't Vertooch nopende het Dijckgraef en Heemraetschap van Rijnlant (1595) |
1. Innestellinge van 't heemraetschap
zie Afbeelding fol. 1 | {1r} <1> Omme vanwegen burgermeesteren ende regierders der stadt Leyden volgende het affscheyt opten ... voorleden, genomen ten huyse van de heere mr. Geryt van Wijngerden, heere van Benthuysen, Soetermeer etc., president van den Hove van Hollandt, bij gescrifte te stellen ende den gecommitteerden van de hooftingelanden ten dienste van 't gemenelandt voor 't eerst over te leveren 'tgene zij te zeggen hebben tegens de keuren bij dijcgraeve ende hogeheemraden van Rijnlandt geraemt ende bij gescrifte gestelt ende volgende verscheyden resoluti der voorschreven hooftingelanden eyntelicken overgelevert. |
Soo dunckt de voornomden van Leyden nyet ongeraeden voorhenen ende als tot een inneleydinge der saecken teneynde alles beter ende claerder mach werden verstaen, {1v} te openen 'tgunt sij van 't begin ende de eersten instellinge van het heemraetschap van Rijnlandt ende van de veranderingen daerinne voorgecomen ende gevallen mitten gevolge van dien uyt des lants ende des stats privilegiboucken, stucken ende papieren hebben connen ondervinden. [doorgehaald <1r>: nyet alleen die laest overgelevert ende hem zedert gecommuniceert <1v> mer oick ende sonderlinge uyt degene die overlange onder des statsstucken sijn geweest.] 't Welck zij temeer achten haers ampts ende officie te wesen zoo ten opsicht Leyden de hooftstat es van 't waterschap van Rijnlandt als oock dat hem toecomt de bewaringe van reeckeningen der hooftingelanden ende vervolgens van de stucken ende papieren die ende indien zij enyge vorder mogen hebben, oock volgende de resolutie bij den hooftinnegelanden genomen den ... aprilis 1595, de bewaringe van een van de slotelen van 'sgemeenlandts kiste. {2r} Ernstlicken versouckende ende begerende dat gelijck zij in desen zullen handelen ende voortsgaen ter goeder trouwen alle saecken stellende zoo die zijn zonder meyninge om yemant te injurien, te cort off naer te spreecken, dat het hem oock ten besten werde ofgenomen. | |
Innestellinge van 't heemraetschap | Soo zeggen de voorschreven van Leyden dat belangende de innestellinge van het heemraetschap zij bevinden, dat in den jaere 1253 opte 5e ydus van aprille H.M. Coning Willem bij gemeenen raede zijner dienstluyden in Hollandt, eedel ende onedel, ende bij raede ander goeden luyden die den staet des lants begeerden goet te wesen, geordonneert heeft tot Sparendamme off daerbij daer hijs1te rade werden te doen maecken een watergang, dat men hiet een spoye off een gat, hebbende in de wijtte 24 voeten, daer de {2v} meerreschepen mit hoer last lichtelicken mochten doorlijden, <2> willende dat alle de schepen die deselve watergange doorleden, schuldich waeren weder te gelden den cost die men daeraen leyde ter betalinge toe. Ende dat daernae de luyden van Hollandt daervan souden vrij sijn, mer ander luyden blijven geldende volgende den gestelden tax ende begrotinge om den watergang te beteren ende te hanthouden so lange het den Grave ende sijnen rade oirbaer soude duncken te wesen. |
Mer derdehalve jaeren daernaer, naemelicken opten 5en ydus, te weten den 11en van october 1255 ende sulcx ongevaerlicken 107 dagen eer hij van den Vriesen te Hoochtwoude geslagen werde ('t Welck geviel vijff daegen voor februariis des jaers - nyet 1255 gelijck de histori seggen - mer 1256 als te verstaen zijnde nae de stijl off {3r} schrijffmanier van den Hove. 't Welck notelicken moet wesen off souden anders 't privilegie hiervan sijnde van onwaerachticheyt berispt ende overwonnen worden.) heeft deselve coning Willem verclaert ende vastelicken belooft geen watergang off deurvaert, gemeenlicken spoye genomt, bij Sparendam te doen maecken off yet te veranderen off te doen ontrent Sparendam, Zijtwinde, den Zeedijck ende Swadenburchdamme sonder gemenen rade van de gemeenlants raetsluyden, dewelcke gemeenlicken heemraden werden genompt. Te weten die doen waeren off in toecomende tijden wesen souden. | |
Dees twe privilegi werden bij enyge gehouden ende genomen als de instellinge van het heemraetschap van Rijnlandt, mer - zoo 't schijnt - mit onrecht. Want de Spaeren dier {3v} tijden ende langen jaeren daernaer noch open ende mette zee gemeen lach. 't Welck blijct uyt de woorden <3> van 't privilegie van grave Florens, coning Willems zoon (die van Geryt van Velsen geslagen werde) gegeven anno 1285 's manendaechs nae Sint-Valentijn in sijnen woninge ter Hage, daer hij bij raede sijner goeder luyden van den lande oorloff geeft over te slaen een water hietet de Spaerne daer de wilde zee in vloeyde ende veele ons lants plach te bederven. Vougende stracx daeraen dat hij dien oorloff geeft alle dengeenen die woonachtich zijn tusschen Oyvenzijtwinde ende Zwadenburchdam ende dien zeedijck ende dese voornomde Sparendam. Hoewel Sparendam dier tijt noch nyet en was, mer eerst wesen soude naer het Spaeren overgeslagen off, zoo wij nu ter {4r} tijt seggen, overgegaen soude wesen. | |
Vervolcht voorts dat hij oorlof geeft den ommedijck van den landen te maecken (te weten den ring off circkel) zoo lang, breet ende hooch als hem de heemraden bij haeren eede daertoe gedaen ende waer sij hem vinden souden, behouden eens ygelycx recht. Dat de bailliu van Rijnlant zoude wesen dijckgraeff; dat hij den dijck ende de sluysen daerinne leggende metten ommedijck ende schinckeldijck met alle dat daertoe behoort tot vonnisse van heemraden tot 's lants oirboir ende op sodanige boeten als sij daerop souden stellen, souden beschouwen ende berechten; te wat tijden, hoe, in wat vougen hij de boeten mocht inpanden. Dat de schouwe met vier heemraden mocht werden gedreven. 't Verkiesen van heemraden {4v} ende diergelijcken. 't Welck immers zoo claer schijnt te wesen de instellingen van 't heemraetschap, dat daer nyet veel tegens en valt. | |
Hierbij comende dat indien coning Willem het heemraetschap heeft innegestelt, als neen, hoe come 't dat grave Florens voirnompt in den jaere 1284 des maendaechs nae Sint-Matheus - ende sulcx <4> mer ontrent vijff maenden voor de geroerde instellinge van het heemraetschap - die van Alphen, die van Randenburch, des heeren ambacht van Brederode in Snijdelwijck, heeren Dircx ambacht van Sassenhem in Groensvoorden in 't frijlandt der abdissen gerechte ende in Snijdelwijck, Splintersambacht uytenwaerden sodanigen recht ende vrijheyt geeft dat sij de deur, die ter Gouwe in der sluyse opten {5r} Rijn lach, uytdoen mochten ende affnemen, altoos in dier manier dat sij met eenen waterkeer off met eenen somerdijck tegen dat somerwater bewaren souden dat lant dat bij beyden sijden van der Gouwe lach. Verclarende vorder dat de waterkeer soude gaen van den Rijn op ende strecken also verre als die vier paer heemradens goet docht ende den lande oirbaer was, met gebot dat de vier schouten van dese voornomde ambachten op de Gouwe souden comen met hoiren gesworen, de waterker te deelen eer men 't aenving, elcken rechter 't sijn omslaan2 morgen morgens gelijck, aldaer 't ten rechte hebben soude ende elcke rechter 't zijn te beschouwen met zijn heemraders. | |
Hier blijckt claerlicken dat van de heemraden van Rijnlant in 't minste {5v} nyet en wert geroert. Oirsake is: sij en waeren noch nyet. Mer wel van de heemraders elc in 't zijn als de croosheemraden. Want de wilde zee (gelijck deselve grave Florens vijff maenden daernae op 't innestellen van 't heemraet mit claeren bescheyde sprack) vloeyde noch de Sparen inne, bederf noch vele lands. | |
Der Rijndijck es ouder dan 't heemraetschap ende den Seedijc geweest | Ende was den Rijndijck alsdoen den zeedijck off waterker voor 't winterwater. 't Welck notelicken moet volgen dat leggende een sluyse in de Gouwe aen den Rijn, den Rijndijck in wesen most sijn. Ende bedingende de grave dat de vier dorpen, die men <5> noempt de Smaeldorpen, de Gouwe souden besomerdijcken ende bewaeren tegens het somerwater, dat den voors. Rijndijck den winterdijck ende keeringe van 't winterwater moste wesen, 't welck doer 't innevloeyen van de Spaeren daeraen quam ende daermede geschut werde. |
{6r} Dat men daertegens soude mogen voirweynden dat in 't privilegie van den jaere 1255 't woort Heemraden wert gebruyct ende daeruyt invoeren dat 'tselve de heemraden van Rijnlant ende heur collegie voir date van dien al opgerecht soude geweest sijn, heeft weynich schijns van waerheyt ende moet 't woort Heemraden veel eer verstaen worden off van des graven huysraden off van de heemraden van eenich ander heemraetschap ouder sijnde off liever van de particuliere heemraden. 't Welck men nu croosheemraden nompt, gelijck de woorden van 't privilegie van 1284: elcke rechter 't sijn te beschouwen met sijn heemraden, sulcx metbrengen. | |
't Welck dus verre geseyt zijnde van de innestellinge van 't heemraetschap. | |
Dijcgrave ende heemraden compt jurisdictie | Soo is waer dat de voorseyde dijcgrave ende hogeheemraden, {6v} - daervan, hoewel 't getal nyet en wert genompt, goet te verstaen is, dat zij seven sijn geweest, zoo gelijck de gewoonte tot noch toe heeft verclaert. Als oock uytdien dat grave Florens voornompt seyt dat de bailly met vier heemraders (wesende 't merendeel) een volle schouwe mach schouwen - toecompt kennisse off jurisdictie, nyet opte binnenlanden veel min opte polityke regieringe, mer is deselve heurluyder kennisse gelimiteert tot het heemrecht. Te <6> weten dat de bailly van Rijnlant in der tijt dien dijck ende de sluysen die in den dijck leggen souden, bij wijsinge dier heemraden die daertoe gesworen hadden, beschouwen ende berechten souden, naemelicken den dijck ende de sluysen, den ommedijck ende Schinckeldijck met allen behoorten die daertoe behoirde, also {7r} recht is tot des lants oirboir ende dierlyden vrome, bij sulcken boete als de heemraden daerop setten ende wijsen bij hoiren eede. |
op een gedeelte van de ommedijck | 't Welck hen alleen verstaet opte ommedijck off ring van 't lant. Niet in 't geheel of rontsomme, mer alleen op een gedeelte van dien, namelicken de drie mercken die hij aldaer verclaert daer even deselve die coning Willem in den privilegie van date 1255 oick hadde genompt. Te weten: Oyven Sijtwijn aen de zuytsijden, Swadenburchdam aen de oostsijden, de zeedijck. 't Welck nyet anders verstaen en kan werden dan van den Sparendamschendijck ende den Sparendam, die gemaect soude worden aen de noortsijde. Swijgende van de duynen ten westen gelegen ten opsicht dat die daer tijden soo hooch, vast, breet {7v} ende verseeckert waeren, dat daerop geen naerdencken en viel noch innebreecken gegrout en werde, gelijck het noch ter tijt nyet en wert. |
Sparendamschen zeedijc. Waterlandt onbedijct. 't IJe |
Ende wert de voornomde dijck aldaer wel ende terechte genompt den Seedijck, ten opsicht dier tijden (zo 't schijnt) het lant 't welck nu daer recht tegensover leyt, te weten 't Waterlant, nyet <7> bedijct en was mer dat de wilde zee, die als geseyt de Spaerne innevloeyde voorts tot aen den Rijndijck. Ende sulcx veel lants bederff van den Sparendamschendijck als een zeeweer werden geschuttet. 't Welck oick daeruyt te colligeren es, dat het IJe (so 't water tusschen Amsterdam ende Sparendam nu tertijt genompt wert) in 't voorschreven privilegie van 't innestellen nyet bekent {8r} en is. Welcken naem 't IJe eerst wert gevonden in het privilegie bij hertoge Aelbert van Beyeren, verleent anno 1363 op Sint-Maria-Magdalena-avont. 't Welck hiernae breder sal werden aengeroert. |
Dat den ommedijc huyden onbekent is. | Desen ommedijck off ring, hoewel die eensdeele noch in wesen is ende sulcx ten deele bekent mach sijn, soe weten daervan minst te spreecken diegeene die 't meest behoorden. 't Welck sijn dijcgrave ende hogeheemraden dien 'tselve ten hoochsten aengaet; wiens ampt principalicken daertoe innegestelt is. Mer hen meest bemoeyende mitte binnenlanden om hun jurisdictie off gesach daerover te stabilien ende alleyncxkens inne te cruypen, tot naedeel van den heeren ende ambachtsheeren elck in den zijnen, hebben haeren ommedijck {8v} off ring so laeten verbijsteren, verdelven ende tenyetebrengen, dat die tot veele plaetsen gansch wech ende nyet meer in wesen en is. Nyet gelovende de voorseyden van Leyden, dat die bij yemant van hemluyden sal connen werden aengewesen. |
Hoevensijtwinde most bij inbrec 't water schutten. | <8> This wel waer dat behalven den Sparendamschendijck ende de zeeduynen, die goet te kennen ende vinden sijn, Hoevensijtwinde, beginnende van den zeeduynen off ontrent 't bosch van Den Hage, noch te vinden soude mogen sijn tot de Gouwe toe. Mer nyet in sulcken schijn als 't de graven van Hollandt gemeent ende gewilt hebben volgende seecker privilegie tot haerluy gegeven bij Willem, grave van Henegouwen, van Hollandt etc. ('t Welck was den goeden graeff {9r} Willem die die gedenckwaerdige justitie dede over den bailly van Zuythollandt) opten dertien avont anno 1323, daer hij seyt overeengedragen te sijn metten welgeboren heemraet beyde van Rijnlant ende van Delfflant, omdat die van Rijnlant hun plagen te becronen dat haer te cort geschiede aen Hoevenzijtwinde. Dat die van Delfflant souden doen maecken ende doen houden Hoevenzijtwinde te veenwaert op, also als sij ging buyten der luyden costen van Rijnlandt maer sij souden leggen tot beyder oirboir. Waer't dat in de Maese inbrake soo soude se die van Rijnlant te beschudden comen ende tot hairen behouften staen. Waer oock dat inbrake te Sparendam off elders waer, zoo soude se tot diere behouff van Delfflant te beschudden staen. Ende dese zijtwinde soude men immer {9v} dicht houden, meeren ende nyet minderen. |
Vorder bij een ander privilegie off seyndtbrieff bij deselve grave Willem in den jaere 1336 's woonsdaechs <9> nae beloocken Paesschen, te weten een jaer voor sijn overlijden te Valenchiende3, geschreven aen Jan van Polanen, bailly van den lande van Rijnlant, ende aen Florens van der Bouchorst, bailly van Delfflant, daer hij hen beveelt te vaeren op Houvenzijtwinde ende te doen maecken een waterkeeringe tot Schielant 24 roeden breet, alsoo als men eens 's jaers overgedragen was. | |
Seeckerlicken die jegenwoordelick sodanige Houvensijtwinden soude willen soucken, soo breet ende die bij inbreck ten wedersijden 't ander landt souden beschudden, soude al {10r} verre van sijn reeckeninge wesen. Nyettemin de plaetse es noch in wesen ende vyntbaer. | |
[Doorgehaald: <9r> Mer dat men eens wijse, waer den ommedijck off ring <9v> op geen sijden der Gouwe nyet alleen vanouts gelopen of gelegen heeft, mer selffs jegenwoirdelicken loopt. Ende dat men hem wederbrenge tot aen Sparendamme. 't Welck notelicken moet wesen alsoe alle waterschappen met een ring moeten werden besloten. De voirn. van Leyden geloven dat het seer qualicken sal willen vallen off dat mer weynich van sal weeten te spreecken. 't Welck daeruyt blijckt, dat men nu wel tot verscheyden tijden opte bane gebracht heeft om de lantscheydinge tuschen Rijnlant ende Amsterlandt te soucken, te helen ende te maecken, gelijc daertoe verscheyden vergaderingen gehouden, resoluti genomen, visitati gedaen ende 'tgunt bij inspectie bevonden es, geverbaliseert ende in gescrift overgeleyt es geweest. 't Eerste dat die van Leyden vinden in augusto 1555 deur den gedeputeerden van den heemraden van Haerlem ende Amsterdam. Noch in julio anno 1556 bij mr. Jacop Sluyter. Noch in aprille 1559. Noch in augusto anno '65. Noch in augusto anno 1566. Weder in octobri anno '71. Noch in januario, martio ende aprili, ooc in meye 1572. In april ende meye '92 ende in julio '93. Ende zo daerinne telckens zoveele ende meenichvuldige gaten zijn bevonden behalven 'tselve te verscheyden plaetsen verdolven, wech ende teniet gecomen te zijn, heeft de onmoochelickheyt gedrongen 't voornemen van 't stoppen van de oude lantscheydinge terugge te laeten ende elders toevlucht te nemen, te weten om de voors. lantscheydinge op een ander plaetse te brengen ende dicht te maecken - daervan hiernaer breder zal werden geseyt - welck doende men altijts heeft begost tot Swammerdam, willende | |
[tekst wordt vervolgd op <10>. Tussen <9v> en <10> is een katern van 32 foliobladen gebonden, genummerd 9a t/m 9ff] | |
daer 't begin van de lantscheydinge tevergeeffs soucken.] |
1 | In beide handschriften is hier 'hijs' geschreven. | ||
2 | Beide teksten geven: ontsaen. | ||
3 | <9r> Valenchiene = Valenciennes. |
Auteur | Publicatie | Home |
Marleen van Amstel - Horák 2005 |
Jan van Hout, 't Vertooch nopende het Dijckgraef en Heemraetschap van Rijnlant Leiden 1595 |
www.oudleiden.nl |