen. Back to Text
43 Voor de hermeting contribueerde de Parochie van Haarlem als eenheid. Daarna werden de ambachten rond Haarlem afzonderlijk aangeslagen. De klerk heeft dit door puntjes aangegeven in de tekst. Back to Text
44 Hoewel beide handschriften hier 'sustinerende' hebben, moet er m.i. 'sustineerden' staan omdat anders het werkwoord ontbreekt. Back to Text
45 Gecorrivireert = ? Schreef Van Hout op <38v> 'geconcerveert'? Back to Text
46 Soulagemente = lastenverlichting. Back to Text

amh_08amh_08amh_08

 

Auteur Publicatie Home
Marleen
van Amstel - Horák
2005
Jan van Hout, 't Vertooch nopende het
Dijckgraef en Heemraetschap van Rijnlant
Leiden 1595
www.oudleiden.nl