P.J.M. de Baar

Jan van Hout en zijn rapport over de afgesprongen koop van Zoeterwoude, 1544-1548

Leiden had nogal eens ruzie met zijn buurdorpen. De ambachtsheren daarvan voerden vaak een beleid dat behoorlijk strijdig was met dat van de stad, vooral op economisch gebied. De stad wilde de toch al teruglopende textielnijverheid in de stad houden, maar de omringende dorpen, waarvan het grondgebied tot aan de stadssingels kwam, bevorderden dat wevers, spinners en dat soort minder belangrijke arbeidslieden hun werk ergens op hun grondgebied gingen uitoefenen. In mindere mate gold dat ook voor bakkerijen: het stadsbestuur wilde niet dat er brood binnen de stad gebracht werd waarvan niet de volledige (hoge Leidse) accijns betaald was, en zeker ook bij bier moest de accijns bijbetaald worden. Om de forse smokkel tegen te gaan was veel controle en onderzoek nodig, wat de stad wilde besparen door een totaal verbod van productie in een cirkel van 500 of 800 roeden gemeten vanaf de singels. Van de hoge overheid in Den Haag kreeg men wel steun, onder meer door de Order op de Buitenneringen van 1540, maar daar trokken de ambachtsheren zich maar weinig van aan. Dat leidde dus tot veel (dure) processen. Maar mocht het lukken dat een stad de (ambachts)heerlijke rechten kocht, dan kon meteen daarna ieder spoortje van economische activiteit verboden en vervolgd worden. Dat was een stad als Leiden dus best wel wat waard. Vandaar dat toen zich de gelegenheid in 1544 leek voor te doen om de ergste dwarsligger, Zoeterwoude, te kopen, Leiden meteen toehapte, ook al lag de koopprijs bij de haast failliete stad als een steen op de maag en moest men zich in bochten wringen. Toch leek alles aanvankelijk goed te verlopen, maar om redenen die zelfs Van Hout niet kende of niet aan het papier wilde toevertrouwen, sprong uiteindelijk de koop af. Pas in 1610 zou die alsnog lukken. Maar toen bij de koop van Leiderdorp in 1582 bejaarde politici naar deze koop verwezen op een manier die Van Hout ongeloofwaardig voorkwam, was zijn belangstelling en wellicht verontwaardiging gewekt en bewerkte hij dat hem formeel opdracht verleend werd dit heel gedetailleerd uit te zoeken. Zijn rapport onthult heel wat merkwaardige ontwikkelingen.

In 1544 was het uiterst zeldzaam dat een stad ambachtsheer was. De kring rond keizer Karel V moet hier wel huiverig voor geweest zijn; vóór je het wist hadden allerlei steden allerlei (ambachts)heerlijkheden in hun macht en konden daar doen en laten wat ze maar wilden. Van oudsher waren heerlijkheden in handen van edelen, die ze in leen hadden van de graaf van Holland en de verplichting hadden hun landsheer te helpen tegen diens vijanden en dergelijke meer. Vermoedelijk was het dit soort afkeer van nieuwlichterij die de kring van vooral edelen rond de keizer zo’n afwijzende houding deed innemen. Mogelijk heeft Leiden te hoog ingezet of een te ingewikkelde weg bewandeld, waardoor de zaak afsprong. En op het laatst was Leiden zelfs bereid om Van Assendelft, de alom onmisbare tussenpersoon, te belonen (zeg maar: om te kopen) met een voer (of voeder; een heel groot vat) Rijnsche deelwijn (wellicht 921 liter, later 875 liter, van de allerbeste wijn van ergens langs de Rijn) ter waarde van maar liefst 105 pond 16 schellingen en 6 penningen. En ook werd er aan nog meer omkoping gedacht, wellicht in een té laat stadium. Helaas, allemaal verloren kosten. En voor de nieuwe ambachtsheer van Zoeterwoude Willem van Alckemade moest Leiden een afkoop ter waarde van 1340 pond op tafel leggen opdat die geen Leidse economische activiteiten meer op zijn grondgebied zou dulden.

Het verbaal is vele jaren later opgenomen in wat nu is Archieven van de Stadsheerlijkheden en Vroonwateren inv.nr. 250, terwijl een authentiek afschrift opgenomen is in Stadsarchief 1574-1816 inv.nr. 336. Het origineel, door Van Hout, is lastiger te lezen dan de kopie door zijn klerk, vandaar dat die kopie genomen is om de transcriptie van te maken. Enkele steekproeven brachten aan het licht dat het afschrift zeer getrouw is, zonder echte fouten. Wel bevinden zich in inv.nr. 250 veel bijbehorende stukken, waaronder over de afloop. Om die hier ook nog te transcriberen ging wel wat erg ver, vandaar dat dat nagelaten is, maar een ieder kan die uiteraard zelf raadplegen.

TRANSCRIPTIE VAN HET ‘VERBAEL NOPENDE DE COOP VAN D’ AMBACHTSHEERLICHEYT VAN SOETERWOUDE’. (SA II inv.nr. 336 fol. 221; het stuk is ook van een eigen foliëring vanaf 1 voorzien, maar de in het boek doortellende hogere foliëring is hier aangehouden).

Alsoe de burgermeesteren ende regierders der stadt Leyden vanwegen joncheere Cornelis van Zwieten tot verscheyden reysen es angeboden mit de stadt te treden in onderhandelinghe ende tsamenspraecke nopende ’t vervolch van zijn gerechticheyt die hij pretendeert tot de ambachtsheerlicheyt van Zoeterwoude, ten oirbaer deser stede te doen, ende zij bericht waren dat de stadt t’ anderen tijden de voorschreven ambachtsheerlicheyt zoude hebben gecocht, welcke coope geen voortgang en hadde connen hebben, mits ‘twelck de heer Van Alckemade daeraen gecomen was, soe hadden de voornomde burgermeesteren alvoren in eenige tsamenspraecke te treden, mij Jan van Hout, secretarys, belast de stucken van de stadt te doorsoucken om te weten wat van de voorscreven cope mocht zijn?, hoe die beleyt was?, wat verhinderingen voorgecomen waren? mit den ancleven ende gevolge vandien, alle ‘tselve te stellen bij geschrift ende daervan te doen behoirlick rapport. ‘twelc zulcx bij mij gedaen zijnde, hebbe bevonden ‘tgeen hiernair volcht.

In den jare vijftienhondertdriënveertich, nairdat joncheer Cornelis van Zwieten, in zijn leven ambachtsheer van Zoeterwoude, deser werelt was overleden, latende zijnen boedel belast mit verscheyden schulden, zoe sijn burgermeesteren der stadt Leyden in der tijt te rade gewerden totter stede behouff te doen coopen de voorscreven ambachtsheerlicheyt, meenende bij middel vandien te assopiëren de processen ter saicke van de buytenneringen, ongewesen hangende, ende te voorsien dat de stadt van doen voorts in haer neringhen nyet en zouden werden vercort off beschadicht, ende om ‘tselve secretelicken te beleyden, was eerst tsamenspraecke begonst mit de heer Van Lochorst ende meester Geryt van der Laen, wesende voochden over joncheer Adriaen, des voornomde Van Zwietens onbejaerde zoon, doen out [niet ingevuld] jaeren. Eyntelic zijn opten 23en decembris ’44 in [fol. 222] Den Hage ten huyse van Cornelis van Borsselen vergadert geweest Claes Adriaenszoon, Geryt Boeckelsz. Buytewech, jonge Dirc Jan Reyersz., burgermeesteren, ende Jacob Deyman, secretarys, als gedeputeerden van der stede van Leyden ter eenre, ende joncvrouwe Anna van Borsselen, weduwe van Cornelis van Zwieten, de voornomde Cornelis van Borsselen ende meester Geryt van der Laen ter andere zijden, ende coften de voornomde gedeputeerden alsdoen van de voorschreven weduwe, oom ende voocht van Adriaen van Zwieten de voorscreven ambachtsheerlicheyt van Zoeterwoude mit zijn toebehoiren voor vijffduysent gulden, in minderinge van dewelcke de stadt t’ haren laste nemen ende dragen zoude {’t decreet geïnterponeert zijnde) zodanige tien ponden groten Vlaems losrenten als heeren Geryt van Lochorst, ridder, opte voorscreven heerlicheyt spreeckende hadde, off hem daervan te vernougen ende te voldoen, ende de reste belopende omtrent vierduysent gulden zoude de stadt betaelen, de investiture vandien geschiet zijnde, begerende dier tijden de vercopers dat de stadt mede betaelen zoude de costen van ’t versouc ende heergewaden, daerinne de gedeputeerden swaricheyt maecten voor ende aleer dezelve costen begroot waeren; ende alsoe meester Geryt van der Laen voorslouch dat die boven de vierentwintich gulden nyet en zouden comen te belopen, zoe waeren de gedeputeerden tevreden geweest dezelve costen mede te dragen.

Om welcke zaecke te voltrecken zoe es de voornomde Van der Laen opten 20en january 1545 ten versoucke van die van Leyden gereyst nair Den Hage omme mit de heer Van Assendelft te communiceren hoe men de voorscreven van Leyden best bewaren ende bevestigen zoude, ende was te rade gevonden bij decrete van den Hove, dat men daerom request zoude overgeven, aen ‘twelc de heer Van Assendelft om te comen tot expeditie belooffde de handt te houden. [fol. 223] ‘Twelc de voornomde van Leyden deur de voorschreven Van der Laen zulcx gerapporteert zijnde, waren opten derden february 1545 op ’t Raidthuys doen vergaderen die van de Cleyne Vroetschappe ende dezelve voorgestelt twe poincten: ’t eerste omme eenen te nomineren daerop de voors. ambachtsheerlicheyt zoude werden gestelt, ende het twede hoe de penningen daertoe van node zouden werden gevonden. Waerop ten zelven dage geresolveert es op ’t eerste dat de nominatie zoude geschieden op een van de Cleyne Vroetschappe, ende dat nopende ’t furnissement van de penningen daertoe behouftich, van waerden gehouden zouden werden ‘tgunt daerinne gedaen zoude werden bij burgermeesteren mitten geenen die zijluyden daerover tot hoeren raide zouden roupen, wesende bij eenige voorgeslagen daertoe te vercopen de rente van twehondertvijftich gulden jaerlicx op ’t schoutambacht, die wel begeert werde mits genietende een halff jaer renten.

Om niettemin in de voors. zaicke vast te gaen, was dezelve opten 9en marty anno ’45 voorscreven in ’t lange geopent die van de Groote Vroetschappe mit verhael van de redenen ende middelen daertoe dienende, namelicken de costen ende moeyten van processen ende anders, die de stadt hadde moeten dragen tegens die van Zoeterwoude, zoe om te beletten ’t doen van de poortersneringen als tot wechneminge van de tavernen ende tapperijen, hoe daerjegens geïmpetreert zijnde ’t octroy van den jare ’40 nopende de buytenneringen binnen de vijffhondert roeden grote processen waren gemoveert bij de ambachtsheeren van Leyderdorp, Ougstgeest ende Zoeterwoude, hem daerjegens opposerende, hoe mitten heere Van Linguy tot zoe grote costen deser stede was geaccordeert, ende meenende van gelijcken te verdragen mitten ambachtsheer van Zoeterwoude, deselve soe exorbitantelic hadde geëyst ongelijc meer dan d’ ambachtsheerlicheyt waerdich was, invougen dat Cornelis van Zwieten, nu overleden zijnde, in sulcken [fol. 224] schijn ende state als elc notoir was, eenige ’t welvaren van de stadt beminnende goetgevonden hadden dat indien d’ ambachtsheerlicheyt vercoft werde, dat de stede daer wel nair behoirden te vereysschen ende die te doen copen om van de hangende processen ontslagen te zijn ende de toecomstige te schouwen, hoe ‘tselve mit de heer Van Assendelft ende meester Cornelis Suys gecommuniceert zijnde, zulcx bij hem goetgevonden was, ende dat de coop voortgaende, ‘tselve op een privé naem most werden gestelt, hoe ‘tselve die van de Cleyne Vroetschappe secretelic geopent zijnde, zulcx bij hem onder ’t behagen van de Grote Vroetschappe mede goet was gevonden hoe zij de ambachtsheerlicheyt om vijffduysent gulden hadden gecoft, ‘twelc wel een grote merckelicke somme scheen, nochtans groot voordeel deser stede was, te betalen mit duysent gulden aen de heer Van Lochost zoe wanneer ’t decreet geïnterponeert zoude wesen, in quytinge van tien pont Vlaems die hij jaerlicx opte ambachtsheerlicheyt spreeckende hadde, ende d’ ander vierduysent gulden zoe wanneer de investiture zoude zijn gebeurt, hoe de penningen die uyter stats beurse noch uyter gemeente nyet te crijgen en waren, zouden mogen werden gevonden bij vercopinge van de rente van twehondertvijftich gulden jaerlicx op ’t schoutambochte, nopende dewelcke zoeverre gehandelt was datter yemant gevonden was die de penningen hadde opgebracht, behoudens de stede weder haer lossinge zoedat eyntelic ’t gebesoingeerde zoe nopende ’t copen van de ambachtsheerlicheyt als ’t vercopen van de rente was geadvoyeert, waren ooc tenzelven dage gelesen drie bewerpen van remversalen die men soude nemen van den persoon op wiens lijff de voorscreven ambachtsheerlicheyt zoude werden gestelt, daervan de voornomde Van der Laen hadde gemaict den eenen, meester Jacob de Milde, raidt ende pensionarys deser stede den anderen, ende Dirck van Leeuwen, clercq van de tresorie (op wiens [fol. 225] naem geraemt was de voorscreven ambachtsheerlicheyt te stellen), den derden, waerop gestemmet werde, dat alle ‘tgunt burgermeesteren off ’t merendeel van hem, mitten geenen die zijluyden daerover tot hoeren raide zouden roupen, gedaen werde dat ‘tselve zijn voortgang zoude hebben.

Waernair de voornomde Van der Laen heeft geconcipieerd zeeckere requeste ende dezelve mitte heeren Assendelft ende Suys gecommuniceert zijnde, heeft die den Hove gepresenteert ende appoinctement daerop vervolcht den 13en, 14en, 15en ende 16en marty anno ’45 vers., ende werde de saicke in advys gehouden.

Alsoe nu de voorscreven van Leyden begeerden transporte ende d’ oversetting van ’t leen, zeggende hoer penningen gereet te wesen, zoe es de voornomde Van der Laen ten versoucke van de voorscreven van Leyden voor Paesschen gereyst in Den Hage aen de heer Van Assendelft als stadhouder van de Leenen, versouckende off hij daertoe wilde verstaen, verclarende de voors. Van Assendelft doen ter tijt dat zijne commissie mits de doot van den prince [de stadhouder van Holland enz., René van Chalon, prins van Orange, overleed 18-7-1544] uyt ende teniete was, dat men daeromme most vertouven nair den nieuwen stadthouder ende commissie, meynende daeroff bescheyt te hebben over Paesschen. Middelertijt hebben de voorscreven van Leyden gesocht te furneren de penningen ende daertoe verwillicht hebbende meester Geryt Henricxzoon van der Goude, licentiaet in de rechten, hebben denzelven opten 7en mey anno ’45 vercoft de rentebrieff van twehondertvijftich gulden jaerlicx, geypotequeert op ’t schoutambacht ende andere domeynen, mit belofte van die te waren, de voors. ambachtsheerlicheyt (die bij advys ende consent van schout, burgermeesteren, schepenen ende raiden der voors. stede gestelt zoude werden opten name van de voorscreven meester Geryt Heyndricxz., mits bij hem passerende behoirlicke remversael) daer- [fol. 226] voor te pande stellende ende alle der borgeren personen ende goeden daervoren ooc verbindende, welcke rentebrieff de voornomde meester Geryt Henricxz. opten 15en meye daeraenvolgende dadelicken voor Adriaen Janszoon ende Jacob van der Graft, schepenen, es opgedragen ende overgegeven bij Jacob van der Does, Claes Adriaenszoon, jonge Dirc Jan Reyersz. ende Jan Frans Gijsbrechtsz., burgermeesteren.

Opten 16en meye es de voornomde Van der Laen ten versoucke van de voorscreven van Leyden weder gereyst in Den Hage omme de zaecken te benaerstigen ende de heer Van Assendelft, die uyt Brabant thuysgecomen was, aen te spreecken, ‘twelc zoe mits ’t vertrec van de voorscreven heer Van Assendelft naer Uytrecht nyet en const werden gedaen, es de voornomde Van der Laen ten versoucke alsvooren opten 21en meye ’45 weder gereyst in Den Hage omme de voorscreven heer Van Assendelft (van Uytrecht gecomen zijnde) ter zaecke voors. aen te spreecken, die alsdan verclaerde noch geen commissie te hebben, ende heeft tenzelven tijde mede vervolcht appoinctement ende expeditie van den Hove opte voorscreven requeste van decreet, daerop geappoincteert was dat men bij dezelve requeste vougen zoude den staet van Zwietens sterfhuys ende van den jaerlicxen innecomen van de ambachtsheerlicheyt, mitsgaders acte van consent van de naeste vrunden om al ‘tselve gesien geappoincteert te werden zoe nair recht.

Alle ‘twelc de vrunden ende magen van den voornomden Zweten gecommuniceert ende gerapporteert zijnde, hebben Egbert van Ophem, C. van Wijngaerden ende Jan van Sloten als naeste vrunden des voornomden Zweten zeeckere acte van consent, bij de voornomde Van der Laen beworpen, ondergeteyckent, waermede de voornomde Van der Laen weder nair Den Hage es gereyst ende heeft dezelve mitten staet van den sterffhuyse ende de jairlicxe innecomen [fol. 226] van de voors. heerlicheyt den Hove overgelevert ende zulcx het decreet gesolliciteert. Eyntelick es opten tweden juny ’45 de vercopinge bij den Hove geratificeert, geapprobeert ende bevesticht, mit interpositie van ’t decreet ende authoriteyt nair rechten notelic ende gerequireert zijnde, behoudens ende onvermindert des voornoemde Cornelis van Zwietens weduwe haer recht van usufruct zulcx als haer competeerde aen ende opte voorscreven ambachtsheerlicheyt. ’t Voors. decreet die van Leyden getoont zijnde, es de voornomde Van der Laen mit de heer Van Lochorst daermede gereyst in Den Hage omme dienvolgende de oversettinghe van de voorschreven heerlicheyt te doen opte voornomde meester Geryt Henricxz, ‘twelc men nyet en begeerde te doen tenwaer meester Geryt Heyndricxz. voornomt wilde verclaeren dattet voor hem in zijn privé naem was. ‘twelc alsoe hij nyet en begeerde noch ter goeder trouwen nyet en conste doen, es ‘tselve de voornomde van Leyden zulcx angedient. Ende zijn daernair de vers. Lochorst ende Van der Laen weder in Den Hage gereyst, hebbende ’t voors. leen van d’ ambachtsheerlicheyt bij procuratie opgedragen ende gestelt in handen van de Keyserlicke Majesteyt, leenheere, ten behouve van de voors. meester Geryt Henricxz.

Opten 21en july daeraenvolgende is de voornomde Van der Laen ten versoucke van de voorschreven van Leyden gereyst naer Uytrecht om ten advise van de heeren Van Assendelft ende Lochorst, doentertijt aldaer bij de Majesteyt van de coninginne wesende, te solliciteren consent opte voors. opdrachte, oversettinge ende verlijdinge van de voors. heerlicheyt opten voornomden meester Geryt Henricxz., presenterende tenzelven eynde request hier innegelijft:

Aen den keyser. Verthonen ende geven oytmoedelicken te [fol. 228] te kennen Uwe Majesteyts onderdanige heer Gerrit van Lochorst, ridder, ende meester Geryt van der Laen als voochden ende momboirs van Adriaen van Zwieten, zoon van wijlen Cornelis van Zwieten, hoe dat zij supplianten, oversiende den staet van den boedel van wijlen Cornelis van Zweten vers., bevonden hebben dezelffde zeer belast ende beswaert met veele ende diversche schulden ende crediten, soedat omme hyerinne eensdeels te voorsien ende mede om te doen den meesten oirbaer ende proufijte van ’t voors. weeskint die zaecke gecommuniceert hebben mit die moedere ende vrunden van denzelffden, ende heeft hemluyden gelijc gedocht goet ende proffijtelic te zijn dat men die ambachtsheerlicheyt van Zoeterwoude, bij den voorschreven Cornelis van Zweten achtergelaeten, vercopen soude ende hebben zulcx gesproocken mit den regierders Uwer Majesteyts stede van Leyden, dat zij den coop genouch eens geworden zijn, hebben daeromme zij supplianten ‘tselfde die van den Raide van Hollandt te kennen gegeven omme alsoo ’t een onmondich kints goet was, ’t decreet van den Hove geïnterponeert zoude mogen worden, tot venditie van dezelve contracte ende nair die van den Raide voors. hemluyden op als geïnformeert hadden, daer in sulcke zaicke regard op behoort genomen te werden, ende nair mede die naeste vrunden ende magen van den voorscreven Adriaen in dezelffde vercopinge geconsenteert hadden, hebben ’t decreet van den Hove daertoe dienende geïnterponeert. Ende is volgende dien bij den supplianten in der qualité alsvooren de voorschreven ambachtsheerlicheyt voor Uwe Majesteyts stadthouder ende mannen van Leen van Hollandt opgedragen tot prouffijt van eene meester Gerrit Heyndricxzoon van der Goude als genomineert bij de voors. regierders van Leyden omme ’t verlij tot hoere behouff t’ ontfangen ende den behoirlicken eedt te doen. Maer als de voors. meester Geryt ’t verlij van ‘tselffde leengoet versocht [fol. 229] is als ’t schijnt Uwe Majesteyts stadthouder van de Leenen belast geweest van Uwe Majesteyts wegen denzelffden daer nyet mede te verlijen, zoeverre het wesen soude tot prouffijt van de voors. regierders Uwer Majesteyts stede van Leyden, zoedat bij middele vandien ’t voors. contract geen voortgang hebben en mach hoewel nochtans die vers. coop bij den voors. regierders om anders geen zaecke gedaen en es, dan overmits de voorscreven heerlicheyt streckende es vast aen die voors. stede, daer alrehande poortersneringe gedaen werde ende dat omme ‘tselve te beletten, die van Leyden over lange jaeren grote zware processen gevoert hebben tegens de ambochtsheer van Zoeterwoude, daervan eenige alsnoch hangen ongedecideert voor die van Uwe Majesteyts luyden van den Secreten Raide, die zij hopen daermede te neder geleyt zouden werden ende dat die stede door ’t cesseren van de poortersneringhe in de voorscreven heerlicheyt in haer incomen verbetert zoude werden ende mede verhoet van schade die zij bij eenige aldaer dapenerende in hare draperye lijdende zijn, versouckende daeromme oitmoedelicken dat Uwe Majesteyt believen wil Uwen Majesteyts stadthouder van de Leenen in Hollandt te ordonneren mit de voorscreven ambachtsheerlicheyt van Zoeterwoude volgende ’t voorscreven contract te verlijen meester Geryt Heyndricxz. tot behouff van de voorscreven Uwe stede van Leyden. Dit doende etc.

Op welck versouc begeert zijnde ’t advis van die van den Raidt ende Reeckeningen in Hollandt, heeft meester Vincent Cornelisz. opten 7en augusti ’45 gescreven aen meester Jacob de Milde, raidt ende pensionaris der stad Leyden, dat men begeerde te weten ’t innecomen totter heerlicheyt behoirende off dezelve zeeckerlicken volgende? Hoeverre de stadt begeerde voorsien te wesen? Hoe zij die begeerden te gebruycken? Of ze dat hadden van den Heer van Wassenaer? Wat de stede voor de coop belooft hadde? Wat [fol. 230] zij de keyser daeroff te goede zoude willen doen indien ‘tselve tot ’s keysers profijt werde angenomen? Begerende dat Milden ‘tselve burgermeesteren andienen, daerop antwoirde overscrijven of yemant daeromme overcomen zoude om vorder daeraf te handelen.

Volgende denwelcken zijn Claes Adriaensz. ende jonge Dirc Jansz., burgermeesteren, ende meester Jacob de Milde, pensionarys, opten elffden augusti ’45 getrocken naer Den Hage om beroerende de vers. zaecken mitten voornoemde meester Vincent Corneliszoon te spreecken.

Ende alsoe der voors. zaicke geen eynde en werde gemaict, zoe hadden de voors. van Leyden opten 16en septembris 1545 door meester Philips Vranckensz., notarys, aen de personen van de voornomde Lochorst ende Van der Laen in der qualité voorscreven doen insinueren ende denunchiëren dat geleden zijnde een halff jaer of daeromtrent zijluyden den regierders voors. vercocht hadden de heerlicheyt van Zoeterwoude ende alsoe zij den regierders voors. nyet en conden doen hebben investiture van dezelve heerlicheyt overmits dat de Keyserlicke Majesteyt (als ’t scheen) zulcx nyet en wilde, dat zij voochden alsnoch binnen een maent nae date van der insinuatie ende denunchiatie hemluyden zouden doen hebben investiture van dezelve heerlicheyt ofte bij gebreecke vandien en dachten hem aen de coop nyet te houden, mer die te renunchiëren; noch en begeerden de penningen die zij op schade gelicht hadden niet langer bij hem te houden, mer weder te employeren tot prouffijt van der stede, alsoo ’t geen reden en waer dat zij dezelve penningen tot hoor schade bij hem souden houden leggen sonder der stadt prouffijt daermede te doen. Dan indien de voochden voorscreven haer binnen de voors. maent de investiture deden hebben, wilden ende souden hemluyden de belooffde penningen opbrengen ende betalen ende zoelange de penningen noch bewaren en onderhouden. Daerop [fol. 231] bij den voors. voochden ter antwoirde gegeven was dat deselve burgermeesteren ende regierders als jonge Dirc Janszoon, Claes Adriaensz., Geryt Boeckelszoon Buytewech ende Jacob Deyman, secretarys, opten 23en decembris 1544 mit rijpe deliberatie gecoft hadden van de voorschreven voochden ten advyse van den Raide ende ter presentie ende goetduncken van joncvrouwe Anna van Borsselen, moeder, ende Cornelis van Borsselen, oom van Adriaen van Zwieten, de ambachtsheerlicheyt van Zoeterwoude mit haren toebehoiren in aller manieren als de voorscreven Adriaen dezelve heerlicheyt te leen houdende was van de Keyserlicke Majesteyt als grave van Hollandt ende dat om de somme van vijffduysent guldens, des de voorschreven voochden alleenlick gehouden zouden zijn d’ opdrachte van ’t vers. leen te doen in tsheeren handen ten behouve van dengeenen die de voors. van Leyden daertoe nomineren zouden, ende de voorscreven van Leyden zouden doen ende betaelen de costen van de voorschreven opdrachte, investiture ende anders. Ende hadden de vers. van Leyden tot confirmatie van de voors. cope ende voorwairden gegeven een goude Karolusgulden tot een godtspenning, ende de voorschreven voochden hadden daerop vercregen van den voors. Raide behoirlicke brieven van decreet ende ooc consent van de naeste vrunden ende magen om de voorschreven vercopinge te mogen doen. Ende hadden deselve voochden volgende dien de voorschreven opdracht gedaen in tsheren handen ten behouve van eenen meester Gerrit Heyndricxz. bij de voornomde van Leyden daertoe genomineert zulcx hadden de voorschreven voochden al gedaen ende volcomen daertoe zij uyt crachte van den contracte gehouden waren ende bij hemluyden nyet en stont quo vrinus(?) de voors. van Leyden nyet en verheven noch en vercregen de voors. investiture mits ‘twelc de vers. van Leyden gehouden waren den voors. [fol. 232] voochden te betaelen ende restitueren de voorschreven vijffduysent guldens ende de costen bij hem ter cause vandien gedaen ende verleyt, protesterende tegens de voorschreven van Leyden in cas van refuys of delaye der voors. betalinge van costen, schaden ende intresten die zij bij wanbetalinghe ende ’t ontberen van de voorscreven penningen gedaen ende geleden hadden, ende noch door dien doen hebben ende lijden zouden mogen, de penning jaerlicx tot zestien eene gereeckent, alsoe zij de voors. penningen doen ten behouve alsvooren zulcx profijtelic ende zeeckerlic wisten te besteden.

Waernair hebben de voors. van Leyden opten 21en septembris certificatie verworven angaende de voorscreven coop van jonge Dirc Jansz., Claes Adriaensz., Buytewech, burgermeesteren, ende Deyman, secretarys, zonderlinge nopende de costen van ’t heergewaden of investituer.

‘twelc zulcx gedaen zijnde, sijn de voornoemde Claes Adriaenszoon, burgermeester, meester Jacob de Milde, pensionarys, ende Jacob Deyman, secretaris, opten 22en september anno ’45 gereyst in Den Hage omme mit de voochden van Adriaen van Zwieten te gaen bij de heer Van Assendelff ende zien off zij accorderen souden connen nopende de investiture ende tot wiens coste ende moeyte die geschieden zouden. Hiernaer zijn de voors. van Leyden (soo ’t schijnt) tevreden geweest ’t vervolch om tot de voors. investiture te geraecken aen hem te nemen, mits hebbende acte van non-prejuditie, dewelcke opten 6en octobris 1545 opten name van de voors. Lochorst ende Van der Laen was beworpen, als dat zij belijden souden dat alsoe zij den burgermeesteren ende regierders der stadt Leyden de ambachtsheerlicheyt hadden vercoft ende bij de stadthouder van de Leenen zwaricheyt gemaict werde omme den genomineerden van de vers. regierders daervan te verlijen, soedat van node wesen zoude omme daertoe te comen ‘tselve te vervolgen aen de Keyserlicke Majesteyt, zoe beloofden zij voochden den voornomden burgermeesteren dat indien zij mit hemluyden ooc op haren name ‘tselve verlij ver- [fol. 233] volchden, zij nochtans hemluyden ‘tselve nimmermeer obijceren en souden omme daermede te willen doceren, dat zij eenichsints gehouden souden zijn ’t voors. verlij tot haeren costen te vervolgen, mer wes naersticheyt zij omme ‘tselve te vervolgen deden, dat hetzelffde geschieden zoude zonder hoir bij dien eenichsints te verbinden ofte daerbij te bekennen gehouden te zijn om zulcx te doen, zoe zij pretendeerden daerinne nyet gehouden te zijn, om welcke acte van non-prejuditie in zulcker vougen te verlijden de voornomde voochden swaricheyt maickende, zijn opten 22en decembris 1545 Claes Adriaenszoon, burgermeester, ende meester Jacob de Milde, pensionarys, gereyst in Den Hage omme ‘tselve te communiceren de heer Van Assendelft.

Eyntelicken es angaende ’t voors. vervolch opten 24en decembris 1545 onderlinge verdragen ende bij onderteyckeninge over ende wederover gedaen, bevesticht dat alsulc vervolch als gedaen zoude werden vanwegen den burgermeesteren ende regierders van Leyden omme te vercrijgen ’t verlij ofte d’ investiture van de ambachtsheerlicheyt van Zoeterwoude die de voors. van Leyden van de voornomde voochden gecoft hadden, ten advise ende bij decrete van den Raide van Hollandt zoude wesen zonder prejuditie van yemants recht, zoe de vers. burgermeesteren sustineerden, nyet gehouden te zijn ’t voors. verlij tot haren coste ende prericule te vervolgen ende de voors. voochden ter contrarie, zonder dat d’ een den anderen ‘tselve eenichsints zoude mogen obijceren off hem daermede behelpen in toecomenden tijden.

Dienvolgende es de voornomde De Milde opten eersten january 1546 gereyst nair Uytrecht omme an de Keyserlicke Majesteyt te solliciteren dat de stede van Leyden off yemant die zij daertoe nomineren zouden verlijt zouden mogen werden mitter ambachtsheerlicheyt van Zoeterwoude. Ende opten 6en january daeraen es hem Claes Adriaenszoon, burgermeester, naer Uytrecht gevolcht omme de voornomde Milde in de geroerde sollicitatie te assisteren, hebbende tot dien eynde gepresenteert de requeste hier innegelijft:

Aen de Keyserlicke Majesteyt. Geven in alderonderdanicheyt te kennen de [fol. 238] burgermeesteren ende regierders Uwe Genades stede van Leyden in Hollandt dat dezelve stede zeer gepopuleert ende vol volcx es van veele arme luyden die nyet en hebben aff te leven dan ‘tgunt zij mit zuyren arbeyt dagelicx winnende zijn, zoe bijsondere in de neringe van de draperye ende anders, ende dat zij supplianten ende hoere voorsaten om te helpen supporteren de lasten van Uwer Genade beden ende subventiën van oirlogen ende anders, bij octroye opgestelt hebben gehadt zeeckere grote ongelden ende exchijsen opte wolle vellen, laeckenen, bieren, wijnen ende anders, ende dat om deselve stede te defrauderen ende den voors. stede daervan te frustreren veele ende diversche luyden onderwinden hem de voorscheven stede neringen van draperye, tappen ende anders te doene ende te hantieren buyten vast an ende bij der voors. stede van Leyden, sonderlinge binnen de jurisdictie ende ambachtsheerlicheyt van Zoeterwoude die bijnae alomme ende vast an de voors. stede Leyden streckende es, door welcke zij supplianten ende hoore voorsaten veele ende diversche questiën, geschillen, processen, costen ende schaden hebben moeten sustineren ende supporteren, dwelc zij Uwer Genade te kennen gegeven ende vercregen hebben gehadt zeeckere octroye uyt crachte van denwelcken bij openbaren edicte allen ende eenen yegelicken geïnterdiceert ende verboden es egeene stedeneringen van draperye, tappen ende anders te mogen doene noch hantieren binnen [opengelaten] roeden naer d’ uyterste canten van der voors. stede vesten, ende dat op zeeckere peynen ende mulcten daertoe gestelt. Tegen welcken voorscreven octroye ende edicten een Cornelis van Zwieten, ambochtsheere van Zoeterwoude voors., geopposeert ende geappelleert heeft, waerop proces geresen ende alsnoch hangende es ongedecideert. Ende alsoe nu de voors. Cornelis van Zweten deser werelt overleden es, achter- [fol 335] latende Adriaen, zijnen onmondighen zoon ende leenvolger, belast mit diversche schulden, spruytende ter cause van denselven lenen die men niet reden noch betaelen mach dan mits vercopinge van de voors. ambachtsheerlicheyt jaerlicx in als doende ende inbrengende hondertendetwe ponden van veertich groten, des daer weder uytgaende zijn tsestich der voors. ponden erffrenten tsjaers, zoedat van de voors. ambachtsheerlicheyt in als zuyver nyet meer in en compt dan tweendeveertich der vers. ponden tsjaers, mits d’welcke de voochden van den voors. onmondigen Adriaen van Zweten de voors. ambachtsheerlicheyt ter vente doen stellen hebben, zoedat de vers. supplianten omme te assopiëren ende te aboleren de voorscreven ende allen anderen questiën, processen ende inconveniënten die zij ende hoer voorsaten altijt ter cause van der voorscreven ambachtsheerlicheyt t’ horen groten zwaren lasten, costen ende moeyten hebben moeten supporteren omme ooc der voorschreven stedeneringhen voor den poorters ende innewoonders ende derzelver stede exchijsen tot onderhoudenisse vandien zonder fraude te bat te mogen conserveren ende onderhouden voor zoeveele in hem es deselve ambachtsheerlicheyt ten advyse ende bij decrete van die van den Raide in Hollandt ende op ’t believen van Uwer Genade gecoft oft doen copen hebben gehadt, niet dat zij supplianten hebben de penningen mede te betaelen, mer dat een meester Geryt Henricxzoon deselve penningen op losrenten ende ooc de voorschreven ambachtsheerlicheyt op zijnen privé naeme van Uwer Genade als grave van Hollandt te leene ontfanghen zal. Ende alsoe de voors. meester Geryt Henricxzoon mitte penningen van den voors. cope gereet es ende dat de voorscreven voochden insgelijcx bereyt zijn t’ sijnen behouve te doene in ’s heeren handen d’ opdrachte van ’t voorscreven leen ende ambochtsheerlicheyt mit ’t voors. decreet, soo schijnt nochtans dat Uwer Genade stadthouder van den Leenen in Hollandt daertoe nyet [fol. 336] en wil verstaen zonder van Uwer Genade daertoe te hebben expresse last off bevel. Ende gemerct dat de voors. ambachtsheerlicheyt es een onversterffelic erfleen, gehouden van Uwer Genade als grave van Hollandt, ende dat de voorscreven cope gedaen es bij decrete ende consente van den naesten vrunden ende magen ende dat d’ investituyr ofte verlijdinge ende ooc ’t versterven ende ’t vervallen alleen begeert wort ende geschien zal opten naem ende deur den persoon van den voorschreven meester Geryt, zoedat in desen in geenreleye manieren noch in geenen gevalle eenich prejuditie ofte achterdeele van Uwer Genade gelegen es off gebeuren mach, soe versoucken die voorscreven supplianten mitsgaders oock de voors. voochden dat Uwer Majesteyt gelieve bij missive off anderssints den vers. stadthouder van de Leenen in Hollandt te lasten ende te beveelen dat hij ontfange d’ opdrachte van ’t voorscreven leen, ende ‘tselve wederomme te verlijden ende te verleenen den voorscreven meester Geryt Henricxz. tot zulcken rechten ende in sulcker manieren als gewoonlic es, ende die voorschreven Adriaen ende Cornelis van Zweeten ende hoer vorders te houden plagen, mits betalende ende dragende de gewoonlicke rechten ende lasten daertoe staende etc. In d’welc doende Uwe Majesteyt etc.

Geduyrende welcke sollicitatie burgermeesteren ende regierders aen Milden screven opten 22en, 23en ende 29en january 1546 dat hij hebbende apostille ten fijne van advis, ooc soude schicken te becomen brieven van recommandatie van den heere Van Assendelft an de Reeckenmeesteren in Den Hage, ende daermede over zoude comen om ’t advis zelffs te vervolgen off mit ’t solliciteren van ’t advis zouden verbeyden tot de heer Van Assendelft in Den Hage zoude sijn gecomen, zonder wiens jegenwooirdicheyt advis ende addres in den voorschreven zaicke (soo ’t scheen) nyet en [fol. 237] werde gedaen ten opsicht van dewelcke in ’t bijsonder mitsgaders in dancbaerheyt van vele ende verscheyden diensten bij hem deser stede gedaen, de voorschreven Van Assendelft beschoncken werde mit een voeder Rinschen deelwijn.

Opten tienden february 1546 zijn de voornomde Claes Adriaensz., burgermeester, ende Milde, pensionarys, getrocken in Den Hage omme te solliciteren ’t advis gelijc ooc Milde alleen gedaen heeft den 15en ende 18en february ’46 voors. Welcke advis becomen hebbende, es Milde voornompt opten 17en marty 1546 van der stede wegen gereyst nair Bruyssel omme te solliciteren ’t consent van de Keyserlicke Majesteyt, ende zoe meester Geryt van der Laen voornompt dezelve tijt tot Mechelen was gecomen, heeft zijnen dienaer van Mechelen gesonden naer Bruyssel aen de voornomde pensionarys aldaer wesende, hem vragende off deselve Van der Laen hem ten zaicken voors. eenige vorderinge off addresse zoude mogen doen, daerop hij verclaerde: neen, alsoe hij genouch fiat ende zijnen dienaer om gelt gesonden hadde.

Opten negentienden aprilis daeraen es de voornomde Milde, pensionarys, geweest in Den Hage omme mit de heere Van Assendelft te spreecken nopende eenige zwaricheyden in den voorscreven zaecke bejegent, zoe nopende de recognitie van 3 gulden tsjaers die de Keyserlicke Majesteyt tersaicke verschreven begeerde, alsooc nopende de quytlatinge van ’t derdendeel van de boeten van 10 pond die de ambachtsheeren vanouts uyt ’t baillyschap hadden genoten, daerjegens de bailliuwen weder genoten twederde paerten in der schouten boeten van 42 sschellingen, ‘twelc onderlinge lange jaren jegens malcanderen was blijven staen.

Opten 17en mey 1546 zijn Claes Adriaenszoon, burgermeester, ende de [fol. 238] voornomde Milden, pensionarys, geweest in Den Hage omme aen ’t Hoff te solliciteren dat zij tot stats behouff zouden mogen crijgen eenige recompense van de voors. 3 gulden tsjaers, alsoe de voochden hem diesangaende gerefereert hadden tot discretie van den Raide.

Opten 25en dach van mey es de voornoemde pensionarys Milde weder gereyst in Den Hage om te crijgen twe acten, d’ eene van die van den Raidt ende d’ ander van die van de Reeckeningen, beroerende de vers. ambachtsheerlicheyt, mer en werde daerinne nyet gedaen mits d’ absentie van de heer Van Assendelft, gelijck oock geschiede opten 17en juny anno ’46, dat meester Claes de Wilde, burgermeester, mit de voorscreven pensionarys De Milde weder teneynde voors. in Den Hage zijn geweest, mede om redenen voorschreven, tevergeefs, die derhalven opten 25en july 1546 tsamen weder geweest zijn in Den Hage om de voorgecomen zwaricheyden te communiceren mit de heer Van Assendelft, dewelcke verclaerden dat men de zaicke nyet rechten en mocht off men most andermael scrijven om advis ende dat men daeromme boven zoude moeten vervolgen.

‘twelc zulcx die van de Gerechte gerapporteert zijnde, es de voornomde Milde, pensionarys, opten 3en july 1546 weder gereyst tot Bruyssel om aen de Majesteyt van de coninginne te solliciteren beslotene brieven aen die van den Raide ende Reeckeningen in Hollandt omme andermael van denzelven te hebben advis beroerende de coop van de voorschreven ambachtsheerlicheyt. Dewelcke bij hem verworven zijnde, es de voornomde Milde opten 15en july 1546 weder geweest in Den Hage omme de advysen van den Raide ende Reeckencamer beroerende de ambachtsheerlicheyt van Zoeterwoude te vervolgen, daer andermael om gescreven was, welcke advysen ander- [fol. 239] mael becomen hebbende, es opten 30en july 1546 die van de Cleyne Vroetschappe de zwaricheyt zoe nopende de recognitie als van de boeten geopent, mit verclaringe dat nopende de recognitie die de Majesteyt begeerden ende de weduwe Van Zweten tevreden was die te dragen, ende gevraecht hoe men hem dairinne zoude hebben te dragen deurdien de advisen van die van den Raidt ende Reeckeningen discordeerden, in denwelcken geresolveert werden dat indien de coop geapprobeert mocht werden volgende ’t advis van ’t Hoff, al waer ’t dat de recognitie drie off vier gulden jaerlicx mocht werden verhoocht, dat men ’t daeromme nyet en soude laten, mer indien volgende ‘t 1^e advis van die van de Reeckeninge men ’t derdendeel van de boeten van tien pont most verlaeten zonder wederom te hebben de geheele boeten van 42 schellingen, dat men ‘tselve niet angaen mer refuseren zoude.

Mit welcke resolutie de voornoemde Milde ten zelven dage, te weten den 30en july 1546, gereyst es nair Bruyssel omme eyntelicken te vervolgen affscheyt opte verworvene advysen nopende de coop van de voorscreven ambachtsheerlicheyt. Ende alsoe de voornomde De Milde daerinne vorder zwaricheyden bejegenden, heeft hij dezelve de voornomde van Leyden, zijn meesters, te kennen gegeven bij missiven dewelcke opten 14en augusti geopent zijnde, de voornomde van de Cleyne Vroetschappe hadden gepersisteert bij haer voorgaende resolutie, mit verclaringe dat indien de coope daerop te weten opte recognitie van drie gulden jaerlicx voortgang wilde hebben, de voornomde pensionarys Milden een propijn zoude mogen doen van hondert Philipsguldens aen mijnheer de president ende tresorier-generael elc de helfte of zoude andersints ende zonder propijne de recognitie mogen verhogen tot zeven of acht gulden jaerlicx ten hoochsten, mit last indien de coop zijnen voortgang nyet en wilde hebben op eenich van de voors. twe [fol. 240] manieren van uyten coope te scheyden ende thuys te comen, scrijvende ten zelven tijde mede an de voornomde Van der Laen die tot Mechelen was, dat hij tot Bruyssel reysen ende de pensionarys Milde in alles bijstaen ende behulpelic sijn zoude, zonderling dat hij, Van der Laen, ingevalle van verhoginge van de jaerlicxe recognitie de voochden ende weduwe wel behoorden te induceren deselve verhoginge te dragen ende te nemen tot minderinge van de cope, gelijc ooc de voorschreven Van der Laen gedaen heeft als tenzelven eynde verreyst zijnde van Mechelen op Bruyssel.

Eyntelic hebben de heeren van de Finantie mits de verscheydenheyt van de advysen van die van den Raid ende Reeckeninghen als tenderende ’t advis van die van de Reeckeninge tot meerder voordeel van de Majesteyt verstaen dat men die van Leyden de coop van de ambachtsheerlicheyt van Zoeterwoude zoude vergonnen, behoudende de Majesteyt des ambachtsheers gerechticheyt in de boeten van 10 pond ende dat de bailly evenwel zoude behouden de twederde paerten in des schoutenboeten van 42 schellingen invougen dat mer een derdepaert an de stadt zoude blijven, meenende (zoo 't scheen) dat het de stadt de ambachtsheerlicheyt zoeveel boven de waerde gecoft hebbende om de boeten nyet achterlaten en souden, waerop de voorschreven Milde die van de Finantie verclaert hebbende dat de stad de coop op zodanige conditiën niet en begeerde aen te nemen, in haeste thuysgecomen is ende heeft ‘tselve zijn wedervaren die van de Cleyne Vroetschappe den 27en augusti gerapporteert, om van hem te verstaen wat men vorder in der zaecke soude doen, bij dewelcke geresolveert was dat alsoe men nyetjegenstaende wat moeyte ende naersticheyt daertoe gedaen tot de investiture nyet en hadde connen geraecken, men de weduwe ende voochden daervan soude adverteren off zij daertoe wisten te comen; [fol. 241] zoe nyet, den coop af te slaen, te vervolgen aen de heer Van Lochorst om te becomen transport van de rentebrieff die hij opte ambachtsheerlicheyt spreeckende hadde ende voorts zorge te dragen om meester Geryt Heynricxzoon te lossen ende de rente op ’t schoutambacht weder te becomen ende an de stadt te brengen.

Volgende welcke resolutie vanwegen burgermeesteren opten 18en octobris 1546 door meester Philips Vranckensz., notarys, hierboven genomt, aen den voornoemde Van der Laen ende Van Lochorst gedaen es de volgende insinuatie, te weten hoe dat zij burgermeesteren mit grote costen haer diligentie gedaen hadden (al waren zij des te doen ongehouden) omme van de Keyserlicke Majesteyt te vercrijgen consent dat zij souden mogen ontfanghen de investiture van de ambachtsheerlicheyt van Zoeterwoude tot behouff van der stede van Leyden volgende zeeckeren coop daervan geschiet, den voornomden voochden kennelicken zijnde, dan dat Zijne Majesteyt daerinne nyet en hadde willen consenteren dan mits tot zijnen behouve houdende een derdendeel van de boeten die den ambochtsheer voorschreven competeerden in de boeten van den bailly van Rijnlandt, boven noch zeeckere recognitie van drie guldens, ‘twelc de voors. burgermeesteren nyet aen en stont zoe sij niet en begeerden yet quyt te schelden off te verliesen van ’t gunt dat zij gecoft hadden ende totter ambachtsheerlicheyt toebehoirde, mer de geheele ambachtsheerlicheyt te hebben mit alle de rechten, nutschappen ende profijten daertoe staende, zoeals die tot daertoe bij de ambachtsheeren beseten ende gebruyct was ofte die coop geheel te verlaeten, dat daeromme de voochden noch binnen den tijt van een maent mochten zien dat zij de voorscreven burgermeesteren deden [fol. 242] hebben investiture van de voorscreven ambachtsheerlicheyt mit alle zijn toebehoiren, ofte dat zij haer oirbaer deden mit dezelve ambachtsheerlicheyt, ende dat de burgermeesteren protesteerden dat zij tot daer toe haer penningen hadden moeten houden leggen tot hare grote schade, ende dat zij van vorder schade mede protesteerden indien zij hemluyden van de cope nyet en ontslougen ende daeromme de penninghen langer houden soude moeten. ‘twelc zulcx de voornomde Van der Laen ende Lochorst respectivelic verwitticht zijnde, gaven ter antwoorde dat zij alvorens begeerden visie van ’t versouc ende appoinctement bovenverhaelt, om daermede te spreecken mit haer medevoochden ende zulcx ooc mit meester Cornelis Suys ende mit die van den Raide van Hollandt om van als daernair antwoirde mit hemluyden gelijckelicken gegeven te worden als ’t behoiren zoude.

Opten 9en february 1547 heeft ’t Hoff heer Geryt van Lochorst ende meester Geryt van der Laen t’ haren versoucke van de voochdie ontslaghen ende gesurrogeert in heur plaetse Antonis van Cats.

Wat hyer voorts inne gedaen ende opgevolcht mach zijn en hebbe ic tot noch tot niet cunnen vinden, alleenlicken dat Anthonis van Cats bij zijne brieven van den achtienden april 1547 aen de voornomde pensionarys Milde uyt Den Hage geschreven, verclaert dat hij volgende de laetste propoosten gehouden mit mijnen heeren van de stadt van Leyden nopende de heerlicheyt van Zoeterwoude in ’t breet rapport gedaen hadde aen de vrunden ende magen van den jongen Zweten, dewelcke hem eyntelicken dese resolutie gegeven hadden dat zij nyet van meninge en waren vorder eenich vervolch off sollicitatie ten Hove te doen om te verwerven investiture in den name van de voors. stede [fol. 243] angesien ende overgemerct dat heur docht dat het soude zijn arbeyt-, gelt- ende tijtverlies ter oorsaeck dat hij hebbende gedaen zijn uyterste plicht om te obtineren gelijc hij zeyde van gelijcken ooc de weduwe van zaliger Cornelis van Zwieten, die om dezelve saicke hadde gesolliciteert ende aen den keyser, wesende tot Uytrecht, vertoocht den staet van ’t sterffhuys, dewelcke wat vertoningen zij ooc hadde connen doen, nyet ten eynde en hadde connen comen van dese investiture, waeromme zij hem van doen voorts hielden voor geexcuseert ende gequeten, en zouden in ’t vorder van de heerlicheyt gebruycken gelijc hem goet zoude beduncken, verwachtende beter fortune.

Alle ‘twelc zulcx gepasseert zijnde, hebben burgermeesteren van Leyden de somme van drieduysentvijfhondertzevenentwintich gulden acht penningen, hem bij de voornomde meester Geryt Henricxz. van der Goude angetelt om tot behouff van der voorschreven stede geëmployeert te werden in cope van de ambachtsheerlicheyt van Zoeterwoude alsoe deselve geen voortgang en hadde mogen hebben, geconverteert ten profijte van de stede voornompt in cope van zeven verscheyden losrentebrieven spreeckende op ’t lichaem der voorscreven stede, t’samen uytbrengende twehondertvierentwintich guldens acht stuvers jairlicx ende dezelve doen transporteren opten voornomden meester Geryt gelijc de brieven daervan zijnde datzelve medebrengen.

In wat vougen nu de heer Van Alckemade an de ambachtsheerlicheyt gecomen off hoe mit hem gecontracteert zij, en hebbe ick mede alsnoch nyet connen vinden, dan dat opten 15en july ’47 Anthonis van Cats in qualité voorschreven der Graefflicheyt de vers. ambachtsheerlicheyt mit zijn toebehoiren heeft opgedragen ende es daermede [fol. 244] verlijt heer Willem van Coulster van Alckemade, te houden van de Graeflicheyt tot zulcken recht ende leene als Adriaen van Zwieten dat te houden placht, nyet te versterven alsoe lange alsser wittachtich kint leeft, dat van wijlen heeren Bartelmees van Raephorsts lijve gecomen es.

Vorder dat opten 23en july anno 1547 de burgermeesteren mit de heer Van Alckemade, ridder, ten huyse van den secretarys Deyman vergadert geweest zijn om te maicken zeecker accord beroerende de buytenneringen, die gedaen worden in den ambacht van Zoeterwoude, welcke ambachtsheerlicheyt de voors. heer Van Alckemade gecoft hadde ende werde zoeverde daerinne gesproocken dat het accord vandien genouch zijn voortgang hebben zoude op ’t believen van de Keyserlicke Majesteyt.

Dat dienvolgende de voornomde De Milde, pensionarys, opten 28en july 1547 naer Bruyssel es gereyst om te solliciteren brieven van confirmatie ende approbatie op ’t accord bij de regierders der stad Leyden mit heer Willem van Alckemade, ridder, als ambochtsheer van Zoeterwoude ende Stompwijc gemaict.

Ende dat opten 4en augusti anno ’47 voorscreven aen de voorscreven heere Van Alckemade ter ordonnantie van burgermeesteren betalinge gedaen zij van een somme van dertienhondertveertich gulden uyt saicke van zeeckere accordt mitten zelven gemaict, als dat men geen neringe van draperie met dat daeraen cleeft noch scheepmaickerije hanteren noch plegen en zoude mogen in zijn ambachtsheerlicheyt van Zoeterwoude ende Stompwijc, ende dat men voorts angaende andere neringe daer nyet meer van nyeus opzetten en souden mogen dan daer op date van den accorde en waren, breder blijckende bij den accorde daervan zijnde, bij de Keyserlicke Majesteyt geconfirmeert.

Ten laetsten dat opten 13en septembris 1547 Claes Claeszoon, deurwairder [fol. 245] betalinge zij gedaen van zijn sallarys van gepubliceert te hebben zeeckere octroye in den dorpen van Zoeterwoude, Stompwijc ende Leyderdorp, mitsgaders in den steden van Leyden.

Ende dat opten tienden aprilis vijftienhondertachtenveertich ’t Hoff gecommitteert heeft Willem Claeszoon Wortel, Korstant Claeszoon, Pieter Janszoon ende Cornelis Corneliszoon, buyrluyden van Zoeterwoude, een somme van hondert gulden off minder over d’ oncosten van den processe jegens die van Leyden gesustineert te mogen ommeslaen, ten minsten lesie van de gemeene ingesetenen van den voorscreven ambachte.

Dit es alle ‘tgene dat ic nopende de coop van de ambachtsheerlicheyt van Zoeterwoude ende ‘tgunt daerop gevolcht es uyt de stucken bij der stadt zijnde t’samen hebbe weten te vinden, ‘twelc ic Mijnen Edele Heeren voor mijn wedervaren rapportere ende zulcx in ’t lange bij gescrift hebbe gestelt, deurdien ic de zaecken dicwijlen van eenige die ’t wel wilden, ooc behoorden, te weten, heel anders hebbe horen verhalen, niet zonder injurie van de namen van eenige afgestorven regierders, opdat die voor zoeveel mogelic es verschoont, de logen gestraft ende de waerheyt plaetse gegeven mochte werden.

Alle ‘twelc ic ondergescreven mit mijn handt ende gewoonlicke onderteyckeninge mitsdesen bevestige desen 7en octobris 1597. (w.g.) J. van Hout.

De inventaris van de boedel van Cornelis van Swieten, met name in zijn huis op de Breestraat, is al in 1913 door gemeentearchivaris J.C. Overvoorde besproken en deels getranscibeerd in het Leids Jaarboekje 10 (1913) p. 94-103: De inrichting van een patriciërswoning in Leiden in de zestiende eeuw.

P.J.B. de Baar

Inleiding

Vroeger waren er ambachtsheerlijkheden. De heren van een ambacht hadden veel macht; zo benoemden ze de burgerlijke en kerkelijke ambtsdragers en konden keuren (wetten, verordeningen) voor die plaats uitvaardigen. Ook konden ze rechten (belastingen) heffen op tal van zaken, dus ook op economisch gebied konden ze heel wat regelen (en ritselen). Iedere ambachtsheer wilde in zijn ambacht zoveel mogelijk economische activiteit, zelfs als dat ten koste ging van een nabijgelegen stad. Ook al kregen de steden steun van hogere overheden in hun streven tot protectionisme, de ambachtsheren beschermden hun eigen belangen en dat botste nogal eens. Wanneer een stad een ambachtsheerlijkheid kon kopen (die was vaak best wel veel geld waard), kon het stadsbestuur voortaan het beleid bepalen en dus alle economische activiteit in dat ambacht of althans een brede ring rond de stad verbieden, en handhaven. Zo probeerde Leiden in 1544 Zoeterwoude (met Stompwijk, Wilsveen en Tedingerbroek) te verwerven, maar uiteindelijk sprong de koop af. Toen zich een nieuwe gelegenheid voordeed bij Leiderdorp, aarzelde de stad niet lang en sloeg toe. Maar dit werd een lijdensweg. Wie beter dan Jan van Hout, die overal bij aanwezig en betrokken was, kon een uitvoerig rapport schrijven over de hele gang van zaken? Zijn Verbael is bewaard gebleven, ook in afschrift, en volgt hier in transcriptie. 

In 1582 kocht de stad Leiden de ambachtsheerlijkheid Leiderdorp, maar de formele afdoening daarvan ondervond tegenstand. Waar de schoen precies knelde, wordt uit het betoog van Van Hout niet duidelijk (was Amsterdam tegen?). Leiden probeerde de zaak door te drukken door de stadhouder, prins Willem van Oranje, voor haar karretje te spannen, maar eerst was dat lastig omdat hij steeds maar niet in Holland was, en toen hij eindelijk in Delft kwam te wonen, werd hij vermoord vóór hij zich met de zaak Leiderdorp had kunnen bemoeien. Daarna bleef de zaak jarenlang van de agenda, tot zich in 1597 een nieuwe kans voordeed. Gelukkig waren alle betrokken partijen nog steeds van dezelfde mening, zodat het nu, wellicht zonder stiekeme tegenstrevers, in vrij korte tijd afgedaan was. Zowel in 1582 als 1597 heeft vooral Van Hout zich enorm ingespannen om alle problemen op te lossen; het is ongelofelijk hoeveel hij gereisd heeft om met allerlei betrokkenen te overleggen. In wezen vervulde hij de taak van een pensionaris, in 1582 omdat er toen geen duidelijke bekleder van dat ambt was, en in 1597 naast pensionaris Nicolaes van Seyst. Hij moet absoluut diplomatische gaven gehad hebben; hij sprak kennelijk net zo gemakkelijk met een eenvoudige boer of handwerksman als burgemeesters van grote steden, edelen en zelfs de stadhouder. Zelfs als hij lid was een soort deputatie waarbij burgemeester(s) of andere politici aanwezig waren, waarbij die haast vanzelfsprekend het woord voerden, was zijn invloed toch vaak aanwijsbaar. Kortom, iemand die zo waardevol was dat hij vaak alleen op reis gestuurd werd om zaken te ‘regelen’.

Het rapport (verbael) van Van Hout is in twee versies overgeleverd: als origineel in Archieven Stadsheerlijkheden en Vroonwateren inv.nr. 103 en in authentiek afschrift in Stadsarchief 1575-1816 inv.nr. 336. Omdat het afschrift veel gemakkelijker leesbaar is, volgt dat hieronder. Er is vluchtig vergeleken met het origineel, maar belangrijke afwijkingen daarvan zijn niet aangetroffen.

In inv.nr. 103 bevindt zich ook een rekening van de (meeste) onkosten die de aankoop met zich meebracht. Alleen de reiskosten werden elders verantwoord, en opvallend is dat deze rekening zich hier bevindt en niet formeel is afgesloten en afgehoord. Mogelijk is dit slechts een ontwerp en bevindt of bevond een net-exemplaar zich tussen de bijlagen bij de rekening (van tresorier-ordinaris of tresorier-extraordinaris). Werkelijk alles is verantwoord, zelfs het smeergeld. Zo kreeg de vrouw van raadpensionaris Oldenbarnevelt, die eigenlijk alleen maar geadviseerd had hoe de koopsom over de grens van het vijandelijk (Spaans) gebied te krijgen, waar de verkoper, prins De Ligne, woonde, een verguld zilveren schaal. Het was een van de twee zilveren gedreven schalen die in 1592 door de stad gekocht waren om waar dat nodig was uit te reiken; zo was dit natuurlijk niet alleen voor de moeite van Van Oldenbarnevelt in dit geval, maar voor al zijn goede werk voor de stad Leiden, in het verleden en ook wel in de toekomst. Alleen al het vergulden, door de goudsmid Jan Jansz. van Griecken, kostte zestig gulden. De vrolijke maaltijd waarmee na de beëdiging van de Leiderdorpse ambtsdragers deze onthaald (en geappaiseerd) werden, kostte maar liefst f 98-15-0. Hopelijk heeft het ook Jan gesmaakt! Voor al zijn moeiten declareerde hij f 25-9-0, een flink bedrag, maar het zij hem (na zoveel eeuwen) nog steeds van harte gegund; hij heeft er echt wel wat voor gedaan!

In dit deel heeft (voorin) David van Royen, de latere stadssecretaris, orde geschapen in de warboel aan stukken over de aankoop, en daarna alles laten inbinden. Zijn titel: “Bewerp van het verbael van de reedenen en gelegentheydt welke de stadt Leyden bewogen ende aengezet hebben tot het koopen van de ambagtsheerlijkheydt van Leyderdorp van den grave van Ligny enz., met hetgunt verder daeromtrent is voorgevallen, van den 5 novemb. 1582 tot 23 sept. 1597 wanneer de stadt werkelijk bezit genomen heeft, opgemaekt door Jan van Hout, secretaris der stadt Leyden”, bewijst al zijn wijdlopigheid en grondigheid. Omdat ook hij al merkte dat het handschrift van Van Hout niet altijd even gemakkelijk voor eenieder leesbaar is, deed hij er maar meteen een volledig afschrift bij; vermoedelijk kende hij het afschrift in SA II inv.nr. 336 niet. Maar zijn handschrift is inmiddels ook niet gemakkelijk leesbaar meer, en hij was niet erg nauwkeurig in het transcriberen; vaak leek het meer op hertalen. En het is niet digitaal…

TRANSCRIPTIE VAN HET ‘VERBAEL NOPENDE DE COOP VAN DE AMBACHTSHEERLICHEYT VAN LEYDERDORP’.
(SA II inv.nr. 336 fol. 157; het stuk is door Van Hout ook van een eigen foliëring voorzien, maar die wordt hier genegeerd).

Alsoe de burgermeesteren ende regierders deser stadt Leyden zoe uyten monde van hare voorsaten in regieringe hadden verstaen, als uyt de stucken, papieren ende chartren van de stadt waren berecht wat groter oncosten zoe van processen als andere vanwegen deser stede in voorleden tijden zijn gedragen om des stats neringen voor zoe vele mogelic was te benefitiëren ende miteenen de buytenneringen te verhinderen en beletten dat die uyt deser stede nyet en zouden werden getrocken ten plattenlande ende de buyren ende innewoonderen van den ambachte van Leyderdorp wel meest hem tot het doen van zodanige neringen vanouts hadden begeven ende zulcx wederom scheenen bij der hant te willen nemen, nyetjegenstaende den accorde daerop den 8en septembris 1541 mitten Heere van Wassenaer indertijt als ambachtsheer van Leyderdorp gemaect ende bij Ho[ochloffelijcker] Me[morie] keyser Kaerle de Vijffde opten 19en september 1541 geapprobeert ende de vordere octroyen zoe opte buytenneringen als opte buytengetimmerten ten voordele deser stede verworven den 11en octobris 1540 ende den tienden january 1575, ende dat zij daeromme beduchten ter zaicke vandien in nieuwe moeyten ende costen te geraecken; dat zij oock bevonden dat hunne voorsaten om hem daervan te ontledigen goetgevonden hadden in den jare 15vierenveertich te copen de ambachtsheerlicheyt van Zoeterwoude [in de marge heeft Van Hout geschreven: ’t verhael van de cope der ambachtsheerlicheyt van Zoeterwoude ziet achter, beginnende fo[lio 221-245v.], mer dat zij tot de leveringe vandien nyet en hadden cunnen geraecken doordien de genomde Ho[ochlofflijcker] Me[morie] keyser Kaerle de Vijffde ‘tselffde ten behouve deser stede nyet en begeerde te doen versegelen invougen dat zij de cope van de voorschreven ambachtsheerlicheyt van Zoeterwoude zo men zeyt aen den Heere van Alckemade hadden overgedragen, soe was bij hem in beradinge geleyt off men de gelegentheyt van den jegenwoordighen tijt waernemende als wesende de regieringe van ’t Lant ende de bedieninghe van de Graefflicheyt jegenwoirdelick aen den Heeren Staten nyet en behoiren te trachten om in cope te becomen nyet alleen de ambachts- [fol. 158] heerlicheyt van Leyderdorp, mer ooc ‘tgunt men vorder in dien deele tot vordernisse van deser stede neringen zoude mogen becomen, om waertoe te geraecken hadden door de heere mr. Jan van Banchem, doentertijt deser stede advocaet voor den Hove van Hollandt, nu raidt in den Hoogen Raide, doen sonderen ’t gemoet ende de gesintheyt van Jacob de Jonge, raidt ende rentmeester van den Heere van Wassenaer, waeraen de voorschreven ambachtsheerlicheyt van Leyderdorp gehoorich was, dewelcke daerinne zoeveel gedaen ende benaersticht hadde dat de voornomde rentmeester aen den Heere van Wassenaer tot dien eynde hadt gescreven, dezelve Heer van Wassenaer daerinne bewillicht ende aen den voornomden rentmeester genouchsame last hadde overgesonden omme mit de voornomde van Leyden daerop in onderhandelinghe te treden, gelijc ‘tselve blijckende es bij de missive hier innegelijft [in de marge heeft Van Hout in sierletters geschreven: 1582 novemb. 5: Missyf van de heer Banchem aen J. van Hout]

Edele, wijse, voorsienige, bijsondere goede vrunt, nair mijne hartgrondighe gebiedenisse t’ Uwer Edele es d’ oorsaecke mijns schrijvens dat alsoe Mijnheeren van Leyden t’ anderen tijden op mij begeert hebben dat ick soude vernemen off daer eenich middel zoude wesen teneynde de stadt in cope tegens den Heere van Wassenaer soude mogen gecrijgen de ambachtsheerlicheyt van Leyderdorp onder zeeckere conditiën daerbeneffens voorgeslagen, ende dat de rentmeester van Wassenaer aengenomen hadde daervan aen sijnen Heere te schrijven, soe es ’t dat dezelve rentmeester op eergisteren mij gebootschapt heeft dat Mijnheere van Wassenaer hem genouchsame last heeft overgesonden omme met Mijnheeren van Leyden diesangaende te handelen, ‘twelck ick angenomen hebbe hemluyden door Uwer Edele te laten weten. Wille daermede desen eyndigen, biddende God Almachtich Uwer Edele lange te willen sparen tot salicheyt. Uyten Haghe desen 5en novembris 1582. Onder stont: Uwer Edele dienstwillighe vrunt Jan van Banchem. De superscriptie was: Edele, wijse, voor- [fol. 159] sienighe goede vrundt Jan van Hout, secretaris der stad Leyden.

[1582 novemb. 22, communicatie] Volgende denwelcken waren Jan Janszoon van Baersdorp, burgermeester, ende de voornomde Jan van Hout, secretarys, opten 22en novembris 1500tweentachtich gereyst naer Den Hage ende hadden opten 23en opte voorschreven cope mitten voornomden rentmeester in nairder conferentie ende onderhandelinge getreden, alleenlicken preparatoirlicken, ende om te besien hoe men deselve zaicke bequaemelicxt zoude connen beginnen ende bij der handt nemen, ende alsoe ‘tselve doende vanwegen den rentmeester voorgeslagen was dat hij van die van Leyden geen ander gevoelen en conste hebben dan dat zij van meyninge waren te procederen ter goeder trouwen, gelijc ’t onder vrome lieden betaemde, ende dat zij hem mit geen confiscatie off annotatie die van des Heeren van Wassenaers goeden ten bevele van de Heeren Staten zouden mogen werden gedaen, nyet en zoude willen behelpen om Zijn G[enade] de belooffde penningen weerloos te maicken, zoe was denzelven daerop deur den voorscreven gecommitteerden expresselic toegeseyt en belooft dat zij ter goeder trouwen, ooc wat gevallen datter soude mogen overcomen, aen den Heer van Wassenaer de belooffde penningen promptelicken ende in gelde zonder swaricheyt zouden doen aentellen ende dat hij hem daervan verseeckert zoude mogen houden. Ende naerdat daervan mitsgaders van de voorslagen daertoe dienende openinge gedaen waren die van de Grote Vroetschappe der voorschreven stede als ’t lichaem vandien representerende, zoe waren opten 24en novembris 1582 gecommitteert ende gelast de burgermeesteren indertijt als Pieter Adriaenszoon van der Werff, Jan van Brouchoven, Claes Willemsz. [fol. 160] van Warmont ende Claes Adriaensz., mitsgaders de voornomde Van Baersdorp ende Jan van Hout, secretaris, om mit den voornomden rentmeester angaende de coop van de voorschreven ambachtsheerlicheyt te handelen, volgende denwelcken es de voornomde Pieter Adriaenszoon van der Werff, burgermeester, opten 28en novembris 1582 gereyst naer Den Hage om mit de voorschreven Van Hout, dier tijden in Den Hage wesende ende aldaer besoingerende over ’t maecken ende vernieuwen van des stats keuren, op ‘tgunt voors. es in besoinge te treden. ‘twelc doende es eyntelic gemaict ’t contract hyer innegelijft:

Op huyden den eersten decembris 1500tweendetachtich zijn joncheer Andries van Wassenaer, bailliu van Wassenaer, ende meester Jacob de Jonge, rentmeester van den Huyse van Wassenaer, in cracht van haer brieven van volmacht van Mijnen G[enadigen] Heere Mijnenheere den grave van Lingne ende Faulcquenberge etc., Heere van Wassenaer, ambachtsheer van Leyderdorp etc., ter eenre, ende Pieter Adriaenszoon van der Werff, burgermeester, ende Jan van Hout, secretaris, gecommitteerden der stadt Leyden, ter anderen zijde, bij tusschenspreecken van meesters Jan van Banchem, raed van den Hoogen Raide van Appèl, ende meester Cornelis van der Hooch, onder ’t behagen van heure respective meesters ende op ’t advoy ende believen van de Hooge Overicheyt van den Lande, overgecomen ende verdragen: Eerst dat de voornomde van Leyden in coope hebben zullen de voorschreven ambachtsheerlicheyt van Leyderdorp mitten gevolge vandien als schoutambocht, bodeambocht, clercqambocht, de wint ende ’t veer, zulcx ende in der vougen Zijne G[enade] dezelve ambochtsheerlicheyt ende gevolge volgende de oude leenbrieven daervan de voors. van Leyden [fol. 161] voor zoeveele de voors. ambachtsheerlicheyt angaet zonder vorder extracten off copiën auctentycq gelevert zullen werden van de Graeffelicheyt van Hollandt ten rechten leene houdende es, sonder dat hierinne begrepen wert de visscherye van den Rijn, die bij Zijne G[enade] tot een ander leen apart ofte op hemzelven van de voors. Graefflicheyt wert gehouden, ende dit al mits dat degeene die ’t voorscreven schoutambacht, clercqambacht, bodeambacht ende ’t veer nu ter tijt in pacht hebben ende gebruycken, deselve ende elck van hem haeren pacht de resterende tijt zal volgen, gehouden blijvende ten behouve van de voorscreven stede te betaelen ‘tgunt zij daervooren gehouden zijn uyt te keeren, te weten Jan Jochumszoon ’t schoutambacht ende bodeambacht noch eenen tijt van vier jaeren, eyndende Lichtmisse zevenendetachtich, gevende jaerlicx te pacht dertich gulden, Salomon van der Woert het secretaryschap tot wederzeggen toe, gevende jaerlicx tot een kenpenninck dertich stuvers, verschijnende Lichtmisse, ende Cornelis Janszoon van ’t veer noch vier jaeren, eyndende prima january zevenentachtich, gevende jaerlicx te pacht zes gulden, daervan de pachten vallende prima january ende Lichtmisse ’84 tot des stats prouffijte zullen comen, ende zullen de brieven van verpachtinge daervan zijnde de voornomde van Leyden werden gelevert. Ten tweden dat de voornomde Van Wassenaer ende De Jonge vanwegen Zijn voors. G[enade] ende voor zoeveele Zijn G[enade’s] heerlicheyden van Ougstgeest ende Voorschoten angaet, consenteren ende approberen zullen, gelijc zij voor zoeveele des noot es consenteren ende approberen mitsdezen, dat het octroy bij de voorschreven van Leyden opten tienden january 1575 verworven mitsgaders de approbatie ende breder verclaringe van Zijne P[rinselijck]e Excellentie als representerende [fol. 162] ende hem gedefereert zijnde de Hooge Overheyt van Hollandt daerop gevolcht van date den vierden octobris tweendetachtich in de voorscreven heerlicheyden zoeverre de limiten van vijffhondert ende achthondert roeden aldaer verhaelt hen respectivelicken uytbreyden, ende vorder nyet, plaetsegrijpen ende in alle zijn poincten onderhouden, geachtervolcht ende naergecomen werden zal, des zal de voorschreven Zijn G[enade] t’ sijnen gelieven aen de Zijl in den voorscreven ambochte van Leyderdorp moghen doen stellen zeeckere huysinge, ‘tsij van steen off van hout, tot verclaringe van burgermeesteren der stadt Leyden in der tijt dienende, alleenlick tot geryff van den bewaerder van Zijne G[enaden] tolrechten, zonder dat dezelve bewaerder aldaer eenighe tapperijen off andere statsneringhen zal mogen oprechten, doen noch gebruycken, off yet doen anders dan bouwerije, ende mits dat hij alle zijne wijnen, bieren ende andere lijffbehouften voor hemselven ende zijn gantsche familie dienende, binnen Leyden ende anders nieuwaerts haelen zal mogen ende daervan alle exchijsen, ongelden ende lasten opleggen ende betaelen zal moeten, gelijck de burgeren ende inwoonderen der voorschreven stede in der tijt doen zullen, alles op pene ende verbeurte in ’t voorschreven octroy begrepen, van alle ‘twelck respectivelic tot coste van de stadt van Leyden brieven van verlij, opdrachte ende overgifte in behoirlicke forme zullen werden verleden omme daerop bij die van Leyden aggreatie ende approbatie van de Hooge Overheyt ende elders daer ‘tselve van node zal sijn, versocht te werden, ‘twelc zij van Leyden ten wederzijden verclaringe gedaen wesende bij hun meesters de jegenswoirdige overcompste gestant [fol. 163] te doen, mitten eersten aennemen te doen. Dewelcke vercregen hebbende, zullen de voors. van Leyden voor alle ‘tgundt voorscreven is in gereden gelde aen handen van den voornompden De Jonge als rentmeester ende onder absolute quitantie van deselven betaelen een somme van duysent guldens van veertich groten ’t stuc, ende daer bijvougen obligatie van de voorschreven stede van gelijcke somme omme teynden tsjaers aen zeeckere persoon hen te nomineren betaelt te werden, des hem de voors. rentmeester in zijn particulier bij de voorschreven quitantie verbinden zal dat hij mitten aldereersten de voorschreven van Leyden buyten haren costen bestellen ende in handen leveren zal behoirlicke ende absolute quitantie onder de handt ende ’t segel van mijnen voorschreven G[enadige] H[eere]. T’ oirconde deesen bij den voorscreven personen elck in zijn qualité ondergeteyckent ten dage alsboven. Ende onderteyckent: V. Wassenaer, J. de Jonge, Pieter Adriaensz. van der Werff, J. van Hout, J. Banchem, Cor. van der Hoech.

Van welcke gemaicte coope ende verdrach de voornomde Heer van Wassenaer deur zijnen voornomden rentmeester verwitticht zijnde, hadde ‘tselve van zijn sijde bewillicht ende om ‘tselve te voltrecken overgesonden de volgende procuratie:

Wij, Philips grave van Lingne ende van Faulcquenberge, burchgrave van Leyden, baenreheere van Wassenaer ende van Belloil, heere van Estambruges, Ellegnies, Voorschoten, Catwijck, Valckenburch, Oustgeest etc., ridder van der orden van den Gulden Vliese, doen condt allen luyden dat wij machtich gemaict hebben ende maecken machtich mitsdezen joncheer Andries van Wassenaer, onsen bailliu, ende Jacob [fol. 164] de Jonge, onsen rentmeester van Wassenaer, t’samentlick ende elck bijsonder, omme uyt onsen name te compareren voor stadthouder ende leenmannen der Graefflicheyt van Hollandt ende elders daer ’t van node wesen zal, ende te cederen, transporteren ende overgeven tot behouve der stadt Leyden onse ambachtsheerlicheyt van Leyderdorp mit dat veer over den Rijn zulcx wij die tot noch toe tot eenen rechten leene van de Graeffelicheyt van Hollandt gehouden ende beseten hebben, belovende over goet, vast ende van waerden te houden ‘tgunt bij den voors. onsen gemachtichden ende elcx van hun bijsonder in ‘tgunt voorscreven es gehandelt ende gedaen zal werden onder alle vorder conditiën ende bespreecken tusschen den voirnomden onsen gemachtichden ende die van Leyden in ’t tracteren van de overdracht der voors. onse ambachtsheerlicheyt op ’t believen van de Hooge Overicheyt opten eersten decembris 1500tweendetachentich voorsproocken ende geaccordeert, versouckende an de Hooge Overicheyt des Graefflicheyts van Hollandt deze onse overdrachte overdanckelic te willen nemen, dezelve te believen ende die van Leyden voornoemt behoirlicke brieven van investiture te willen verleenen. T’ oirconde onsen zegel hyeraen gehangen ende onsen name hyeronder gestelt den twintichsten dach van maerte 1500drieendetachtentich. Onderteyckent: Philps de Ligne, wesende daerbeneffens besegelt mit een groot root wasschen zegel aen doublen franchijnen staerte uythangende.

Ende alsoe de voorscreven van Leyden daervan verwitticht zijn geweest deur de brieven hier innegelijft:

Eersame, discrete heere, op eergisteren [fol. 165] van Gheervliet thuysgecomen zijnde, hebbe gevonden antwoorde van mijnen heere de grave van Ligne op mijne voorgaende missive van den 12en decembris lestleden angaende de zaicke van Leyderdorp, aggreerende onse besoinge in allen haere poincten, behalven dat hij zoude begeeren de belooffde penningen teffens ende t’eenemale opgebracht te werden, ons overzeyndende zijne procuratie omme het transport te doene onder ’t segel ende handt in conformité van het ontwerp bij mij Zijne G[enade] overgesonden, op betrouwen dat Mijnheeren van Leyden ‘tgunt voorscreven es voor goet zullen aensien ende daermede tevreden zijn, waervan ic nyet en hebbe willen laten Uwer Edele ten eersten te verwittighen teneynde u believe mit Mijnenheeren de burgermeesteren ‘tgunt voors. es te communiceren ende mit volle resolutie u alhier te vinden opdat nyet van node en zij mit vordere rescriptiën langer train ende dilay te causeren. Uyten Hage den 21en aprilis 1583. Onder stont: Uwer Edele gans willige vrundt Jacob de Jonge. D’ opschrifte: Eersamen, zeer discreten heere ende mijnen bijsonderen goede vrundt Jan van Hout, secretaris der stede van Leyden.

Soe was de voornomde Van Hout opten 24en aprilis ’83 van deser stede wegen gereyst nair Den Hage ende ten zelven tijde mitten voornomden rentmeester ten overstaen van de voorscreven heere Banchem verdragen dat de geheele somme van tweduysent gulden teffens ende in gerede penningen zoude werden opgebracht, mits dat de stadt ten opsicht van d’ anticipatie van de laetste duysent gulden interesten zoude corten [fol. 166] en genieten nair beloop van de penning zestien, waernair de voors. ambachtheerlicheyt ten behouve deser stede voor leenmannen es opgedragen volgende de brieven hier innegelijft:

Transfix. Wij Jan van Banchem, raidt ordinaris in den Groten Raidt van Hollandt, ende Heynrick Heermale, beyde leenmannen van de Graefflicheyt van Hollandt, doen condt eenen ygelicken dat op huyden voor ons in persone gecompareert es Jacob de Jonge, rentmeester van Wassenaer, ende heeft voor ons uyt crachte van zijne procuratie hem gegeven bij Mijnenheere den grave van Ligne als heere van Wassenaer in date 20en martii 1500drieendetachtich, daer dese deurgesteecken es, vanwegen deszelffs Heeren ende op ’t advoy ende welbehagen van de Hooge Overicheyt van den Lande, gecedeert, getransporteert ende overgegeven tot behouve der stadt Leyden des voors. Heere ambachtsheerlicheyt van Leyderdorp mit dat veer over den Rijn, zulcx de vers. Heere die tot noch toe tot eenen rechten leene van de Graeffelicheyt van Hollandt gehouden ende beseten heeft, onder alle vordere conditiën ende bespreecken tusschen de voornoemde van Leyden ende den voors. De Jonge, mit joncheer Andries van Wassenaer, bailliu van Wassenaer, als gemachtichden van den voorscreven heere grave in ’t tracteren van de overdracht der voors. ambachtsheerlicheyt op ’t believen van de Hooge Overicheyt alsvooren opten eersten decembris lestleden versproocken ende geaccordeert, versouckende de voornomde De Jonge uyten name alsvooren an de Hooge Overicheyt des Graefflicheyts van Hollandt dese voorscreven overdrachte overdanckelick te willen nemen, dezelve te believen, ende die van Leyden voornompt behoirlicke brieven van investiture te willen verlenen. T’ oirconde van desen hebbe ick, Jan van Banchem voorscreven, gebeden den voornoemde Jacob de Jonge zijn segel uuyt mijnen [fol. 167] name hyeraen te willen hangen, zoe ick zelver alsnoch geen zegele en gebruyc, zulcx ick De Jonge voorschreven zoe uyten name van de voorscreven Banchem alsooc van mijzelven gaerne gedaen hebbe, ende ick Heyndrick Heermale hebbe mijn zegele hyermede aengehangen opten 25en aprilis anno 1500drieendetachtich. Onder de plycque stont geteyckent: J. v. Banchem, wesende getransfixeert deur de voors. procuratie ende besegelt mit twe rode wasschen zegelen aen doublen franchijnen staerten uythangende.

Ende alsoe de voors. opdracht bij brieven van den 25en aprilis ’83 door de heer Banchem gescreven aen deser stede was overgesonden, ende dat zulcx niet en resteerden dan ’t voorscreven contract oic van deser stede wegen te voltrecken, om ‘twelc te voldoen volgende den innehouden van de voors. accorde van node was ’t advoy van de Ho[ge] O[vericheyt], soe was de voornoemde Van Hout opten 29en aprilis ’83 van deser stede wegen gereyst naer Antwerpen om daerop te vervolgen ’t advoy van Zijn Ex[cellentie] den prince van Oraengien h[oochloffelicker] m[emorie], niet alleen ten opsichte Zijn Ex[cellen]tie de Hoge Overicheyt doen ter tijt was gedefereert, mer dat ooc Zijn Ex[ellentie] de Graeflicheyt van Hollandt was opgedragen ende mitten groten zegele deser stede verzegelt, mer en hadde Zijn Ex[ellentie] daerinne nyet begeren te resolveren ende zulcx de zaecke aen de Heeren Staten versonden mit brieven van den volgenden innehouden:

De prince van Orangien, grave van Nassau etc., marquys van der Vere etc., heere ende baroen van Breda,

Eedele, eersame, wijse, hoochgeleerde besundere goede vrunden, die schoutet, burgermeesteren ende regierders der stad Leyden [fol. 168] hebben aen ons geschict heuren secretaris meester Jan van Houte om ons aen te geven zeeckere twe poincten ende daerop onse provisie ende octroy te verwerven, namentlick d’ eerste alsoe zij zeggen zeecker accord angegaen te hebben mitten gecommitteerden van den grave van Ligne, van denwelcken als Heere van Wassenaer zij bij cope vercregen zouden hebben de ambachtsheerlicheyt van Leyderdorp, dewelcke heurluyden ende der voorscreven stadt om veele oirsaicken ende consideratiën nyet alleenlic dienlic, mer oock nodich is, ende dat de voors. heerlicheyt te leene gehouden wordt van den grave van Hollandt, dat wij ‘tselve accord ende coop zouden willen bevestigen ende advoueren ende vorders uuyt de autoriteyt die zij seggen wij daertoe te hebben, de nature van ’t voorschreven recht leen wech te nemen ende de voors. ambochtsheerlicheyt met zijn gevolge daervan te willen bevrijden, denzelven van Leyden bewilligende ‘tselve als vrijdomme van der stadt ende gelijck den vrijdom die zij buyten de andere heure poorten is hebbende in der eeuwicheyt te mogen besitten, vermeerderende overzulcx mette voorscreven heerlicheyt de jurisdictie ende ’t rechtsgebiet der voors. stad Leyden. Ten anderen dat alsoe de regenten der voors. stad Leyden over twe jaren gekeurt hebben dat alle penningen toecommende weeskinderen, onsinnige, uytlandige ofte diergelijcke personen momboirs behouvende, geleeght aen renten, dezelve personen tot heure jaeren, verstandt of lande respectivelick gecommen zijnde, zulcke renten zullen gelost ende affgeleeght ende metten verloop derselver opgebrocht worden omme sulcke personen daermede des te bequamer als heuren hartstoel in heuren handel te mogen generen ende behelpen, eensamentlick oock dat alle verlijen ende stipulatiën nyet voor schepenen zoe tot daertoe gedaen was, maer alleenlick voor weesmeesteren ge- [fol. 169] schiet ende in het weesbouck opgeteyckent zouden, om den cost te schouwen, zoe gestendich ende van zulcker weerden zijn ende preferentie hebben alsoff ‘tselve voor schepenen gepasseert ware, gelijck tot noch toe, zij seggen onderhouden te zijn, ende dat zij nochtans beduchten dat in toecomenden tijde ter saicken vandien eenige processen zouden mogen spruyten, om dewelcke te voorcommen versouckende dat wij dezelve sulcke heure ordonnatie zouden willen met octroy approbatoir bevestigen. Ende al eest dat wij dezelve heure versoucken geenssints en hebben vreempt gevonden, maer het eerste zoe doenlick als het ander redelick, insiende insunderheyt de groote lasten ende t’ achterheyt daerinne dezelve stadt deur heure vromicheyt ende getrouwicheyt heur is bevindende, soe en hebben wij daerop (als ons zulcke authoriteyt ende macht daertoe nodich egeensints toescrijvende) nyet willen noch cunnen yet gedoen oft besluyten tot heurder gonste ende voorderinghe, doch hebben nyet cunnen nalaeten deselve aen U L[ieve] te verseynden, denwelcken wij vrundtlick willen versocht hebben den voorschreven van Leyden die lichtelick wel meer zijn meriterende in desen hunnen redelicken ende doenlicken versouck ende ‘tgeene zij breder uluyden zullen aendienen, van onsen wegen te willen houden voor zunderlinge bevolen ende gerecommandeert. Eedele, eersame, hoochgeleerde, wijze, bijzundere goede vrunden, zijt Gode bevolen. Uyt Antwerpen den 5en mey 1583. Onder stont: Uluyder goede vrundt, ende geteyckent: Guillaume de Nassay. D’ opschrift was: Den eedelen, eerentfesten, eerzamen, wijzen, hoochgeleerden, onzen bezunderen goeden vrunden Staten ’s Lants ende Graefflicheyts van Hollandt.

[fol. 170] Mit welcke missiven de voornomde Jan van Brouchoven, burgermeester, ende de voors. Van Hout, secretaris, opten 10en mey ’83 gereyst zijn nair Den Hage om de saicke nairder in beradinge te leggen mit mr. Pouls Buys, dier tijden advocaet van ’t Gemeenlandt van Hollandt, ende miteenen te delibereren op ’t presenteren van de requesten teneynde voors. beworpen bij de voornoemde De Jonge, rentmeester, hier innegelijft:

Copie. Minute onder correctie. Aen Mijnheeren den Staten van Hollant.

Vertoonen die burgermeesteren ende regierders der stede van Leyden dat nairdien tot heurluyder kennisse gecomen was dat den rentmeester van Wassenaer, Jacob de Jonge, tot furnissement van omtrent vyerduysent gulden over zeeckere jaeren verloopen renten, den heeren van Beaufort, Fresin ende Noyelles uyt de goeden van Wassenaer verschenen ende bij u, mijnheeren, als aengeslagen genouch promptelicken geordonneert opgebracht te moeten werden, benodicht was geweest merckelicken somme van penninghen op zwaer interest te lichten ende omme dezelve weder te quyten van den voorscreven heere last hadde alle mogelicke ende bequaemste middelen te zoucken, ’t waer bij vercopinghe van eenighe partiën off andersints, zijluyden remonstranten zoevele deur den voorschreven rentmeester aen den heere grave van Lingne gedaen ende gevordert hadden dat zijluyden d’ ambochtsheerlicheyt van Leyderdorp, wesende een recht leen van de Graeffelicheyt van Hollandt, in cope vercregen hebben op ’t believen, advoyemente ende confirmatie van Zijne Exellentie als Hooge Overicheyt van den voorscreven Lande, aen denwelcken zijluyden oock [fol. 171] zulcx versocht hebbende, heeft Zijn Exellentie oock ‘tselve voor angenaem gevonden ende belieft op ’t genougen van de Heeren Staten, hebbende tot dien fijne aen denzelven doen expediëren zeeckere sijne missive, hyer bijgaende, versouckende daeromme Uwer Edele believinge op ‘tgunt voorschreven es, ende ordonnantie opte marge van dezen opten griffier van de leenen omme brieven van confirmatie daertoe dienende in behoirlicker forme te expediëren zoe sijluyden supplianten ooc van meninghe zijn ’t voorschreven quaet leen tot een onversterfflic leen te redimeren ende doen redimeren bij den commissaryzen op ‘tzelve stuc bij U, Mijnheeren, daertoe geordonneert. Dit doende etc.

Of men zoude mogen optes graven name ende coste van die van Leyden vercrijgen ’t voorschreven recht tot een goet leen ende dat deur schriftelicke last ende requisitie van die van Leyden omme ‘tselve hebbende transport te mogen doen sonder te behouven eenich believen off confirmatie van de Exellentie noch van de Staten, mer most eerstdaichs geschien alder eenighe placcaten quamen van geen goeden te mogen aliëneren etc. Of dat een derde den Staten angenaem zijnde zouden mogen versoucken aen den voorschreven commissarysen omme ’t voorschreven quaet leen tot een erffleen te hebben, te kennen gevende dat hij ‘tselve van de grave van Ligne gecoft hadde ende mit hem seens was, zoeverre het tot een erfleen te crijgen ware, dan soude in sulcken gevalle de penningen daervooren belooft opgebrocht moeten werden ende daernair ’t verlij vercregen hebbende, die van Leyden weder getransporteert moeten werden ende zulcx dobbelt recht van verlije vallen.

Ende nairdat de voornomde advocaet [fol. 172] Buys de voors. missive geopent ende eenighe zwaricheyden bij hem daerinne bevonden, den voornomden gecommitteerden verclaert ende te kennen gegeven hadde, sijn de voornomde gecommitteerden Brouchoven ende Van Hout naer Leyden gekeert, dewelcke van hun wedervaren rapport gedaen hebbende aen die van de Gerechte, es bij dezelve opten zestienden mey drientachtich nae visitatie van de voors. beworpen requesten raetsaem gevonden mit ’t versouc op te houden ende te verbeyden zoelange tot Zijn voors. Ex[ellen]tie (dier tijden in Brabant zijnde) alhier in Hollandt zoude sijn gecomen, deurdien men verhoopte dat de swaricheyden bij eenighe steden ende voornementlicken bij die van Amsterdam gemaict om Zijn Ex[ellen]tie de gedefereerde Graeflicheyt te verzegelen, middelertijt geassopieert ende gesplist zoude hebben geweest ende ten vergenougen van Zijn Ex[ellen]tie voltrocken ten opsicht Zijn Ex[ellen]tie hem verclaert hadde dat hij geen swaricheyt en maecte om de voors. coop te advoyeren ende de voornomde van Leyden daerinne conform haer goede gelieven te gratificeren. Ende alsoe de voorscreven rentmeester om de voorgeroerde zaecken te bevorderen gescreven heeft de brieven hier innegelijft:

Eersame, zeer discrete heere. Alsoe ick gaerne mitten eersten aen Mijnenheere antwoorde schrijven soude nopende onsse besoinge, u kennelick zijnde, wilde u wel gebeden hebben mij over te schrijven die resolutie van mijnenheeren van Leyden omme mijne reschriptie daernae te dresseren. U Edele zal mede gelieven mijn minute in uwen brieff over te schicken. Mij hyermede zeer vruntlick gebiedende in Uwer Edele’s goede gratie. Uuyten Hage den 17en mey 1583. Onder stont: Uwer Edele’s gans willige vrundt ten dienste, ende was onderteyckent Jacob de Jonge. [fol. 173] D’ opschrifte was: Eersamen, vromen, zeer discreten Jan van Hout, secretaris der stede van Leyden.

Soe zijn dezelve van deser stede wegen beantwoort in deser vougen:

Erentfeste, eersame, wijse, voorsienige heere ende gonstige goede vrundt, ick anbiede mij gedienstich tot Uwer Edele. Niet twijfelende Uwer Edele zij deur monde van mijnheer de burgermeester Warmond, daer van statswegen ter dachvaert, van de meeninghe van mijnen heeren ende meesters ende de zwaricheyt bij hem gemaict omme yet aen den Heeren Staten te vervolghen, maer ten wederzijden raetsaemst, de zaicke wat in schorssinge te houden op hope off Zijn Ex[ellent]ie cortelinge in Hollandt mochte comen ende die dan mit meerder verseeckertheyt aff te handelen, zoe en is nyet van node alhyer daervan yet wijders te verhaelen, maer zeynde U Edele volgende zijn schriftelic begeren de minute van U Edele weder. Waermede hyer eynde maickende, bidde den Almogenden U mijnen Eerntfesten, eersamen, wijsen, voorsienigen heer ende gonstigen goeden vrundt, te verlenen ’t volbrengen van Zijne deuchdelick begeren ende te nemen in Zijnen schut ende scherm tot salicheyt. In Leyden desen 20en mey ’83 stilo novo. Onder stont gescreven: Bij Uwer Edele goede vrundt ende dienaer, ende was onderteyckent: J. van Hout. De superscriptie was: Erentfesten, eersamen, wijsen ende zeer voorsienigen heer mijnen heere Jacob de Jonge, raid ende rentmeester van den Huyse van Wassenaer, in Den Haege.

Mit welcke beantwoordinghe alsoe de voornomde rentmeester (zoo ’t schijnt) geen genougen en nam, zijn desselffs brieven opten 26en mey ’83 in deliberatie geleyt mit die van de Gerechte ende is daerop nair onderlinge beradinge gere- [fol. 174] solveert dat de voornomde Van Hout, secretarys, daertoe gecommitteert, daerop nairder in communicatie zoude treden mit de voornomde heere Banchem, ende denzelven wat nairder ende voor zoeveele eer ende eedt behouden mogelic was, openen souden de swaricheyden de voornoemde van de Gerechte in desen bewegende, teneynde de voornomde rentmeester deur denzelven daervan wat onderrecht zijnde, eyntelicken aen zijn sijde zouden mogen resolveren, zonder op ’t goetduncken van burgermeesteren te verwachten off daerop te letten off hij gevordert begeerde te hebben opten voet bij hem voorgeslagen off liever mitter zaec hadde te verbeyden.

Mit welcke resolutie de voornomde Van Hout opten lesten mey ’83 gereyst es nair Catwijck bij de voorscreven heer Banchem, dier tijden daer wesende, alwaer hij ooc vont den voornomden rentmeester De Jonge, ende mitten anderen van de voors. zaecke spreeckende, besloot ende verclaerde de voornomde rentmeester ten overstaen van de voorscreven heere Banchem dat hij tevreden was ende bewillichde zonder voor alsnoch eenich versouc off vervolch te doen, te verbeyden de compste van Zijn Ex[ellent]ie. Waernair de voors. brieven van procuratie ende opdracht den voornomden rentmeester weder zijn in handen gestelt t’ sijnen versoucke volgende de brieven hier innegelijft.

Eersame, zeer discrete heere ende goede vrunt. Ick houde Uwer Edele wel indachtich hoe dat ick laestmael opte dachvaert van de hooftingelanden van Rijnlandt tot Leyden wesende, Mijnheeren de burgermeesteren aldaer in Uwer L[ieves] presentie voorgehouden hadde omme weder te hebben mijn procuratie ende transport van de heerlicheyt van Leyderdorp, voor leenmannen gedaen, ter tijt toe ’t effect vandien volbracht mochte werden [fol. 175] als ‘tselve wel redelick zijnde. Waerop dezelve mijnen heeren mij ter antwoorde gaven ‘tgunt voors. es in den heuren aen te willen dienen ende alsdan mij de voors. restitutie te doen als nair behoiren. Waeromme u believen zal mij nu mit mijnen heere Banchem d’ voors. stucken weder te zeynden ende die hant daeraen te willen houden omme bij mij bewaert te werden ter tijt toe onse zaecken geëffectueert zal mogen werden. Uwer Edele hiermede den Almogenden bevelende, die ic bidde denzelven te willen sparen in lancksalige gesonthede. Uuyten Hage den 1en augusti 1583. Onder stont: Uwer Edele dienstwillige vrundt Jacob de Jonge. De superscriptie was: Eersamen, zeer discreten Jan van Hout, secretaris der stede van Leyden.

Ende alsoe Zijne voors. Ex[ellen]tie op zijn eerste compste daeraen in Hollandt binnen Delff opten 10en july ’84 deerlicken vermoort werde, zoe was de voors. zaecke onvoltrocken gebleven mits den soberen staet die hem dese landen dier tijt inne vonden, waernair gevolcht zijnde de anneminge van den grave van Leycester mitsgaders de Leycestersche factie binnen deser stede (gelijc alle de werelt bekent es) uytgeborsten ende dezelve gepasseert zijnde, de grote ende menichfuldige questiën ende processen tusschen burgermeesteren ende regierders deser stede jegen Dijcgrave ende Hoogeheemraiden van Rijnlandt, en was in der voorscreven zaicke van de cope der voors. ambachtsheerlicheyt niet gevordert totdat in den lopenden jare 1597 hem weder nieuwe questiën schenen te openbaren ter oorsaicke van de vergrotinge van de vrijdomme deser stede buyten de Zijlpoorte, binnen welcke vergrotinge nyet alleen schout ende croosheemraden van Leyderdorp schouwe pretendeerden, ooc gepoocht hadden te usurperen [fol. 176] opten Lagen Rijndijc, maer ooc Dijcgrave ende Hoogeheemraiden in den Rijn, zoedat de burgermeesteren verduchtende nieuwe processen ende voorsiende dat indien men in gelijcke questiën nootshalven gevallen ende dezelve annemen hadde moeten, de costen vandien leechlicken meer zouden hebben bedragen dan voor de voorscreven cope van de ambachtsheerlicheyt was belooft, waren eyntelic te rade geworden de voors. cope weder bij der handt te nemen ende deselve bij de bequaemste middelen te doen voltrecken. Om 'twelc te doen benaerstigen, waren opten vierden augusti ’97 gecommitteert de voornoemde Jan Jansz. van Baersdorp ende Claes Adriaensz., burgermeesteren, mr. Niclaes van Zeyst, raedt ende pensionarys, ende de voors. Jan van Hout, secretaris. Ende alsoe tot heurluyder kennisse gecomen was dat de voornoemde rentmeester van andere zinne ende meninge scheen gewerden te zijn ende hij hem t’ anderen tijden hadde laeten verluyden dat hij hem jegens ’t voors. voltrecken van de coope van de ambochtsheerlicheyt van Leyderdorp van meninge was te opposeren ende ‘tselve te verhinderen, soe hadden de voornomde gecommitteerden des voors. rentmeesters gemoet weder doen sonderen ende denzelven in ’t secreet doen anseggen dat de voors. ambachtsheerlicheyt leechlicken van den Huyse van Wassenaer zoude werden getrocken zonder eenige vergoedinge aen den voors. Huyse van Wassenaer te doen, ‘twelc nair alle apparentie naerder was als hij wel waende ende dat hij daerom wel voor hem zoude willen sien dat hij, meenende den Huyse van Wassenaer voordeel te doen, ‘tselve in dier vougen geen groot achterdeel en zoude doen, mit welc andienen de voornomde rentmeester ten faveur van de stadt weder gebracht ende geneycht zijnde, es de voornomde Van Hout opten 26en augusti ’97 gereyst naer Den Hage om mitten voors. rentmeester naerder op alles te handelen, ende zijn soeverre t’saemen versproocken [fol. 177] dat mits bij de voors. van Leyden volgende haer toesegginge op ’t contracteren gedaen aen den Heere van Wassenaer een volcomen vergenougen gevende van de belooffde penningen, den voornoemde rentmeester daervan vertoont wesende Zijn G[enade’s] brieven van advoy en approbatie, dat hij hem jegens ’t voltrecken nyet soude opposeren, mer tevreden souden zijn dat de voornomde van Leyden de gecofte ambachtsheerlicheyt zoude volgen, aenbiedende hem in ’t vorder de voorscreven rentmeester mit alle vruntlicheyt tot den burgermeesteren ende regierders, mit een verclaringe dat hij hemluyden de voors. ambachtsheerlicheyt liever gonde als yemant anders.

Alle ‘twelc den burgermeesteren ende regierders gerapporteert wesende, zijn de voornomde Baersdorp ende Claes Adriaenszoon, burgermeesteren, mitten secretarys opten 27en augusti getrocken nair Den Hage ende zijn gesamentlicken mit de voornomde pensionarys Seyst, aldaer zijnde, gegaen bij de heere meester Jan van Oldenbarnevelt, advocaet van den Lande, ende hebben Zijn Edele geopent ‘tgene tusschen de heere grave van Lingne ende der voors. stede alsvoren was gehandelt nopende de coop van de voors. ambachtsheerlicheyt van Leyderdorp, mit een verclaringe dat burgermeesteren geresolveert waren deselve zaicke nu ter tijt voorts te voltrecken. Dan dat zij om ’t woort ende de belofte van haer voorsaten nair te comen ende gestant te doen, genootsaect zouden sijn den Heere van Wassenaer tot dien eynde over te maicken een somme van tweeduysent gulden, evenwel tevreden zijnde de belooffde tweduysent gulden van deser zijde te converteren in de hooftsomme van een losrente den penning zestien ten behouve van den Huyse van Wassenaer, versouckende Zijn Edele dat hem gelieven zoude de goede hant daeraen te houden om de zaicke ten besten te stuyren ende beleyden, ende die van Leyden in desen ooc [fol. 178] te presteren zijn gewoonlicke goede gonste ende genegentheyt. Ende alsoe de voorscreven heere advocaet geensints geraden en vont in desen eenige onderhandelinge te doen mitten grave van Lingny om de eer ende het respect van ’t Lant ende dat het nyet schijnen en soude dat die van Leyden, wesende een van de principaelste steden van Hollant, van des Gemeenlants zaicke wantrouwich zouden zijn ende dat men t’ allen tijden bij ’t maicken van eenige tractaten middels genouch soude vinden om de coop te houden staende ende te doen bevestigen, ende dat die van Leyden alsdan de heer van Lingny wel zouden mogen gratificeren ende remunereren. Ende Zijn Edele bij zijn meninge diesangaende bleeff, mit een verclaringe dat hij daervan nyet vorder en begeerde te weten als wederstrijdende ’t ampt ende offitie ‘twelc hij van ’s Landts wegen bediende, nyetjegenstaende de voors. gecommitteerden hem voorhielden hoe dat zij aen den Huyse van Wassenaer wat meer waren verplicht als andere steden ten opsicht zijluyden hadden ende gebruycten de tytel van burchgrave van Leyden ende zonderlinge de belofte alsvooren van hun voorsaten voor ’t contracten gedaen, mer dat de voors. heer advocaet evenwel genouch verclaerde genegen te zijn om de goede handt dairaen te houden, dat de saicke mocht werden voltrocken, tot dien eynde begeerde hem de request met alle de stucken ende bewijsen in handen te werden gestelt om deselve preparatoirlick te doorsien ende den gecommitteerden voors. afvragende off de ambachtsheerlicheyt van Leyderdorp tot een leen apart werde gehouden dan off ‘tselve een gevolch was van den Huyse van Wassenaer? Op ‘twelc de voornoemde gedeputeerden verclaerden zulcx nyet te weten, mer dat zij sulcx nairder ondersoucken ende Zijn Edele daervan beneffens de overleveringe van de stucken [fol. 179] zouden verstendigen ende onderrechten. Ende daermede van Zijn Edele affscheyt nemende, traden de voornoemde gedeputeerden mitten anderen in deliberatie wat in desen oirbaerlixt zoude dienen gedaen ende vonden goet alsnu metter zaecke voorts te varen ende evenwel de voorschreven heere grave van Lingny te contenteren ende zulcx haer voorsaten woort ende belofte nair behoiren naer te comen, gestant te doen ende t’ achtervolgen. Ende teneynde de voors. rentmeester dairvan mocht werden verwitticht ende mits dese veranderinge ooc voor advis niet en zouden veranderen, es hij daervan geadverteert door den voornomden burgermeester Claes Adriaenszoon ende de secretarys Van Hout, die hem sommierlicken openden ‘tgeen zijluyden mitten heere advocaet waren voorsproocken mit anseggen dat zij ’t voorgenomen voltrecken van de zaicke gedachten te doen zonder naerdeel van de grave van Lingny ende dat zij dezelve evenwel van de belooffde tweduysent gulden boven de constitutie van een rente nair beloop van den penning zestien ten behouve van den huyse van Wassenaer zouden voldoen. Om ‘twelc te effectueren werde voorgeslagen dat men aen zeeckere coopman t’ Antwerpen een somme van tweduysent gulden zoude overmaicken om bij Zijn G[enade] te werden gelicht, mits alvoren aen handen van dezelve coopman ten behouve van de stadt Leyden overleverende quitantie ende approbatie onder Zijn G[enades] handt ende zegel volgende ’t formulier off bewerp daervan over te schicken, zoe aen Zijn G[enade] als aen de voors. coopman.

In ’t vorder de voors. rentmeester affvragende off d’ voors. ambachtsheerlicheyt tot een leen apart werde gehouden off an de Heerlicheyt van Wassenaer gean- [fol. 180] nexeert was, gaff ter antwoort ende vertoonde bij openinge van de copie van de eersten originalen leenbrieff dat het werde gehouden tot een leen apart. Ende hoewel den rentmeester van de voorschreven generale leenbrieff tevreden was copie te leveren, zoe vonden de gedeputeerden om zeeckere insichten wille, zonderlinge om alle suspitiën te weren, beter geraden dezelve te doen lichten uyte Leencamer. Ende alsoe de voornomde rentmeester den voornoemde gedeputeerden dier tijden in ’t secreet vermaende datter jegenwoirdelic eenen in Den Hage was dewelcke de heere grave van Lingny grotelicx vertroude, ende hemluyden affvraechde off zij goet zouden vinden dat hij de voors. grave deur denzelven eenige openinghe zoude mogen doen van dese onderhandelinge, zoe hadden de voorscreven gedeputeerden zulcx ooc goetgevonden ende voor zoeveele des noot ende in hem was daerinne bewillicht. Ende daermede van de rentmeester een affscheyt nemende, heeft de pensionarys Zeyst middelertijt copie van de voorschreven generalen leenbrieff gelicht, die goetgevonden es in ’t jegenwoirdighe verbael ooc te werden geïnsereert ende van den volgenden innehouden es:

Extract. Karel etc., doen condt allen luyden dat wij, behouden ons ende eenen yegelicken zijns rechts, verliet ende verleent hebben, verlyen ende verleenen mitsdezen onsen brieve joncheer Philips van Ligne, Heer van Wassenaire, ende hem angecommen ende bestorven zijn bij doode van vrou Marie, Vrouwe van Wassenaire, in haeren leven huysvrouwe van zeer lieven ende getrouwen ridder [fol. 181] van onser oerdene van den Gulden Vliese, raidt ende camerling heeren Jacob grave van Lingne, van Faukenburgge etc., zijnre moeder, de navolgende perceelen van leene omme die bij hem, zijnen erven ende nacomelingen van ons, onsen erven ende nacomelingen, graven ende gravinnen van Hollandt, gehouden te worden elck perceel daeroff tot zulcken recht ende leene als hiernae verclaert zal volgen. Eerst die hooge heerlicheyt van ’t ambocht van Wassenaer ende van Zuytwijck tot eenen onsterffelicken erffleene, ende te verheergewaden mit een muyter havick off twintich ponden daervooren. Item d’ ambochtsheerlicheyt van Wassenaire mitte lente- ende herfstbede aldaer, belopende 54 pont 2 stuvers goets gelts tsjaers, de buttinge aldaer, belopende 8 pont 17 stuvers goets gelts tsjaers, die burch mit omtrent acht mergen lants, die smaeltienden aldaer, halff die smaelthienden tot Vorenbrouck, die molen mitten huyse aldaer, die veenhuyr aldair, belopende 22 pont goets gelts, omtrent 381 hoenderen, ende die thienden ende goeden die Aelbert van Raephorst voort hout tot eenen erffleen. Item de corenthiende tot Wassenaer tot eenen rechten leen. Item d’ ambochtsheerlicheyt van Voorschoten mitten thienden aldaer uuyter herfstbede ende lentebede aldaer 3 pont 10 stuvers goets gelts tsjaers, halff die smaeltienden aldaer, die molen mitten huyse aldaer, vijff mergen lants aldaer, een vrije jaermarct aldaer. Item ’t Schakenbosch mit wilt, mit conijnen ende wildernisse tot eenen rechten leene. Item in de Ketel ende Ketelambocht uuyten schote in ’t Nieuwelant aldaer vier ponden goets gelts sjaers, een hoffstede aldaer bij der kercke, halff den Droogendijck aldaer mit ons [fol. 182] gemeene een smaeltiende aldaer ende noch drie blocken tienden in denzelven ambochte, tot eenen erffleen. Item d’ ambochtsheerlicheyt van Voorburch, die chorentienden ende smaelthienden aldaer, die wint aldaer, die corentienden in Tedingerbrouck tot eenen rechten leene. Item in Haechambocht tot Eyckenduynen omtrent 11 pont 10 stuvers goets gelts sjaers aen erffhuyren, 291 hoenderen, die corentiende in Haetscamp, die vroonthiende ende smaeltiende in Haetscamp, die visscherije in den Vroonsloot tusschen Hage ende Delft. Item die corentiende ende smaelthiende tot Eyckenduynen tot eenen rechten leene. Item die chorentiende in ’t Westlandt, die d’ erffgenamen van Jan Dedel voort houden tot eenen rechten leen. Item een jaerlicxe marct tot Vlaerdingen, twe vrije jaerlicxe marcten ende tollen cum pertinenciis aldaer. Aen hoffstedehuyre tweendeveertich schellingen, eenen salm sjaers uuyte hofsteden in de Vuylpoort, eenen salm sjaers. Noch van denzelven hofsteden tevooren op Maze een getide op ende neder op haer selffs cost, ende voort zoelange zij uyt zijn op des Heeren cost van Wassenaer, tot eenen rechten leene. Item de smaeltiende, lammertiende ende vlastiende tot Zwammerdam tot eenen rechten leene. Item uyten Houte ende Wildernisse sjaers een hart als Heere van Wassenaer, tot eenen rechten leene. Item ’t ambocht van Wimmenom mit hooge, middele ende lage gerechten, mit wilt ende wildernisse, uuyte lentebede ende herfstbede t’samen 39 stuvers goets gelts tsjaers, die buttinghe aldaer 6 stuvers 4 penningen goets gelts sjaers, eenen thijns aldaer, sonder ballinge aldaer te mogen onthouden, tot eenen rechten leene. Item die corentiende ende smaelthiende te Reynsterwoude ende eenen thijns aldaer, tot eenen rechten leene. Item de ambachtsheerlicheyt van ’s Burchgraven- [fol. 183] veen tot eenen rechten leene. Item 16 margen lants opte Harnasse bij de Woutkercke mit 17 mergen lants in Cadijck ende die van Groenevelt voort houden, tot eenen rechten leene. Welcke tien leste voorgaende partijen wij denzelven Heere van Wassenaer mede verlien nyetjegenstaende dat die in de declaratie bij wijlen den Heere van Wassenaire, zijn oudevader, van zijnen anderen versterflicke leenen ons overgegeven niet verclaert en staen, dat doen gelaten es geweest zo zijn grotemoeder, doen douagiere van Wassenaire, ons te kennen doen geven hadde overmits dat zij dezelve pertiën hielde te wesen goede erffleenen ende alsoe zij daeraff nyet promptelicken en conde doen blijcken, soe hebben wij deselve mede alsnu verlijt tot eenen rechten leene, op conditie dat indien hij hyernaemaels doen blijcken dat dezelve off eenighe vandien ten erffleen gegeven zijn, dat hem dit jegenwoirdighe verlij ten rechten leene nyet prejudiciëren en zal, mer zal ‘tselve op onsen registeren van den leenen gecorrigeert worden tot verseeckertheyt van de voors. Heer van Wassenaer, naerdat hij daeraff deuchdelick doen blijcken zal. Item uuyten schote van Soeterwoude 4 pont goets gelts sjaers, uuyten schote ten Bomgaert 40 stuvers goets gelts sjaers, ende van Santhorsterlant gelegen in Haechambocht 58 stuvers goets gelts sjaers mit 58 hoenderen, tot eenen erffleen binnen aftersusterkint niet te versterven ende te verheergewaden mit eenen rooden sperwer. Item die hooge heerlicheyt van Catwijck ende van Voorschoten tot eenen erffleen. Item d’ ambachtsheerlicheyt van Barendrecht, de sluysevisscherije ende vogelrije, de smaeltienden in Carnisse, die smaelthienden in den Polre, een deel in Tijselincxwaert, den uyterdijck van Barendrecht, de corentienden van Barendrecht tot Muesinckbroeck ende Bolnisse tot eenen erffleen. Item in Zwindrecht ’t ambocht [fol. 184] van Heeren Heyenkercke geheeten Heer Jansdam, ende halff ’t ambacht van den lande mit vogelrije, visscherije. Item de coornthienden aldaer. Item zeeckere thienden in de Wael tot eenen erffleen. Item die hoffsteden oppet Sant mit zeeckere lant daertoe behoirende, alsoe die gelegen zijn, dats te verstaene westwaerts die Afterweyde, streckende totten uuytcant van den Rijn, oostwaert streckende ten Waele toe, noortwaert streckende ten uuytercant van den Vliet, zuytwaert alsoe verde als die Afterweyde gaet, mit de hooge, middele ende lage heerlicheyt, mit tholvrij te waren allen dengeenen die binnen den voors. palen zullen comen wonen, tot eenen onversterffelicken erffleen te verheergewaden mit eenen muyter havick off twintich pont daervooren. Item die hoffstede op die Horst mit 64 merghen lants ende den Heemwerft tot eenen rechten leene. Item ’t Huys ende d’ ambachtsheerlicheyt van Suyck mitten landen ende thienden daertoe behoirende tot eenen erffleen. Item zeeckere rest van landen toebehoirende totten huyse ende hoffstede van Poeldijcker Poele tot eenen onversterffelicken erffleen, te verheergewaden mit een zeel winden. Item die Burch binnen Leyden, die thollen aldaer, die gruyte ende hoppe aldaer, die buttinge aldaer 20 stuvers goets gelts sjaers tot eenen rechten leene. Item d’ ambochtsheerlicheyt van Leyderdorp mit dat veer over den Rijn tot eenen rechten leene. Item d’ ambochtsheerlicheyt van Oestgeest mitter erftbede, lentebede 39 stuvers goets gelts sjaers, die buttinge aldaer 40 stuvers goets gelts sjaers mit een halff block corentienden gemeen mitter abdisse van Reynsburch, ende een halve smaelthiende ooc aldaer [fol. 185] ooc gemeen mitter voors. abdisse, mit eenen lopenden thijns, tot eenen rechten leene. Item t’ Oestgeest vrijheere te wesen van hoogen, middelen ende lagen recht oostwaerts van den wael in den ambochte van Oestgeest totter uuyterste steene brugge toe van Reynsburch bij der kercke van Oestgeest zuytwaert totten uuytcant van den Vliet ende wes zij ende andere luyden daerop betimmeren sullen, die te houden van ons ende onsen nacomelingen tot eenen onversterffelicken erffleen ende te verheergewaden mit eenen muyter havick off tien ponden daervooren. Item die hoffstede van Oestgeest mit 37 mergen lants daertoe behoirende tot eenen rechten leene. Item d’ ambachtsheerlicheyt van Zassenem, eenen lopenden thijns aldaer, die die visscherije in de Meer aldaer, tot eenen rechten leene. Item d’ ambachtsheerlicheyt van Catwijck uuyter lentebede ende herfstbede aldaer 8 pont goets gelts tsjaers, die hoffvisch aldaer, dat pontgelt van den zeeman, die thollen aldaer opt Zee ende opten Rijn, dat veer tot Catwijck opten Rijn, een ledige verbrande hoffstede, noch aldaer een molen mitten huyse ende een huysinghe tot Catwijck opt Zee, tot eenen rechten leene. Item d’ ambachtsheerlicheyt van Valckenburch, een vrije jaermarct ende thollen aldaer, ’t veer over den Rijn, tot eenen rechten leen. Item eenen thijns tot Aelsmaer, tot eenen rechten leen. Item die tollen mit heuren uuytwachten tot Alphen op die Goudtsluyse metten huyse, tot eenen rechten leen. Item halff die gruyte ende hoppe tot Delft, tot eenen rechten leen. Item half die hoppe ende gruyt tot Sgravensande, tot een rechten leen. Item alle die zwanen ende zwaendrift binnen Rijnlandt, Delfflant ende Schielandt, tot eenen rechten leen. Item een [fol. 186] venninghe van verckens in den houte van Hillegom te mogen houden, tot eenen rechten leen. Item jaerlicx een hardt uuyten Houte uuyt saycke van ’t Burchgraeffschip, tot eenen rechten leen. Item die visscherije in den Rijn van Zwaenssoert ende Zwammerdamme, tot eenen rechten leen. Ende dit al navolgende de oude brieven ende onsen registeren daervan wesende. Ende voor den voorschreven joncheer Philips heeft ons hulde, eedt ende manschap gedaen mr. Cornelis de Jonge, rentmeester van Wassenaer, als daertoe specialick gemachticht bij de voors. grave van Ligne als vader ende voocht van den voorschreven joncheer Philips, zijnen soone, bij zijne opene brieven van procuratie in date den 22en in meye 1546 lestleden, behouden ende welverstaende dat zoe wanneer de voors. joncheere Philips tot zijnen mondigen jaren gecomen zal wesen, dat hij alsdan ons gehouden zal wesen hulde, eedt ende manschap te doene als ’t behoirt. Hyer waren bij, an ende over als onse leenmannen van Hollandt: heeren Abel van Coulster, ridder, meesters Jasper van den Hogelande, heeren Gelayn Zeghers heer van Wassenhove, mede ridder, ende Aernt Sasbout, onse raide-ordinarise in Hollandt, Jan Pijnss. ende Cornelis Barthouts. Actum 7en in junio 1546. Onder stont gescreven: Geëxtraheert in de Registercamere van Hollandt uuyten registere buyten geteyckent Het Roode Register Capitulo Noorthollandt folio 14. Ende nair collatie gedaen es daermede bevonden t’ accorderen bij mij, notaris publyck, bij den Hove van Hollandt geadmitteert, onderteyckent J. Meerhout.

Opten 29en augusti zijn de voorscreven burgermeesteren Baersdorp mit de secretarys weder getrocken nair Den Hage [fol. 187] ende mitten anderen, mitsgaders mit de pensionarys Seyst, delibererende op ’t maicken van de voors. requeste, die teneynde voors. aen de Heeren Staten zouden werden overgelevert, hebben dezelve gestelt in der vougen hiernaevolgende:

Aen de Edele Heeren de Staten ’s Lants van Hollandt. Geven te kennen de burgermeesteren ende regierders der stadt Leyden hoe dat zij supplianten om de voors. stede te ontledighen van grote moeyten ende processen gesamentlicken om haere neringhe te beneficiëren, opten eersten decembris ’82 mit den gecommitteerden van den graven van Lingny, Heer van Wassenaer, op ’t advoy van de Hoge Overicheyt geaccordeert ende overgecomen zijn angaende de coop der ambachtsheerlicheyt van Leyderdorp mit den gevolge vandyen jaerlicx uytbrengende zevenendertich gulden tien stuvers, ‘twelc van de Graeflicheyt gehouden wert tot eenen rechten leene, te verheergewaden mit een muyter havick off tien pont daervooren, welcke cope gedaen zijnde voor een somme van tweduysent gulden, bij de voorscreven grave van Lingue opten 20en marty 1583 ende zulcx aleer zijne goeden angeslagen zijn geweest, niet alleen geapprobeert es, mer zijn daervan ooc opten 25en aprilis ’83 vers. ten behouve van de voors. van Leyden voor leenmannen brieven van opdracht verleden, al blijckende bij de stucken aen desen gehecht, mer es dezelve cope tot noch toe nyet geheelicken voltrocken mits ’t overlijden van Zijn Ex[ellentie] Ho[ochloffelijcker] M[emorie] als de veranderinghen onlangs dairnaer in den Huyse van Wassenaer voorgevallen, hyer bijcomende verscheyden zwaricheyden de stadt van Leyden [fol. 188] zedert bejegent. Ende alsoe zij remonstranten verduchten ten opsicht van zeeckere schouwe, bij schout ende croosheemraiden van Leyderdorp gepretendeert binnen de voors. stede vrijdom buyten de Zijlepoort, weder te comen in nieuwe zwaricheyden ende moeyten, soe es ’t dat zij suplianten te rade gevonden hebben hem te keren tot Uwer Edelen ende mitsdezen te versoucken dat dezelve, approberende de voors. cope, gelieve de natuyre van ’t voors. recht leen te veranderen ende den voorscreven van Leyden de voorgaende ambachtsheerlicheyt mitten gevolge vandien opten name van zeeckere persoon bij hem te nomineren te verlijen ende verleene tot een onversterffelicken erffleen, mits voor dezelve veranderinge ’t recht van ’t heergewaden verzwarende tot Uwer Edele goeder discretie, tevreden zijnde ende mitsdesen presenterende de voorgeroerde belooffde tweduysent gulden te converteren in een hooftsomme van een jaerlicxe rente nair beloop van den penning zestien, ende daervan jaerlicx aen handen van den rentmeester gestelt off te stellen ter administratie van de goeden van den Huyse van Wassenaer te responderen daer ende zulcx des zal behoiren. ‘Twelc doende etc.

Welck requeste mitte angehechte stucken den voornomden heere advocaet volgende zijn begeren door de pensionarys Zeyst behandicht zijnde mit de copie van de vers. leenbrieff, zijn de voors. gedeputeerden zoe tenzelven dage in den avont alsoock des anderendaichs den 30en augusti ‘smergensvrouch mit assistentie van den heer meester Rombout Hogerbeets, raidt in den Hoogen Raide, als geweest zijnde pensionarys deser stede, wiens behulp in desen was versocht om de gecommitteerden van den steden van ’t Noorderquartier te beter te bewegen, [fol. 189] perticulierlic gegaen aen den Eedelen ende den gecommitteerden van de steden om alle deselve naer gewoonte de zaicke ernstelicken te recommanderen ende haer faveur te versoucken. ‘Twelc gedaen ende de voorscreven request opten voors. 30en des mergens ter vergaderinge van de Heeren Staten geopent ende gelesen zijnde, was daerop versocht ’t advys van den Ontfanger-Generael van de Confiscatiën Tomas Genits om den Heeren Staten te onderrechten van de tijt dat de goeden van den Huyse van Wassenaer waren geannoteert. Ende alsoe de voornoemde gedeputeerden hem dier tijden lieten beduncken dat ’t voorscreven versouc aen den dach gebracht ende tot kennisse van alle de werelt gecomen zijnde, de zaicke alsnu mitter yel most werden gevordert ende affgemaict teneynde vanwegen degeene die dair ooc tegeop scheen te hebben, daervan verwitticht zijnde, daerinne geen verhinderinghe en zoude mogen werden voorgewent, zoe sijn sij stracx gegaen ten huyse van den voorscreven ontfangher Genits ende hebben denzelven mit vruntschap versocht die van Leyden mit zijn advis op ’t spoedichste vorderlicken te willen zijn ende dat de zaicke qualicken eenich uytstel conde lijden, dewelcke daerinne de voors. van Leyden te wille zijnde, hadde bij apostille opten cant van de voors. request gestelt, verclaert dat de eerste annotatie van de goeden tot den Huyse van Wassenair behoirende geschiet was den 22en juny anno ’84.

Hebbende nu ’t voorschreven advys becomen, es de voorschreven requeste andermael tenzelve dage naermiddage ter voorscreven vergaderinghe van de Heeren Staten overgelevert ende eyntelick in ’t versouc van die van Leyden bewillicht volgende de brieven van octroy hier geïnsereert:

[fol. 190] De Ridderschap, Eedelen ende Steden van Hollandt ende Westvrieslandt, representerende den Staten van denzelven Lande, allen dengeenen die dese jegenwoirdighe zullen sien oft hooren leesen, saluyt. Alsoe burgermeesteren ende regierders der stadt Leyden ons te kennen gegeven hebben dat zij supplianten om de voorscreven stede te ontledigen van groote costen, moeyten ende processen, gesamentlick om haer neringhe te beneficiëren, op den eersten decembris 1500tweentachtich mit den gecommitteerden van den grave van Lingny, Heer van Wassenaer, op ’t behagen van de Hooge Overicheyt geaccordeert ende overcomen zijn angaende de cope der ambachtsheerlicheyt van Leyderdorp mit den gevolge vandien, jaerlicx uuytbrengende zevenendertich gulden tien stuvers, dewelcke van de Graeffelicheyt van Hollandt voornoemt gehouden wert tot een rechten leene, te verheergewaden mit een muyter havick ofte tien ponden daervooren, welcke cope gedaen zijnde voor een somme van tweduysent guldens bij den voors. graven van Lingne op den 20en marty 1500drientachtich, ende zulcx aleer zijne goederen angeslagen zijn geweest, nyet alleen was geapprobeert, mer zijn daervan opten 25en aprilis drientachtich voornoemt ooc ten behouve van den voornoemde van Leyden voor leenmannen brieven van opdrachte verleden als ons es gebleecken, maer was deselve cope tot noch toe nyet geheelic voltrocken mits ’t overlijden van Zijne Pr[incelijcke] Ex[ellent]ie Ho[ochlofflijcker] M[emorie] ende de veranderinge onlangs daernae in den Huyse van Wassenaer voorgevallen, ooc verscheyden zwaricheyden de stadt van Leyden zedert bejegent, ende zij supplianten beduchten ten opsichte van zeeckere schouwe bij schoudt ende croosheemraiden van Leyderdorp gepretendeert binnen der voors. stede vrijdomme buyten de Zijlpoorte weder te commen in nieuwe swaricheyden ende moeyte, versocht hebben dat wij, de voorscreven cope approberende, de natuyre van ’t voors. recht leen wilden veranderen ende die van Leyden de voornoemde [fol. 191] ambachtsheerlicheyt mitten gevolge vandien op den name van zeecker persoon bij hen te nomineren te verlijen ende verleenen tot een onversterffelick erffleen, mits voor dezelve veranderinge ’t recht van ’t heergewaden soude mogen beswaert worden. Ende de belooffde tweduysent guldens geconverteert in een hooftsomme van een jaerlicxe rente nair beloop van den penning zestien, te betaelen aen den rentmeester van den Huyse van Wassenaer in der tijt wesende; soe is ’t dat wij, de saicke voorscreven overgemerckt ende hyerop gehoort den ontfanger van de Confiscatiën in Hollant Tomas Genits, hebben de voors. cope geconfirmeert ende geapprobeert, confirmeren ende approberen bij desen, ende voorts den supplianten geconsenteert ende geaccordeert d’ ambachtsheerlicheyt van Leyderdorp voornoemt te mogen anvaerden ende houden in plaetse van een recht leen, als een onversterffelic erffleen, daerinne wij de voornoemde ambachtsheerlicheyt veranderende ende converteren bij desen, te verlijden op zeecker persoon bij den supplianten te nomineren, behoudelic dat de supplianten gehouden zullen sijn voor ’t recht van ’t heergewaden te betalen vijffentwintich ponden van veertich groten ’t pont telcken reyse als ’t voorgenomde erffleen zal worden verheven. Ende voorts te constitueren een erffelicke rente van de belooffde tweduysent ponden ter losse den penning zestien, ende de voorscreven rente jaerlicx te doen betaelen aen den rentmeester van de goederen van den Huyse van Wassenaer in der tijt wesende ofte die de administratie daervan hebben zal, ende daervan behoirlicke brieven over te leveren. Ende teneynde de supplianten de voornoemde ambachtsheerlicheyt van Leyderdorp als een onversterffelick erfleen alsvooren ontfangen mogen, sal ‘tselve op ’t register van de leenen mit ’t inhouden van desen worden verandert ende geregistreert. Ende zal den rentmeester van de goederen van Wassenaer [fol. 192] van de voors. rente in reeckeninghe verantwoirden nae behoiren. Gegeven in Den Hage onder onsen grooten zegele hyeraen gehangen den 30en augusti anno 1500zevenentnegentich. Was onderteyckent: J. van Oldenbarnevelt. Noch opte plycke stont: Ter ordonnantie van den Staten, geteeckent C. de Rechtere. Ende was besegelt mit een groot root wasschen zegel aen doublen franchijnen staerte uythangende.

Opten laetsten augusti 1500zevenentnegentich es ’t voorscreven geheele gesoingeerde ter vergaderinghe van die van de Gerechte in ’t lange gerapporteert ende aerop geresolveert als blijct bij der acte hyer innegelijft:

Die van de Gerechte deser stad Leyden, in haer vergaderinge op ’t Raidhuys derzelver stede gehoort hebbende het rapport van ‘tgunt ter vergaderinghe der Heeren Staten op gisteren gedaen ende gehandelt es angaende ’t voltrecken van de cope van de ambachtsheerlicheyt van Leyderdorp mit den gevolge vandien ende ’t muteren off veranderen van ’t quaet leen in goet, hebben ’t gebesoingeerde overdanckelic annemende, goetgevonden ende geresolveert dat ‘tselve leen gestelt zal werden opten persoon van Jan Janszoon van Baersdorp, eerste ende presiderende burgermeester, ende voorts gecommitteert de voornomde Baersdorp ende Claes Adriaenszoon, burgermeesteren, meester Niclaes van Zeyst, pensionarys, ende Jan van Hout, secretarys, mit volcommen ende absolute macht mitten eersten ende op ’t spoedichste dairop te bevorderen ende benaerstigen de brieven van de Heeren Staten mitsgaders het renversael vanwegen deser stede te verlijden, vorder de brieven van [fol. 193] investituyr mitten ancleven ende gevolge vandien gesamentlic om ‘tgeen daerinne dese stede ten opsicht van de voors. coop gehouden es ende de burgermeesteren in der tijt voor ’t contracteren belooft hadden ende bij de jegenwoirdighe vernyeut es, de voornomde van de Gerechte in ’t lange geopent ende verclaert, in alles ende volcomelic naer te comen ende zulcx ’t woort van de stadt gestant te doen, gesamentlic om degeene wiens dienst men in desen notelic heeft moeten gebruycken te bedancken, vereeren ende remunereren, ende om alle ‘tselve doende daer ende zulcx hemluyden goetduncken zal ende t’ harer discretie, de eere van de stadt te bewaren. Aldus gedaen opten lesten augusti 1500zevenentnegentich bij Loth Huygenszoon Gael, schoudt, Jan Janszoon van Baersdorp, Claes Adriaenszoon, Foy van Brouchoven ende meester Ysaac Nicoly, burgermeesteren, meester Symon Fransz. van der Merwen, Jasper van Banchem, Heyndrick Egbertszoon van der Hal, Willem Corneliszoon Tybault ende Claes Cornelisz. van Noort, schepenen.

Ende teneynde de voorscreven zaicke mit volcomen kennisse ende daerop gehoort degeene die ’t behoirde gehelicken mocht werden voltrocken ende zulcx doende alle wederspraec ende verhinderinge gemijt, es de voors. zaecke opten eersten septembris zevenentnegentich die van de Grote Vroetschappe geopent ende bij dezelve daerop geresolveert volgende de acte hier innegelijft:

Gehoort bij die van de Grote Vroetschappe deser stad Leyden ‘tgunt hemluyden in haer gewoonlicke vergaderinghe op ’t Raidthuys geopent ende voorgestelt [fol. 194] es angaende ’t voltrecken van de cope der ambachtsheerlicheyt van Leyderdorp, die bij burgermeesteren es gedaen ende benaersticht, hebben ’t gehandelde overdanckelicken angenomen ende ‘tselve belieft, bewillicht ende bevesticht ende burgermeesteren in ’t vorder geauthoriseert ter saicke van de voors. cope een rentebrieff van hondertvijffentwintich gulden jaerlicx ten behouve van de Huyse van Wassenaer te verzegelen ende op ’t lichaem deser stede te verseeckeren, ende in ’t vorder oock naer te comen ende te voldoen alles daerinne de stadt gehouden es ter zaicke van de voors. cope volgende de beloften ende toeseggingen bij den regierders in der tijt gedaen ende bij de jegenwoordige burgermeesteren vernieut. Actum desen eersten septembris 1500zevenentnegentich op ’t Raidthuys in vergaderinghe van de Grote Vroetschappe, present [volgen de namen en functies van alle aanwezigen]

[fol. 195] Vorder es opten 15en septembris 1500zevenentnegentich binnen Leyden gecomen [opengelaten; later is door Van Hout er een letter N geschreven] van Cronenburch, dewelcke hem aen de voornomde Van Hout addresserende verclaerde dat hem den rentmeester De Jonge geopent hadde in wat vougen hij vanwegen den Huyse van Wassenaer mit de heeren van Leyden was voorsproocken nopende ’t voltrecken van de coope van de voorscreven ambachtsheerlicheyt van Leyderdorp ende ’t voldoen van de somme van tweduysent gulden, begerende hem gelevert te werden ’t formulier van de quitantie ende approbatie zulcx de heeren van Leyden ‘tselve souden begeren omme de grave van Linguy als Heer van Wassenaer door hem te werden vertoont, ende in ’t vorder benaersticht, hem anbiedende die van Leyden te subleveren van moeyten van schrijven ende vordere costen. ‘Twelc mit burgermeesteren gecommuniceert zijnde, waren tevreden deselve gelegentheyt waer te nemen ende ‘tgunt tusschen deser stede ende de voorschreven grave van Linguy desen angaende voorgenomen was te verrichten deur denzelven Cronenburch te bestellen. Ende alsoe de voorscreven Van Cronenburch opte communicatie mitten secretarys alsvooren gehouden hem verclaert hadde dat hij opten zeventienden preciselicken most vertrecken doordien zijn passepoort, ‘twelc hij van de Heeren Staten- [fol. 196] Generael hadde op zondage den 21en zoude comen te eynden, invougen dat alle zaicken daer tevooren dienden verricht ende affgevaerdicht, zoe es de voors. secretarys opten voorscreven vijftienden ten bevele van burgermeesteren gereyst in de Valckenburger marct om den voornoemde rentmeester, aldaer zijnde, te vertoonen de rentebrieff die van deser stede wegen zoude werden verleden ende hem overgelevert om ‘tselve gedaen zijnde de voorscreven originele brieven van procuratie ende approbatie mitter opdracht voor leenmannen gedaen (den voornomden rentmeester alsboven gerestitueert zijnde) weder te lichten ende miteenen hem te communiceren ’t formulier van de quitantie ende approbatie zulcx die tot deser stede verseeckertheyt van den jegenwoordighen graven van Lingny werden begeert ende den voornoemde Cronenburch zoude werden overgelevert ende aen de coopman tot Antwerpen overgemaict mitsgaders des stats obligatie om de tweduysent gulden voorschreven te voldoen. Ende daerop mitten anderen gesproocken en een affscheyt genomen hebbende, dat hem de rentmeester des anderendaichs jegens den avont in Den Hage zoude laten vinden om alsvooren jegens denanderen te wisselen, es de secretarys ten zelven dage wedergekeert ende zijn van deser stede wegen gemaict de rentebrieff, quitantie ende obligatie hier innegelijft:

Wij, burgermeesteren ende regierders der stadt Leyden des Graefschaps van Hollandt, doen eenen yegelicken hiermede te weten ende bekennen mitsdezen dat alsoe in den jare vijftienhonderttweendetachtich opten eersten decembris tusschen den volmachtichden van de welgeboren genadighe heere Philips grave van Lingue ende van Faucqenberge, burchgrave van Leyden, baenreheer van Wassenaer ende van Belloel, heere van Estanbuges, [fol. 197] Catwijc, Valckenburch, Oestgeest etc., ridder van der oirden van den Gulden Vliese, ende burgermeesteren ende regierders onse voorsaten in dier tijt een overcompste ende verdrach gemaict es angaende de cope van de ambachtsheerlicheyt van Leyderdorp mitten gevolge vandien als schoutambacht, bodeambacht, clercambacht, de wint ende ’t veer zulcx ende in der vougen Zijn G[enade] deselve ambachtsheerlicheyt ende gevolge volgende de oude leenbrieven van de Graeffelicheyt van Hollandt ten rechten leene houdende was. Vorder ooc angaende de approbatie bij Zijn vers. G[enade] te doen dat het octroy bij de voors. van Leyden opten tienden january 1500vijfendetseventich verworven mitsgaders de approbatie ende breder verclaringe van Zijne Pr[incelijcke] Ex[ellent]ie van Orangien H[oochloffelicker] M[emorie] als representerende ende hem gedefereert zijnde de Hoge Overicheyt van Hollandt daerop gevolcht van date den vierden octobris tweendetachtich in de voorscreven heerlicheyden van Oestgeest ende Voorschoten zoeverre de limiten van vijffhondert ende achthondert roeden, aldaer verhaelt, hen respectivelicken uytbreyden ende vorder nyet plaetsegrijpen ende in alle zijn poincten onderhouden, geachtervolcht ende nairgecomen werden zal. Des zoude de voors. Zijn G[enade] t’ sijnen gelieven aen de Zijl in den voorschreven ambochte van Leyderdorp mogen doen stellen zeeckere huysinge, ‘tsij van steen off van hout, tot verclaringe van burgermeesteren der stad Leyden in der tijt, dienende alleenlic tot geryff van den bewairder van Zijn G[enade’s] tolrechten, zonder dat deselve bewaerder aldaer eenighe tapperijen off andere stadtsneringhen zal mogen oprechten, doen noch gebruycken off yet doen anders dan bouwerije, ende mits dat hij alle zijne wijnen, bieren ende andere lijfsbehouften voor hemzelven ende zijn gantsche familie [fol. 198] dienende binnen Leyden ende anders nieuwers halen zal mogen, ende daervan alle exchijsen, ongelden ende lasten opleggen ende betaelen zal moeten, gelijc de borgeren ende innewoonderen der voorscreven stede in der tijt doen zullen, alles op pene ende verbeurte in ’t voorscreven octroy begrepen, ende dit al voor een somme van tweduysent guldens van veertich groten ‘tstuc. Ende de voorscreven cope invougen voorscreven geschiet, hadde Zijn voors. G[enade] bij andere zijne brieven van den 20en marty 1583 last gegeven om de voorscreven ambachtsheerlicheyt ten behouve van deser stede voor stadhouder ende leenmannen ende elders daer ’t van node wesen zoude te cederen, transporteren ende overgeven mit belofte van ’t gehandelde van waerden te houden onder alle vordere conditiën ende bespreecken in het tracteren van de voorschreven overdracht, onderlinge opten voorscreven eersten decembris 1582 voorsproocken ende veraccordeert, gelijc ooc daervan tot deser stede behouff opten 25en aprilis 1583 voor mr. Johan van Banchem, raidt ordinarys in den Groten Raide van Hollandt, ende Henric Heermale als leenmannen van de Graeflicheyt dienvolgende opdracht es gedaen. Ende het zulcx sij dat de voorschreven cope opten 30en augusti voorleden bij de ridderschap, Eedelen ende Steden van Hollandt ende Westvrieslandt, representerende den Staten van denzelve Landen, es geconfirmeert ende geapprobeert ende ons geconsenteert ende geaccordeert de voorscreven ambachtsheerlicheyt te anvaerden en houden als een onversterffelic erffleen, mits boven de verswaringe ende vermeerderinghe van ’t heergewaden ten opsicht van de voorscreven veranderinghe van ’t recht leen in een onversterffelic erffleen, constituterende een erffelicke rente van de tweduysent guldens van veertich groten ’t stuc, daervooren originelicken alsboven beloofft, ter losse den penning zestien, soe es ’t dat wijluyden van der voors. stede wegen mit voorgaende consent ende bewillighen van die van de [fol. 199] Grote Vroetschappe deser stede als ’t lichaem vandien representerende, gedragen opten eersten septembris voorleden, mitsdezen bekennen vercoft te hebben ende schuldich te wesen den voornoemde Huyse van Wassenaer een jaerlicxe losrente van hondertvijffendetwintich gulden ten prijse voors., dewelcke wij voor ons, onsen erven ende nacomelingen van nu voortsaen wel ende wettelicken beloven op te brengen ende te betaelen aen handen van den rentmeester der goederen van den Huyse van Wassenaer in der tijt wesende off die d’ administratie hebben zal van de goeden tot den voors. Huyse behoirende ende dat vrijs gelts ende zonder eenighe afcortinge off verminderinge van bekende off onbekende lasten off contributiën opten dertichsten augusti jaerlicx, daervan ’t eerste jaer renten vallen ende verschijnen zal opten voors. dertichsten augusti des jaers vijftienhondertachtentnegentich eerstcomende ende zoe voorts van jare te jare ende geduyrende zoelange ende ter tijt toe wij de voorschreven jaerlicxe rente van 125 gulden zullen hebben gequeten ende affgelost. ‘Twelc wijluyden ende onse nacomelingen t’ allen tijden als ’t ons off hemluyden believen zal, sullen mogen doen mits teffens ende tot eenenmale opbrengende aen handen van den rentmeester off administrateur voornomt een somme van tweduysent guldens ten prijse alsboven in hooftgelde, mits daerbij vougende alle de verschenen, verlopen ende onbetaelde renten mit ’t verloop ende nair rate des tijts, ende belasten voor nu alsdan ende dan alsnu onsen tresoriers-ordinarys in der tijt off die tot de betalinge van deser stede renten zal off zullen werden gestelt de voors. jaerlicxe rente van 125 gulden op haer registers te stellen ende doen stellen ende de betalingen ten jaerlicxen verschijndagen precyselicken te doen, daertoe hem de jegenwoirdighe zal strecken ordonnantie [fol. 200] zonder dat van node wert andere te verbeyden, onder toesach dat hem de jaerlicxe betalingen zonder swaricheyt zullen werden geleden in hun uytgeven mits overbrengende voor d’ eerste reys copie auctentycq van de jegenwoirdige ende telcken jare behoirlicke quitantie. Ende hebben de voors. jaerlicxe rente ende hooftsomme vandien, mitsgaders costen daerom te doen ende lijden, beset ende verseeckert, besetten ende verseeckeren mitsdezen op alle deser stede goeden, exchijsen en innecomen die wij nu hebben ende noch vercrijgen mogen, zoe roerende als onroerende, gerechticheyden ende inneschulden, deselve ende de vruchten en keure vandien t’ bedwang en in verbant van allen ’s heeren rechten ende rechteren, onderwerpende mitsdezen hyertoe te buyten gaende, vertyende ende doende affstant mitsdezen alle brieven van state, gratie ende atterminatie, vorder alle exeptiën, privilegiën ende vrijheyden die ons tot achterdeele van desen eenichsints zouden mogen vorderlicken zijn, belovende ons daermede nyet te behelpen noch doen behelpen, ende dit alles ter goeder trouwen ende zonder argelist. Des ten oirconden hebben wij de jegenwoirdige brieven bij onsen secretarys doen onderteyckenen ende onsen groten zegel ‘twelc wij ten contracten gebruycken in groenen wassche hyeronder aen doen hangen desen dertienden septembris 1500zevenendetnegentich naer de nieuwen stijl, ende was onderteyckent: J. van Hout. Lager stont gescreven: Op huyden den 17en septembris 1597 heeft Jan van Hout, secretarys der stad Leyden, aen handen van mij, ondergescreven, als rentmeester ende ten behouve van den Huyse van Wassenaer overgelevert d’ originele rentebrieff daervan het doubelt hyerboven es gestelt, mit de jegenwoirdighe ende zulcx ooc mit de vijff bijvouchselen hiervoren opten cant gestelt ende affgehaelt mit liniën, gehe- [fol. 201] licken accorderende, ende was de vers. originele besegelt mit een groot groen wasschen zegel uythangende aen doublen franchijnen staerten. Des ten oirconden desen bij mij ondergeteyckent, ende was geteyckent: De Jonge.

Wij [ruimte opengelaten] bekennen mitsdezen ontfangen te hebben uyt handen van burgermeesteren ende regierders der stadt Leyden des Graeffschaps van Hollandt een somme van tweduysent guldens van veertich groten ’t stuc over ende in betalinghe van gelijcke somme bij de voornomde van Leyden belooft voor de cope van de ambachtsheerlicheyt van Leyderdorp mit den gevolge vandien, dewelcke de voornomde van Leyden opten eersten decembris des jaers 1582 gemaict ende angegaen hebben mit den gecommitteerden van Ho[ochlofflicker] Me[morie] Philips grave van Lingue ende van Faucquenberge, burchgrave van Leyden, baenreheer van Wassenaer ende van Belloel, heere van Estanbruges, Catwijc, Valckenburch, Ougstgeest etc., ridder des oordens van den Gulden Vliese, onsen heere ende vader dien Godt genadich zij, ende bij de voornoemde onse heere ende vader bij zijne brieven van den 20en marty 1583 geconfirmeert ende bevesticht, van welcke somme van tweduysent gulden wij ons zoe voor onszelven als vanwegen onsen erven ende nacomelingen houden over vernoucht, voldaen ende betaelt, den laetsten penning mitten eersten. Ende dit al boven ende onvermindert de rente van hondertvijffentwintich gulden jaerlix ende de hooftsomme vandien, dewelcke de voors. van Leyden ter saicke voorseyt ooc geconstitueert hebben ten behouve van den Huyse van Wassenaer, al volgende de brieven daervan zijnde, van alle dewelcke ons copiën auctentycq zijn vertoont, approberen [fol. 202] en bevestigen daeromme voor zoeveele in ons es de voorgaende vercopinge in alle zijn poincten gelijc ’t contract daervan zijnde ende de brieven daervan gemaict wesende alsvooren datzelve innehouden ende medebrengen. Ende hebben des tot eenen oirconde de jegenwoordige brieven mit onse hant ondergeteyckent ende mit onsen groten zegele hieronder aengehanghen bevesticht. Gegeven [en verder niet ingevuld]

Den eersamen, zeer voorsienighen signeur Jan le Blon, coopman t’ Antwerpen. In Leyden desen 13en septembris ’97.

Eersame goede vrundt, Tot welcker tijt U Edele vanweghen de grave van Linguy gelevert sullen zijn d’ originele brieven, geteyckent ende besegelt conform ’t bewerp hyervooren, zal Uwer Edele denzelven ten behouve van de voors. heer grave aentellen een somme van tweduysent gulden van veertich groten ’t stuc, ende dezelve weder trecken per wissel op signeur Daniel van der Moelen naer gewoonte ende opten loop van de beurse, om bij de voornomde Van der Moelen, gelijc wij mit hem alhyer zijn voorsproocken, op sichte werden betaelt. Ende zult d’ originele brieven hiervooren strac in goeder verseeckertheyt aen de voornomde Van der Moelen overmaicken ende nair de wissel ontfangen, voldaen ende Uwer Edele daervan verzeeckert zal sijn aen den voornoemde Van der Moelen ooc overmaicken de jegenwoirdige onse obligatie, ende blijft den Almogenden bevolen. Uwer Edele goede vrunden, burgermeesteren ende regierders der stad Leyden. Des ten oirconden hebben wij onsen [fol. 203] zegel ‘twelc wij ten contracten gebruycken hyeronder gedruct. Onder staet: In kennisse van mij, ende es geteyckent J. van Hout. Wesende terzijden opgedruct des stats grote zegele in groenen wasse.

Opten zestienden septembris 1597 es de voors. secretarys gereyst nair Den Hage ende heeft ‘sdaichs daeraen, te weten den 17en, eerst aen handen van de voorschreven rentmeester overgelevert de voorschreven rentebrieff beneffens copie van de brieven van octroy ende doubelt van de quitantie ende obligatie ende van hem weder overgenomen de voornomde originele brieven van procuratie ende approbatie, mitsgaders opdracht voor leenmannen gedaen ende recepisse van den voorscreven rentebrieff ontfangen te hebben ende van hem afvorderende verclaringe in wat vougen de goeden tot de vers. ambachtsheerlicheyt behoirende, jegenwoirdelic werden bedient en bij wat personen, om hoeveel jaerlicx ende hoelange elc van hem noch pacht hadde, heeft verclaert dat: Geryt Jan Aelwijnsz. ’t schoutampt ende bodeampt van Leyderdorp in pacht heeft om achtendertich gulden jaerlicx voor vijff jaeren, vervallende Kersmisse, daervan Kersmisse ’97 eerstcomende het 2^e 5^e jaar zal zijn vervallen. Salomon van der Woert bedient ’t secretarysampt ende geeft jaerlicx tot een recognitie vervallende Lichtmisse 30 stuvers. Cornelis Jansz. in pacht heeft ’t veer om 12 gulden tsjaers voor vijff jaren, vervallende jaersdach, daervan jaersdach anno ’98 ‘t 1^e 5^e jaar zal vervallen. Ende Eewout Jansz. geeft tot recognitie voor de wint tsjaers 5 gulden, verschijnende Kersmisse. Van welcke partijen de voorscreven secretarys van deser stede wegen versocht [fol. 304] heeft copiën van de laetste contracten off huyrcedullen.

Heeft in ’t vorder de voornomde secretarys opten voors. zeventienden aen handen van de voornomde Cronenburch overgelevert copie van ’t eerste contract, van de procuratie ende approbatie van de mannenbrieff, van ’t octroy, van de rentebrieff, beneffens de geprojecteerde quitantie ende de originele obligatie ende zulcx ten wederzijden mit mutuele anbiedinge van alle goede vruntschap een affscheyt genomen.

Ende alsoe om de zaicke geheelic te voltrecken noch resteerden 2 zaecken als het leen te verheffen ende hulde, eedt ende manschap te doen ende de schout, schepenen ende ambachtsbewairders te brengen onder den eedt van de stadt, om waertoe te comen belangende ’t eerste de voors. secretarys de zaecke had geprepareert als de leenbrieff doen bewerpen ende copiën van ’t eerste accord van de procuratie ende approbatie van de mannenbrieff ende van ’t octroy ter Leencamere doen leveren om aldaer beneffens de leenbrieff te werden geregistreert, ende men bevont dat de nominatie van de persoon daerop ‘tselve zoude werden gestelt toequam nyet die van de Gerechte, mer de Grote Vroetschappe ende dat zulcx ten opsicht van ’t leen van De Vennip opte persoon van mr. Vranc Duyc gestelt was gebruyct, soe es ‘tselve den 19en septembris de Grote Vroetschappe voorgehouden ende bij hemluyden geresolveert volgende de acte hyer innegelijft:

Op huyden den zestienden septembris 1597 hebben die van de Grote Vroetschappe deser stadt Leyden in haer vergaderinge op ’t Raidthuys der voorscreven stede verstaen ende geresolveert dat d’ ambachtsheerlicheyt van Leyderdorp, die ten behouve deser stede es gecoft ende van de Graefflicheyt [fol. 205] gehouden wert tot een onversterffelicken erffleene, zal werden gestelt opten name ende ’t lichaem van Jan Jansz. van Baersdorp, eerste ende presiderende burgermeester, ende dat deselve van deser stede wegen hulde, eedt ende manschap zal doen, van ‘twelc geordonneert es gemaict, gelevert ende daer ’t behoort geregistreert te werden de jegenwoirdige acte. Gedaen op ’t Raidthuys in vergaderinge van de Grote Vroetschappe ten dage ende jare voors., daer present zijn geweest [volgt de lijst van toen aanwezigen]

[fol. 106] Volgende welcke nominatie van de Vroetschappe gedaen van den persoon van Jan Janszoon van Baersdorp, eerste ende presiderende burgermeester, zijn de voorscreven Van Baersdorp mit Jan van Hout, secretarys, opten 20en septembris gesamentlicken gereyst nair Den Hage ende nairder de voors. Baersdorp naer gewoonte hulde, eedt ende manschap gedaen hadde, hebben ten behouve van deser stede verworven de leenbrieven hier volgende:

De Ridderschap, Eedelen ende Steden van Hollandt ende Westvrieslandt, representerende den Staten van denzelven Lande, doen condt allen luyden dat mits opdrachte, overgifte ende quytscheldinge ons gedaen voor zeecker onse leenmannen van Hollandt bij Jacob de Jonge, rentmeester van Wassenaer, uuyt crachte van zijne procuratie hem gegeven bij den grave van Ligne als Heere van Wassenaer in date den 20en marty 1583, van d’ ambachtsheerlicheyt van Leyderdorp mit dat veer over den Rijn. Ende dat ten behouve van de stadt Leyden, breder blijckende bij de voorscreven brieven van opdrachte in date den 25en aprilis des voors. jaers ’83, welcke voors. ambachtsheerlicheyt den voornoemde grave van Ligne ende zijne voorouders van ons tot een recht leen gehouden hebben ende nu bij onsen octroye in date den 30en augusti lestleden ten versoucke van burgermeesteren ende regierders der vers. stadt Leyden tot een onversterffelick erffleen gereducheert ende gemaict es, blijckende bij dezelve brieven van octroye, die wij mitte voorscreven brieven van opdrachte ende procuratie beneffens desen in onsen registeren van Hollandt hebben doen registreren, soe is ’t dat wij de vers. opdrachte, overgifte ende quytscheldinge believende ende danckelick nemende, behouden ons ende eenen yegelicken zijns rechts, verlijt ende verleent hebben, verlijen ende verleenen mitsdezen onsen brieve de voors. stadt Leyden de voornomde ambachtsheerlicheyt van Leyderdorp mit dat veer over den Rijn ende dat ten behouve van de stadt Leyden, breder blijckende bij de voorscreven brieven van opdrachte in date den 25en aprilis des voors. jaers ’83, welcke voors. ambachtsheerlicheyt den voornoemde grave van Ligne ende zijne voorouders van ons tot een recht leen gehouden hebben ende nu bij onsen octroye in date den 30en augusti lestleden ten versoucke van burgermeesteren ende regierders der vers. stadt Leyden tot een onversterffelick erffleen gereducheert ende gemaict es, blijckende bij dezelve brieven van octroye, die wij mitte voorscreven brieven van opdrachte ende procuratie beneffens desen in onsen registeren van Hollandt hebben doen registreren; soe is ’t dat wij de vers. opdrachte, overgifte ende quytscheldinge believende ende danckelick nemende, behouden ons ende eenen ygelicken zijns rechts, verlijt ende verleent hebben, verlijen ende verleenen mitsdezen onsen brieve de voors. stadt Leyden de voornomde ambachtsheerlicheyt [fol. 207] van Leyderdorp mit dat veer over den Rijn, te houden van ons vanwegen de Graeffelicheyt ende Hoge Overicheyt van Hollandt ende Westvrieslandt tot een onversterffelic erffleen, ende te verheergewaden mit vijffentwintich ponden van veertich groten ’t pont, ende want omme te conserveren onse heerlicke rechten ende heergewaden ‘tselffde leengoet op een sterffelic persoon gestelt moet worden, soe heeft ons hyervan hulde, eedt ende manschap gedaen Jan Janszoon van Baersdorp, eerste ende presiderende burgermeester der vers. stadt Leyden, achtervolgende de resolutie van de Groote Vroetschappe derselver stadt Leyden in date den 16en septembris mede lestleden, die wij van gelijcken beneffens desen in onsen registeren van Hollandt hebben doen registreren, mit last dat na den overlijden van den voornomden Van Baersdorp bij alsulcken anderen persoon als bij den magistraten der vers. stad Leyden daertoe genomineert zal worden, ’t voors. leen vanwegen dezelve stadt Leyden verheven ende de heerlicke rechten ende heergewaden betaelt zullen werden. Hyer waren bij, aen ende over als onse leenmannen van Hollandt Laurens van der Goes, Dirck Cuebel ende Joseph van Meerhout. Des t’ oirconde desen brieff besegelt mit onsen grooten zegele ‘twelck wij in gelijcke zaicken gebruyckende zijn. Gegeven in Den Hage den twintichsten septembris anno 1500zevenendetnegentich. Onder geteeckent: J. van Oldenbarnevelt. Opte plycke stont gescreven: Bij den Staten van Hollandt ende Westvrieslandt. Ter ordonnantie van dezelve, ondergeteeckent: Jan van der Does ende van Noortwijck. Ende was besegelt mit eenen groten roden wasschen zegel aen double franchijne doorsteecken staerten uythangende.

Ende om ’t voorscreven twede resterende poinct nopende de eedinge van de personen die jegenwoirdelicken tot Leyderdorp in dienst ende offitie zijn te [fol. 108] voltrecken, hebben de voornomde burgermeesteren ende regierders doen ondervragen wie jegenwoordelic in den voors. ambachte van Leyderdorp in eenige bedieningen waren ende wanneer men de jaerlicxe offitiën gewoon es te veranderen, daerop zij hebben verstaen dat jegenwoirdelic in dienste zijn: schoudt: Geryt Janszoon van Harmelen; ambachtsbewairders: Joris Adriaenszoon, Pieter Oloffszoon; schepenen: Pieter Dircxzoon, Reyer Aryszoon, Mees Philipszoon, Jacob Janszoon, Bouwen Meeszoon, Dirck Matheuszoon, Claes Harmanszoon; secretarys: Salomon van der Woert; bode: Cornelis Dircxz. Onderwater; schoolmeester: meester Pieter …; kercmeesteren: Frans Pieterszoon in ’t Lage Landt, Symon Claesz.; heyligegeestmeesteren: Pauwels Adriaensz., [opengelaten] Dircxz. Schoneman aen den Groenendijc.

Sin in ’t vorder bericht dat d’ ambachtsbewairders omtrent Midvasten gewoon zijn verandert te werden naer zij haer reeckeninge van den voorleden jare hebben gedaen, ‘twelc geschiet voor de schoudt ende gemeente, die om dezelve te horen t’samen worden geroupen, dat degeen die twe jaren gedient heeft affgaet ende d’ ander mer een jaer gedient hebbende anblijft, welcke anblijvende twe off drie personen om mit hem te dienen nomineert, [fol. 209] uyt denwelcken off oock uyt andere, ‘twelc in yegelicx vrijheyt staet de schout ende gebuyren bij de meerder stemmen den nieuwen ambachtsbewaerder kiesen, mer en zijn d’ ambachtsbewaerders nyet gewoon eedt te doen; dat de schepenen verandert werden omtrent Kersmisse deur den schout ende oude schepenen, mer dat daertoe geen welboren mannen mogen werden genomen; dat de kercmeesteren ende heyligegeestmeesteren verandert werden donredaichs naer Midvasten naer zij respectivelic haer reeckeningen hebben gedaen, die zij mede doen voor den schout ende gemeente daertoe alsvooren vergadert zijnde, dewelcke de verkiesinge doen ende een van den ouden alsvooren gewoon zijn aen te laeten; nopende de schotkervers, dat om de twe off drie jaeren alsser ommeslach over de personen moet werden gedaen, de schout de zetters gewoonlicken kiest de twe uyt Achthoven, de derde uyt de Kercbuyrt, die alvoren zij in ’t besoinge treden gewoon zijn aen zijnen handen eedt te doen; angaende de weesmeesteren dat in den voors. ambachte geen particuliere weesmeesteren en zijn, mer dat zij de administratie van haer weeskinderen goeden belangende ressorteren onder de Weescamer van Rijnlandt; voor zoeveel als angaet den croosheemraden, dat de schoudt t’ allen sondagen vijff croosheemraiden verkiest ende tot dezelve schouwe vereedtplicht eer hij mit hem zijn schou anleyt, ende datter geen taxateurs van de verpondingen zijn, alsoe het register eens voor al es getaxeert volgende den legger van Sluyter ende dat bij de bloocken, zonder datter eenige veranderinge in voorvalt. Zijn oock burgermeesteren bericht dat d’ ambachtskist mit des ambachts stucken es onder de voornomde Salomon van der Woert, secretarys, ende hoewel die twe slotelen heeft als voor elc van de ambachtsbewairders een, zoedat die gesloten zijnde d’ een zonder d’ ander daertoe geen toegang en [fol. 210] heeft, zoe sijn beyde de slotelen nochtans somwijlen onder de voors. secretarys, gelijc ook zijn de vier slotelen van de kist van de kercmeesteren ende heyligegeestmeesteren, dewelcke aen twe verdeelt es, elc mede mit twe sloten ende slotelen. Ten laetsten dat in desen ambachte zijn twe polderen als de Achthoverpolder ende de Monickenpolder, daervan de innegelanden respectivelic de molemeesteren onder hem kiesen zonder dat hem de schoudt daermede off mit ’t doen van haerluyder reeckeninge eenichsints es bemoeyende. Ende van de gelegentheyt van den vers. ambachte invougen als vooren onderrecht wesende, zijn burgermeesteren te rade geworden voor ’t eerste voorts te varen tot de eedinge van de schout, secretarys, schepenen, bode ende schoolmeester, daertoe beworpen es het volgende

Formulier van de eeden den schoudt van Leyderdorp bij burgermeesteren der stadt Leyden als ambachtsheeren van Leyderdorp overgelevert.

Den eedt van de schoudt

Ic zweere ende gelove den burgermeesteren ende regierders der stadt Leyden als ambachtsheeren van Leyderdorp gehoorsaem ende getrou te wesen, de gerechticheyt van den ambachte van Leyderdorp mit alle mijn vermogen te bewaren ende voor te staen, weduwen ende wesen te beschuden en beschermen, mit schepenen ende croosheemraden respectivelic naer ick die geëedt zal hebben, eenen ygelick recht ende justitie te helpen administreren, den rijcken als den armen, ende weder den armen als den rijcken naer de ordonnantie ende geboden van den Heeren Staten, mitsgaders den rechten, keuren ende gewoonten van Rijnlandt, ende voorts alles te doen dat een goet ende getrouw schout conform [fol. 211] de commissie mij verleent eer- ende eetshalven schuldich es ende behoort te doen. Zoe waerlicken helpe mij Godt Almachtich.

Den eedt van de secretarys

Ic zwere ende gelove den burgermeesteren ende regierders der stadt Leyden als ambachtsheeren van Leyderdorp gehoorsaem ende getrouw te wesen, de gerechticheyt van den ambachte van Leyderdorp mit alle mijn vermogen te bewaren ende voor te staen, goede ende pertinente boucken ende registeren te houden ende te doen houden, de opiniën ende stemmen van de schepenen mitsgaders ’t secreet van de camere nyet te reveleren, ontdecken noch openbaren, mer zorchvuldelicken bij mij te houden, ende voorts alles te doen dat een goet ende getrou secretarys eer- ende eedtshalven schuldich es ende behoort te doen. Zoe waerlicken etc.

Den eedt van de schepenen

Wij zweren ende geloven de burgermeesteren ende regierders der stadt Leyden als ambachtsheeren van Leyderdorp gehoorsaem ende getrou te zijn, de gerechticheyt van den ambachte van Leyderdorp mit alle onse vermogen te bewaren ende voor te staen, in de zaicken ende differenten tusschen partijen die voor de Vierschaer des vers. ambachts dingplechtich zullen vallen naer onse beste wetenschap recht te doen ende vonnisse te wijsen naer den ordonnantiën ende geboden van de Heeren Staten, mitsgaders den rechten, keuren ende gewoonten van Rijnlandt, den armen als den rijcken ende weder den rijcken als den armen, weduen en wesen te beschudden ende in haer gerechticheyt voor te staen zonder yemant gonste, affgonste, jichte off haet toe te dragen. Zoe waerlicken etc.

De bode

[fol. 212] Ic zwere ende gelove den burgermeesteren ende regierders der stad Leyden als ambachtsheeren van Leyderdorp gehou ende getrou te zijn, den schout, ambachtsbewairders ende schepenen te eeren ende respecteren, de ambachtsaicken mij bij dezelve te belasten getrouwelic ende zorchvuldelic te doen ende benaerstigen, pertiën des versocht zijnde in ’t doen van weten, citatiën, insinuatiën ende diergelijcke acten getrouwelic ten dienste te staen ende ‘tselve doende mij tevreden te houden mit ’t sallarys mij toegeleyt off toe te leggen, ’t secreet van de Camere nyemant te reveleren noch ontdecken, mer getrouwelic bij mij te houden ende te bewaren, ende voorts alles te doen dat een goet ende getrou bode eer- ende eetshalven schuldich es ende behoort te doen. Soe waerlic etc.

Den eedt van de schoolmeester

Ic zwere ende gelove den burgermeesteren ende regierders der stadt Leyden als ambachtsheeren van Leyderdorp gehou ende getrou te zijn, de schout, ambachtsbewairders ende schepenen des voors. ambachts te eeren ende respecteren, de kinderen ende jeucht mij vertrout op te trecken, te leeren ende onderwijsen in de vrese Godes, gehoorsaemheyt ende eerbiedinge van haer ouders ende d’ overheyt, mitsgaders alle andere goede tuchtige manieren ende zeden, dezelve geen boucken te leeren dan conform der Heeren Staten placcaten, ordonnantiën ende bevelen, naer dewelcke ic mij geheelicken gedragen ende aldoen zal dat een goet, oprecht ende getrou schoolmeester eer- ende eedtshalven schuldich es ende behoirt te doen. Zoe helpe mij Godt.

Mer alsoe men goetgevonden heeft voor den jegenwoirdigen tijt geene immers de minste veranderinge te maicken als mogelic ende zulcx alle degeene die in dienst zijn te continueren, soe zijn ten opsicht vandien gemaict de volgende commissiën ende acten: Wij, burgermeesteren ende regierders der [fol. 213] stadt Leyden als ambachtsheeren van Leyderdorp, doen condt eenen ygelicken dat wij ons vertrouwende tot de vlijt ende naersticheyt van onsen goeden bekenden vrunt Geryt Janszoon van Harmelen, denzelven gecontinueert, angehouden ende voor zoeveele des noot is, opnieus gecommitteert hebben, continueren, houden aen ende committeren opnyeus mitsdezen tot de bedieninghe van den schoutampte van Leyderdorp omme ‘tselve van nu voortsaen in der vougen ende manieren bij hem tot noch toe es gebruyct, te werden bedient ende waergenomen tot den eeren, baten, vervallen, nutschappen ende profijten vanouts daertoe staende ende behoirende, mit macht omme schepenen des voors. ambachts den behoirlicken ende gewoonlicken eedt aff te nemen volgende ’t formulier hem gelevert, mit dezelve alsvooren vereedtplicht zijnde, recht ende justitie te helpen administreren ende tot dien eynde den schepenen vonnissen te vermanen ende alle andere acten van jurisdictie tot den schoutampte gehoorich te exerceren. Vorder omme de wegen ende wateringen nair ouder gewoonten ten gewoonlicken schoudagen te helpen schouwen ende den croosheemraiden daertoe te verkiesen ende eeden, van gelijcken omme kennisse te nemen ende mit twe schepenen off gebuyren nair gewoonte te staen over alle vervreemdingen, vercopingen, veranderingen, belastingen en beswaringen van onroerende goeden ende speciale ooc generale verbintenissen onder ’t rechtsgebiet van Leyderdorp gelegen en vallende, de verlijden vandien, van gelijcken alle procuratiën, certificatiën, scheydingen, vertichtingen ende ‘tgunt vorder gewoonlick es voor schout ende schepenen ten plattenlande te werden verleden, te ontfangen ende mitten ambachtsegele hem gelevert off noch te leveren, mitsgaders mit zijnen contresegel off onderteyckeninge te besegelen ende bevestigen, de brieven daervan nair behoiren te doen registreren ende in ’t vorder alles te doen dat een goet ende getrou schout eer- ende eedtshalven schuldich es ende behoort te doen, ende dit al geduyrende [fol. 214] zijnen lopenden pacht, dewelcke Kersmisse anno zestienhondert zal comen te eynden, ten waer de voors. Gerrit Jansz. van Harmelen middelertijt quaem t’ overlijden, in welcken gevalle de vorder pacht cesseren, ophouden ende tenyet wesen zal. Ende mits dat de voors. Geryt Jansz. van Harmelen, schout, aen onsen handen daertoe den behoirlicken ende gewoonlicken eedt doen ende daervooren jaerlicx aen handen van den tresorier-ordinarys der voors. stadt Leyden in der tijt uytkeeren en opbrengen zal sijnen belooffden pacht volgende de cedelen die hij daervan ondergeteyckent heeft. Begerende de voornomde burgermeesteren ende regierders van Leyden, voor zoeveele in hem es ende niettemin amptshalven belastende aen allen buyrluyden, lantgesetenen ende innewoonderen des voors. ambachts van Leyderdorp ende allen anderen die deesen voorcomen ende aengaen zal dat zij den voornomden Geryt Jansz. van Harmelen voor een schout annemen, erkennen, eeren ende respecteren, ende doende ‘tgunt vers. es ende in alle andere behoirlicke zaecken hem obediëren ende gehoorsamen. Des ten oirconde hebben wij ’t zegel ten saicken deser stede de jegenwoirdighe letteren doen anhangen ende mit de onderteyckeninge van onsen secretarys doen bevestigen opten 23en septembris anno 1500zevenendetnegentich, ende was onderteyckent J. van Hout, hebbende daerbeneffens een groot groen wassen zegele uythangende aen een double franchijnen staerte. Opten rugge stont geschreven: Op huyden den 24en septembris 1597 heeft Gerrit Janszoon van Harmelen, in ’t blanc van desen genomt, aen handen van Jan Janszoon van Baersdorp, eerste ende presiderende burgermeester der stadt Leyden, zoe voor hemzelven ende uyten name van zijn medebroederen als ambachtsheeren van Leyderdorp mit opgeheven hande ende uytgestrecte vingeren als recht is gesworen ende gelooft den burgermeesteren [fol. 215] ende regierders der stadt Leyden als ambachtsheeren van Leyderdorp gehoorsaem ende getrou te wesen, de gerechticheyt van den ambachte van Leyderdorp mit alle zijn vermogen te bewaren ende voor te staen, weduen en wesen te beschudden en beschermen, mit schepenen ende croosheemraiden respectivelicken naer ick die geëedt zal hebben eenen yegelicken recht ende justitie te helpen administreren, den rijcken als den armen ende weder den armen als den rijcken naer de ordonnantiën ende geboden van den Heeren Staten mitsgaders den rechten, keuren ende gewoonten van Rijnlandt, ende voorts alles te doen dat een goet ende getrou schout conform de commissie mij verleent eer- ende eetshalven schuldich es ende behoort te doen. Soe waerlicken moet mij God Almachtich helpen. Aldus gedaen ten dage ende jare alsboven.

Commissie opte secretaris.

De burgermeesteren ende regierders der stadt Leyden als ambachtsheeren van Leyderdorp hebben den dienst van Salomon Lenertsz. van der Woert, haerluyder medebroeder in raide, als secretarys van Leyderdorp gecontinueert, angehouden ende voor zoeveel des noot es opnyeus gecommitteert, continueren, houden aen ende committeren opnyeus mitsdesen, ende dit al bij provisie ende tot haerluyder kennelick wederseggen toe, ende mits bij hem zijnen eedt aen handen van den voornomden burgermeesteren vernieuwende ende de bij hem beloofde jaerlicxe erkentenisse geduyrende zijnen dienst van ’t voors. secretaryschap verstreckende aen handen van den tresorier-ordinaris der voorschreven stede in der tijt, voor d’ eerste reyse Lichtmisse anno 1500achtendetnegentich. Aldus gedaen ende ten bevele van burgermeesteren voornompt ondergeteyckent opten driëntwintichsten sep- [fol. 216] tembris vijftienhondertzevenendetnegentich, bij mij, ende es geteyckent J. van Hout.

Continuatie op ambachtsbewairders, schepenen, kercmeesteren, heyligegeestmeesteren, bode ende schoolmeester.

De burgermeesteren ende regierders der stad Leyden als ambachtsheeren van Leyderdorp hebben gecontinueert ende continueren mitsdezen de jegenwoirdige ambachtsbewaerders van Leyderdorp als Jorys Adriaensz. ende Pieter Oloffszoon, van gelijcken den jegenwoirdigen schepenen als Pieter Dircxz., Reyer Arysz., Mees Philipsz., Jacob Jansz., Bouwen Meesz., Dirck Matheusz. ende Claes Harmansz., de jegenwoirdighe kercmeesteren als Frans Pieterszoon in ’t Lage Landt ende Symon Claesz., de jegenwoirdige heyligegeestmeesteren als Pouwels Adriaensz. ende [opengelaten] Dircxz. Schoneman aen den Groenendijck, in de bedieninge van heurluyder voors. ampten, respectivelicken ende dit al geduyrende tot de anstaende verkiesingen ende veranderinghen ten gewoonlicken tijden off dagen toe, omme alsdan te werden gedaen gelijc nair gewoonte ende als den meesten oirbaer van des voors. ambachtszaicken vereysschen zullen, hebben van gelijcken gecontinueert Cornelis Dircxzoon van Onderwater in zijn bodeampt ende meester Pieter [opengelaten] in zijn schoolmeesterampt, beyde geduyrende den tijt van haerluyder pacht ende anneminge ende daernair tot kennelicke wederzeggen toe, ende dit al mits dat de voornomde ambachtsbewairders, kercmeesteren ende heyligegeestmeesteren elc in ’t sijne ende voor zoeveel hem aengaet gehouden blijven te reeckenen ende van haer handelinge te verantwoorden daer ende zulcx des zal behoiren. Ende belangende de voornomde schepenen, bode ende schoolmeester mits dat zij haerluyder eeden aen handen van den schout des voors. [fol. 217] ambachts van Leyderdorp gehouden zijn te vernieuwen. Aldus gedaen ende ten bevele van burgermeesteren geteyckent upten 23en septembris 1500zevenendetnegentich bij mij, ende es geteyckent J. van Hout.

Es ooc goetgevonden dat de burgermeesteren den eedt zullen afnemen van de schoudt ende van de secretaris ende dat vorder zulcx de schepenen, bode ende schoolmeester bij den schoudt zullen werden vereedtplicht.

Alle ‘twelc zulcx geprepareert wesende, zijn de voornoemde Van Baersdorp mitsgaders Foy van Brouchoven, burgermeesteren, ende de voornomde Van Seyst, pensionaris, ende Van Hout, secretarys, opten 24en septembris mitter schuyt gereyst naer Leyderdorp, hebbende alle de voornomde personen in dienst zijnde door de schout ende secretarys van haer compste tevoren doen verwittigen ende vergaderen, ende wesende omtrent ten tien uyren gecomen ten huyse van de voornomde Gerrit Jansz. van Harmelen, schout, hebben de voornomde burgermeesteren alle de personen alsboven vergadert zijnde, als schout, ambachtsbewairders, schepenen, secretaris, bode, schoolmeester ende vorder gemeente deur monde van de voornomde pensionarys Zeyst sommierlic doen verhaelen in wat vougen burgermeesteren de ambachtsheerlicheyt hadden gecoft, mit verclaringe van eenige de voorneemste redenen daertoe beweecht hebbende. Ende ‘tselve doende, den buyrluyden doen anseggen dat de meeninge van burgermeesteren niet en es noch ’t ambacht in ’t generael noch hemluyden in ’t particulier in eenigen deele te vercorten, mer dat zij veeleer ende meer aen burgermeesteren in alle haer bejegenende swaricheyden ende voorvallende nootsaicken hulpe, [fol. 218] bijstant, schut en scherm zouden vinden ende te verwachten hadden, invougen dat zijluyden in heur conditie hierdeur eer zouden zijn verbetert ende van burgermeesteren nyet anders en hadden te verwachten dan dat goede ambachtsheeren ten opsichte van haer gemeente schuldich ende gehouden waren te presteren, gelijc ooc burgermeesteren van hemluyden geen ander gevoelen en hadden dan dat zij hem wederom in ’t respect van burgermeesteren, haerluyden ambachtsheeren, nyet anders en zouden dragen dan goede ondersaten gehouden en gewoon zijn te doen.

‘twelc gedaen wesende, zijn hem geopent ende voorgelesen eerst ’t bovengeroerde eerste accord.

Ten tweden des heeren graven van Lingys brieven van procuratie ende advoy.

Ten derden de brieven van opdracht voor leenmannen gedaen.

Ten vierden het octroy van de Heeren Staten.

Ende ten vijffden ende laetsten de leenbrieff mit vertoon van de originele ende de zegelen vandien, waernaer verclaert zijnde dat zij dienvolgende alletsamen werden ontslagen van den eedt daermede zij aen de voorgaende ambachtsheer waren verplicht ende zulcx van node was te procederen tot vernieuwinge van eeden. Es daernaer gelesen de commissie opten schout hiervooren, daerop deselve staensvoets den eedt heeft gedaen aen handen van de voornomden Baersdorp voor hemzelven ende vanwegen zijn medebroederen als ambachtsheeren gelijc opten rugge van dezelve commissie gescreven ende bij de secretaris Van Hout geteyckent es.

Daernaer es gelesen de acte van commissie opten secretaris hiervooren, daerop deselve mede staensvoets den eedt gedaen heeft aen handen ende gelijc angeteyckent es alsvooren.

Waernair gelesen zijnde de acte van continuatie van de ambachtsbewairders, schepenen, kercmeesteren, heyligegeestmeesteren, bode ende schoolmeester, [fol. 219] ende zoe die innehielt dat schepenen ende bode haren eedt zouden vernieuwen aen handen van de schout, hebben zij sulcx gedaen, daervan belast es acte gemaict ende door den secretarys van Leyderdorp geteyckent te werden.

Ende nair alle de voorschreven commissiën ende vordere acten aen handen van den voornoemde Van der Woert, secretaris van Leyderdorp, waren overgelevert om geregistreert te werden voor in ’t dingbouc, ‘twelc hem opnyeus belast es te beginnen ende van gelijcken alle andere boucken ooc te vernieuwen tot costen van de stadt, zijn de voornomde jegenwoirdich zijnde personen van haer bijcompste bedanct ende versocht burgermeesteren, haer ambachtsheeren, ter maeltijt, daer ten huyse bereyt, geselschap te houden om mitten anderen vrolick te zijn, gelijck geschiet es.

‘twelc gedaen zijnde, zijn de voornomde burgermeesteren, pensionarys ende secretaris tsavonts weder naer Leyden gekeert.

Alle ‘twelc zulcx ende invougen vers. geschiet te zijn wij ondergescreven elc voor zoeveele ons angaet ende hiervoren verhaelt es, mit onse onderteyckeningen bevestigen ende getuygen voor de waerheyt om voor de toecomende tijt te dienen ter gedachtenisse.

(ondertekend:) J. de Baersdorp

Claes Adriaensz.

F. v. Brouchoven

Nis. van Zeyst

J. van Hout

P.J.M. de Baar

Jan van Hout en zijn graven in de Pieterskerk

In de Middeleeuwen en nog lang daarna werden degenen die het zich konden veroorloven in de kerk begraven; de minder welgestelden en armen vonden een laatste rustplaats op het kerkhof rond de kerk. Voor pastoors en andere geestelijken was er vaak een priestergraf aan de voet van het hoogaltaar. In de rest van het koor waren vooral graven van de voornaamste parochianen; de net wat mindere man vond een plekje elders in de kerk. De kerkmeesters (kerkvoogdij) verkocht ruimten, soms inclusief muurtjes en grafzerk, aan degene die de gevraagde prijs ervoor wilde betalen, of in de achttiende eeuw ook wel aan de hoogstbiedende op een openbare verkoping. Een flink aantal graven, afhankelijk van de kerk soms meer dan de helft, hielden de kerkmeesters zelf om te verhuren. Wie geen eigen graf had of bij familie of kennissen in hun eigen graf bijgezet mocht worden, kon tegen betaling van een wat hoger bedrag een plekje in zo’n huurgraf ‘huren’. Omdat na de Reformatie in 1572 de meerderheid van de bevolking nog katholiek was en in die tijd eigendom haast onaantastbaar, bleven de katholieken hun doden begraven in kerken waar inmiddels in Calvinistische geest gepreekt werd en vrijwel alle herinneringen aan de Roomse begraaftraditie (met beelden en zo) verdwenen waren. Zelf moesten ze zich behelpen met schuilkerken, waarin niet begraven kon (en mocht) worden. Dat betekende dat heel wat graven door katholieken bezet werden, of Lutheranen, doopsgezinden of Remonstranten en nog heel wat meer ‘dissenters’, naast een groeiend percentage Calvinisten. In huurgraven konden dus lieden die tijdens hun leven op godsdienstig gebied volstrekt andersdenkend waren, na de dood op elkaar gestapeld worden – er gingen normaliter vier kisten op elkaar in een graf. In een huurgraf had je een soort garantie dat je tien jaar lang mocht verteren; daarna werd je ‘geschud’ en de overgebleven botten verdwenen in een knekelhuis. Dat gold overigens ook voor de ‘eigen graven’, al wilde de grafmaker daar nog wel eens de overgebleven botten in een klein kistje doen en dat ergens in een hoekje in het graf bijzetten. Zeker in jaren dat de pest of een andere besmettelijke ziekte woedde die veel slachtoffers maakte, hadden de grafmakers wel eens wat minder geduld en gingen al eerder tot het ‘schudden’ over om ruimte te maken, maar in sommige eigen graven werd wel eens heel lang niet begraven en dan bleven de botten, en soms resten van kleding en kisten (spijkers), blaadjes rozemarijn (tegen de lijkenlucht), koperen munten (die op de ogen van overledenen gelegd werden) of een koperen krans (een soort kroon op het hoofd waarin geurige kruiden zoals rozemarijn gestoken konden worden), tot de huidige dag bewaard.

Onder de eigen graven waren de meeste alleen bestaand uit vier muurtjes en een zerk van normale grootte. Er waren echter ook dubbele graven, dus (bijna) eens zo breed, waarin uiteraard meer kisten pasten. Vanzelfsprekend waren die in alle opzichten duurder – denk alleen maar aan de extra moeite om zo’n grote en zware zerk te lichten. Maar er was nog een derde soort: een keldergrafstede. Deze bestond uit een gewone zerk, zij het doorgaans een dubbele zerk, en een extra zerk, meestal in het verlengde van het eigen graf. Die extra zerk werd aangeduid als ‘mond’, en als die zerk weggehaald was, werd vaak een gemetselde trap zichtbaar, waarlangs de kist naar beneden gebracht kon worden. Onder de zerk van het hoofdgraf konden de kisten bijgezet worden. Zo’n keldergrafstede had een gemetseld gewelf, zodat de zerk daarop vastgemetseld was en niet gelicht kon worden. De toegang was dus alleen via de mond. Ook Jan van Hout bezat zo’n keldergraf (naast een paar gewone graven).

Het is merkwaardig dat in heel de afwikkeling van de boedel van Van Hout in 1610 totaal niets vermeld wordt over de kosten van zijn begrafenis (die toch wel aanzienlijk geweest moeten zijn, bij zo’n belangrijk persoon) of het begraven, noch over zijn graven. Wel noemde hij zijn keldergraf in zijn testament. In de hertaling van Karel Bostoen in Jan van Houts nalatenschap. Bronnen. Uitgegeven met inleiding, hertaling en aantekeningen (Leiden 2013) p. 25 luidt dit: “Wat nu mijn eerdergenoemde begrafenis betreft: ik wil graag worden begraven in de Pieterskerk hier, in de Noord-Buitenwandeling, waar Cornelis Meeszoon van Hout en Margriete Pietersdochter, mijn dierbare ouders, alsook Lysbeth Reyniersdochter van Wing, mijn lieve echtgenote, begraven liggen, allen in de Heer overleden, namelijk in het graf dat ik voor hen, voor mij, voor mijn kinderen, kleinkinderen en overige familieleden heb laten maken.” Overigens is dat ‘overige familieleden’ een niet zeer accurate hertaling van wat Van Hout schreef: “vorder geslachte”; daarmee bedoelde hij nog latere generaties dan zijn kleinkinderen en niet andere bloed- en aanverwanten. Daarbij ging hij er natuurlijk van uit dat dit graf nog vele generaties eigendom van zijn afstammelingen zou blijven.

Een probleem is dat in 1610 de plaatsaanduiding van alle graven in de Pieterskerk gewijzigd werd: eerst was er sprake van een vage aanduiding van de hoek van de kerk met ‘streken’ met volgnummer, en na 1610 kreeg iedere hoek een nieuwe, vaste naam en daarbinnen werd doorgeteld. Omdat ooit een onverlaat de prachtig getekende plattegronden van die hoeken (panden) uit een grafboek verwijderd heeft, weten we nu niet precies waar precies welk graf gelegen heeft. Nadat er niet meer in de kerk begraven mocht worden, dus vanaf 1829, is er meerdere malen met zerken gesleept, onder meer ter vervanging van gebroken zerken, zodat de nummering niet meer overal klopte. Soms waren er zelfs zerken overdwars gelegd, dus tegen de strikte oostwest-oriëntatie in. Toen in 1979 zich de kans voordeed alle onderliggende muurtjes in kaart te brengen omdat alle zerken verwijderd moesten worden voor het aanbrengen van vloerverwarming, was het Robert Oomes, die al lang op zoek was naar het graf van zijn beroemde voorbeeld de wiskundige Ludolf van Ceulen, die zich daarmee bemoeide. Hij zorgde ervoor dat alle zerken gemerkt werden, de muurtjes van bovenaf gefotografeerd en dat na afloop waar dat maar mogelijk was de zerken teruggelegd werden op de plaats waar dat volgens hem hoorde. Daar heeft hij een ongelofelijk aantal uren in gestoken, zodat hij dus alle eigenaardigheden van het begraven in de Pieterskerk kende. Daarom heeft nadien werkelijk iedereen zich geconformeerd aan zijn mening. In het dikke boek De Pieterskerk in Leiden. Bouwgeschiedenis, inrichting en gedenktekens uit 2011 heet het op p. 336 zelfs: “dat de reconstructie die indertijd [door Oomes] is gemaakt, niet of nauwelijks te verbeteren is.” Gelukkig zijn na zijn overlijden al zijn aantekeningen, kaarten enz. overgebracht naar Erfgoed Leiden en Omstreken, zodat die nu nog bestudeerd kunnen worden.

Of de familie Van Hout al vóór de Reformatie in 1572 eigen graven in de Pieterskerk bezat, is niet bekend. Vader Cornelis Meeszoon van Hout was niet echt rijk, maar stamde uit een geslacht dat zeker niet onder de armen gerekend mocht worden. Hoe dan ook, op 30 maart 1592 kocht Jan in wat later de Noord-Buitenwandeling ging heten (ruwweg: de stroken graven tussen de noordmuur van het schip tot aan de eerste rij pilaren) in streek 6 graf nummer 2. Zijn moeder Margriete Pieter Jasparszoonsdochter was op 16 maart 1592 overleden en toen zal Jan (bedilzuchtig als altijd en in plaats van zijn wellicht té oude vader) meteen met de kerkmeesteren geregeld hebben dat hij dit graf kon kopen; kennelijk heeft het nog een paar weken na de begrafenis geduurd voor het formeel op zijn naam kwam te staan. Op 13 februari 1595 overleed vader Cornelis Meeszoon van Hout en kon dus nog bovenop zijn vrouw begraven worden. Of zijn eigen zoon Bartholomeus, die op 3 maart 1592 overleden was, ook al in dit graf begraven was, is niet bekend, maar vermoedelijk niet. Wie er verder in begraven zijn, is niet bekend, maar in ieder geval niet zijn dochter Catharina, die op 20 oktober 1603 begraven werd “recht voor de noorderdeur van ’t choor”, zoals Bostoen in Hart voor Leiden. Jan van Hout (1542-1609), stadssecretaris, dichter en vernieuwer (Hilversum 2009) p. 16 beschrijft. Mogelijk gaat het hier om het graf in streek 20 nummer 5, later Kruiskerk nr. 120, dat Jan van Hout op 3 maart 1605 kocht. Overigens had hij op 17 september 1604 naast graf nr. 2 ook nr. 1 gekocht; later werden die hernummerd in Noord-Buitenwandeling 14 en 15 als een dubbelgraf, waarbij dan nog de mond nr. 20 behoorde. Dankzij een perfecte opmeting en tekening door Van Hout weten we nu nog hoe het eruit zag. Deze graven werden op 18 maart 1611 verdeeld, wellicht naar onderling goedvinden en buiten de eigenlijke boedelscheiding om: schoonzoon Petrus Pauw kreeg de graven in de Noord-Buitenwandeling 14, 15 en 20; de kleinkinderen Van Leeuwen Kruiskerk 120. Die kinderen van de overleden dochter van Jan van Hout, Catharina, en haar man Jacob van Leeuwen bezaten vanaf dezelfde datum ook Kruiskerk 125, dat Jan op 17 december 1604 gekocht had en wellicht grensde aan nr. 120. Zoon Claes van Leeuwen had daarbij mogelijk meer rechten dan zijn twee zussen, want deze graven 120 en 125 bleven op zijn naam staan, daarna op zijn weduwe en later op zijn kinderen. Ene Johan van Couwenhoven had er kennelijk ook rechten op, maar stond die op 20 januari 1696 bij notariële akte af aan Nicolaas van Leeuwen. Op diens naam bleven de graven staan tot 1828, toen alle eigen graven vervielen aan de Kerkvoogdij (toen nog Gemeentecommissie genoemd), maar waarin niet meer begraven mocht worden. Tussen 1732 en 1775 werden er vijf personen Van Leeuwen of familieleden begraven (Kerkvoogdij inv.nr. 1014 fol. 51v., nr. 125). In nr. 120 werden slechts twee familieleden in 1734 en 1750 te ruste gelegd, mogelijk te wijten aan het feit dat de zerk aan stukken was (er was nog ruimte voor drie lijken).

Het gravencomplex waarin Jan van Hout op 15 december 1609 begraven werd, viel dus ten deel aan zijn dochter Maria, haar man prof. Petrus Pauw en hun vijf kinderen. Mogelijk bleven er daarvan uiteindelijk maar drie over, die meest in Amsterdam woonden en weinig belangstelling voor het graf van hun grootvader gehad zullen hebben. Op 23 december 1654 werd tweederde aandeel in het graf bij notariële akte verkocht aan de notoire katholiek Sylvester van Swanenburch, zoon van de leermeester van Rembrandt, die op 30 april 1659 het laatste derde onderhands wist te kopen. Sylvester verkocht het complex 14-15-20 op 12 februari 1674 aan de kerkmeesteren, die het daarna als huurgraf gebruikt hebben. Daarmee wordt het lastig aan het licht te brengen tot wanneer het een keldergrafstede geweest is en wanneer de door Van Hout zo druk met letters geplande zerk(en) vervangen is – overigens is er geen bewijs dat de door hem gewenste teksten ook daadwerkelijk in de zerken gehakt zijn, want bij geen van de bekende beschrijvers van grafzerken of stadshistorieschrijvers is de tekst overgeleverd, bij mijn weten. Een wel heel gelukkig toeval is dat in het archief van de Kerkvoogdij (inv.nr. 1002) drie stukken die met dit graf van doen hebben bewaard zijn gebleven. Het gaat om de akte verleden voor notaris H.M. Brasser van 23 december 1654 waarin mr. Jacob Dedel namens zijn vrouw Elisabeth Pau, Cornelis Canter namens zijn vrouw Maria van Tol en haar broer mr. Pieter van Tol, kinderen van Geertruyt Pau, hun tweederde eigendom overdeden aan Silvester van Swanenburch, secretaris van het Baljuwschap Rijnland, al wordt helaas geen koopprijs vermeld. Hierbij is een procuratie gevoegd. Het derde stuk is een onderhandse verklaring van Adriaen van Leeuwen en Frederick Paauw als voogden over de twee dochters van zaliger doctor Johan Paau, die een zoon was van prof. Petrus Paeu, over overdracht van het laatste derde tegen een ongenoemde koopsom aan Silvester, 30 april 1659. Met deze stukken kon de volledige eigendom op diens naam overgeboekt worden op 1 oktober 1663. Nadat de kerk het verworven had, was het een huurgraf, zoals blijkt uit het register van de huurgraven (inv.nr. 1013 fol. 58v. en 59): in de nummers 14 en 15 werden in 1740 tussen 25 januari en 3 maart tien lijken begraven, waaronder twee kinderen; op 19 juni 1759 nog een kind; en tussen 18 januari en 11 maart 1762 twaalf lijken, waarvan zeven kinderen.

Een en ander is ook terug te vinden in de financiële administratie van de Kerkmeesteren. In de ‘blaffert’ (een soort grootboek) over 1592 (inv.nr. 141) is op fol. 1v. geboekt aan inkomsten wegens begraven in de Pieterskerk per boekhouddatum (één keer per week) 9 maart: “Ontfangen van ’t openen van ’t graf van Mees Jansz. van Hout 3 guldens”. Vermoedelijk is hij in een graf van zijn schoonfamilie begraven. Op 6 april werd geboekt zowel “Ontfangen van ’t openen van ’t graf van de huysvrou van Cornelis Mees van Hout 3 gulden” als (fol. 8) “Ontfangen van coep van een graf in de Pieterskerck, gecoft bij Jan van Hout, secretaris.” Nog geheel volgens katholieke traditie luidde de kerkklok voor hen: voor zowel “van ’t luyen van Mees Jansz. van Hout, vendrich”, op 9 maart als op 14 maart “van ’t luyen van de huysvrou van Cornelis Meesz. van Hout” werd drie gulden geïnd. Ook voor Jan van Hout zelf werd betaald: op 21 december 1609 boekten de kerkmeesters voor het openen van het graf van de secretarys Jan van Hout drie gulden en “over ’t luyen van Jan van Hout, secretarys” vijf gulden. De Sint Salvator-klok in het klokhuis op het Pieterskerkhof heeft minstens een uur geluid, wat afgeleid kan worden uit de beloning van de klokluider, die hiervoor twee gulden en acht stuivers kreeg (zodat de kerk er nog wat aan overhield; inv.nr. 147 fol. 4v., 17v. en 33v.).

Onlangs kwam naar buiten dat de plaats van het in 2013 geplaatste monument voor Jan van Hout, waarop heel opzichtig staat: Hier begraven, niet op de correcte plaats aangebracht zou zijn. Martin Hooymans ontdekte dat het graf van Van Hout niet in de buurt van het monument, maar een stuk meer naar het oosten, in het tweede ‘vak’, lag. Ongeveer daar ligt nu nog, of weer, een grote zerk met het nummer 14, maar zonder verder opschrift. Dat bracht dus twijfel met zich mee aan de betrouwbaarheid van de onderzoekingen van dhr. Oomes. Iedereen had blind op hem vertrouwd, maar had hij het wel bij het goede eind? Kennelijk niet, want in het boekje van Bostoen Hart voor Leiden p. 10 beeldt deze een reconstructietekening van Oomes af waarop in potlood aangegeven is waar het graf van Van Hout zich zou bevinden: midden in het eerste ‘vak’, tegen de noordmuur aan. Dat kan helemaal niet, want daar heette het Westwandeling, met hoge nummers. Die benaming Westwandeling is ook te zien op de kaart achterin het boek van mr. K.J.F.C. Kneppelhout van Sterkenburg, De gedenkteekenen in de Pieters-kerk te Leyden (Leiden 1864). Helaas heeft Bianca van den Berg in haar boekje De Pieterskerk in Leiden (Utrecht 1992 p. 58) zich daar niet aan geconformeerd, maar laat alle panden in het schip van de kerk aan de westmuur beginnen, waardoor de wetenschap bepaald niet geholpen is, want dit heeft school gemaakt. Of Oomes nog betrokken geweest is bij het aanwijzen van de plek waar op 10 december 2009 gemeentesecretaris Paul van den Wijngaart een krans moest leggen op het graf waar 400 jaar eerder Van Hout was begraven, is mij niet bekend; de krans stond overigens tegen de noordmuur, ter plaatse waar in 2013 het monument zou komen. Ik moet eerlijk bekennen dat deze discrepantie mij niet eerder opgevallen was, al heb ik altijd gedacht dat het graf van Jan ongeveer daar gelegen moet hebben waar nu die zerk nr. 14 ligt, dus niet tegen de noordmuur, maar eerder tegen de lijn tussen de twee pilaren. En die wat ongelukkige woorden: Hier begraven, heb ik nooit letterlijk opgevat, zoals je dat ook bij de andere epitafen en monumenten niet moet doen. Die werden in de buurt aangebracht, wel zo dicht mogelijk bij, maar zelden precies boven het graf van de geëerde. Dus mag het monument gewoon blijven zitten waar het zit, zelfs van de ontdekker van dit abuis, Martin Hooymans…

Martin Hooymans

Inleiding

Buiten de stadsmuren kende Leiden zogenaamde stadsvrijdommen of ook wel stadsvrijheden genaamd. Het waren gebieden, die eigenlijk tot de omliggende ambachten Oegstgeest, Leiderdorp en Zoeterwoude behoorden, doch die om praktische redenen min of meer tot het gebied van Leiden gerekend werden.

Een ervan was de “stadsvrijdom buiten de Rijnsburgerpoort”. Hier wordt bedoeld de oude Rijnsburgerpoort aan het eind van de Haarlemmerstraat, die in 1610 vervangen werd door de Blauwe Poort, waar de bijbehorende brug nog steeds de naam van draagt. Deze stadsvrijdom lag ten noordwesten van de stad, en besloeg ruwweg het gebied, dat na de stadsuitleg van 1611 het bon Hogemorsch werd. Voor die tijd behoorde het tot het ambacht van Oegstgeest.

Jan van Hout heeft zich op bijzondere wijze met dit gebied bezig gehouden. Het vermoeden bestaat, dat dit een prelude was tot zijn prekadastrale meesterwerk “Register Vetus” van 1585. Het fijne daarvan wordt in dit artikel uit de doeken gedaan.

De stadsvrijdom buiten de Rijnsburgerpoort

Het gebied ten noordwesten van Leiden behoorde tot het ambacht Oegstgeest, doch had de status van stadsvrijdom. Westelijk liep het van de Rijn tot aan de Mare in het oosten. Door bovenstaande kaart aan te klikken belandt men in de beeldenviewer van Erfgoed Leiden en Omstreken, waarmee men desgewenst de kaart kan vergroten/verkleinen of draaien, zodat het noorden naar boven komt te liggen. (NB. Bovenstaande  kaart is een lithografie, die Willem Pleyte in 1874 liet maken om op te nemen in zijn beroemde "Leiden voor 300 jaren en thans"; het origineel is ook nog steeds in het archief aanwezig, doch ziet er wat roestiger uit.)

Voor de grote omwenteling van 1572, toen Leiden de zijde van Willem de Zwijger koos en dus afstand nam van zowel Philips II als van het katholieke geloof, was dit gebied voornamelijk in gebruik door katholieke instellingen, zoals kloosters en gasthuizen. Reeds in de jaren voor deze enorme verandering zien we dat stukjes bij beetjes delen worden verkocht om te dienen tot warmoeslanden, scheepmakerijen en andere zaken, die men eenvoudiger buiten de stad kan doen. Het katholicisme was duidelijk toen al op zijn teruggang. Het beleg van 1574 versnelde dat proces drastisch, omdat vlak ervoor in het gebied buiten de stadsvesten alle gebouwen werden afgebroken om te voorkomen dat de Spanjaarden er iets aan zouden hebben. De Spanjaarden deden de rest.

Jan van Hout’s kamerbrede administraties

Het stadsbestuur is onder de bezielende leiding van Jan van Hout na het beleg voortvarend aan de slag gegaan om de administratie op orde te brengen. Waarschijnlijk onder het motto van “hoe kun je een stad nou besturen als er geen grondige administratie is?”. Naast vele andere wapenfeiten van Jan van Hout willen we hier speciale aandacht vestigen op een aantal baanbrekende “kamerbrede” administraties die hij heeft opgezet.

• Waar Jan van Hout tijdens het beleg in juni 1574 al eens een volkstelling had georganiseerd, deed hij dit in 1581 nog eens dunnetjes over. Zie hier voor Jan van Houts Volkstelling 1581 op deze site.
• Chaertbouc van Wateren (1583-1588) en Straten (1588-1597) binnen deser Stadt Leyden. De eerste kadastrale kaart van een complete stad in de lage landen, zo’n 250 jaar voordat het kadaster in Nederland werd ingevoerd (zie ELO toeg.nr. 0501A inv.nrs. 5113 en 5183).
• Register Vetus 1585. Ook een voorloper van het kadaster, de eerste registratie van alle percelen van de stad met de eigendomswisslingen, netjes geordend per bon en binnen elk bon op looproute.
• Oudt Belastingboeck 1601. Een verbeterde voortzetting van Register Vetus, doch nu met nette blokjes van 4 percelen per bladzijde, waar Vetus het nog met 5 deed, wat al snel tot gekriebel in de marges uitliep.
• Schoorstien-gelt 1606. Een wederom kamerbreed opgezette registratie van alle percelen, doch nu ook met het aantal schoorstenen ter bepaling van de heffingswaarde en teven de vermelding van de bewoners.

De kaart van de stadsvrijdom buiten de Rijnsburgerpoort van 1575

In 1575 krijgt de landmeter Symon Fransz van Merwen de opdracht om de stadsvrijdom buiten de Rijnsburgerpoort in kaart te brengen om een goed beeld te krijgen van hoe de situatie nu is na al die veranderingen van de afgelopen roerige periode. Keurig netjes worden alle percelen met maten en eigenaren en een (volg)nummer op de kaart gezet, vergezeld van straten en sloten.

Prelude op Chaertbouc en Register Vetus

Er zijn een aantal opmerkelijke aanwijzingen, die het idee opwekken dat deze operatie een prelude was voor de latere werkwijzen van Jan van Hout om de stad in kaart te brengen, enerzijds visueel middels het Chaertbouc en anderzijds tekstueel middels het Register Vetus.

Bovenstaande kaart is in 1575 gemaakt, RegisterVetus in (of vlak voor) 1585. Achterin het tweede boek van Register Vetus (toeg.nr. 0501A inv.nr. 6597) staan de percelen van de molens en de stadsvrijdommen. Vanaf folio 377 staan de percelen van de stadsvrijdom buiten de Rijnsburgerpoort vermeld.

Hoewel er (bijna) tien jaar verstreken is tussen het maken van de kaart en het aanleggen van dit register, vallen een aantal overeenkomsten op:

• Volgorde. Vetus vermeldt de percelen in exact dezelfde volgorde als de nummering op de kaart.
• Tennaamstelling. Hoewel er in sommige gevallen in die 10 jaar iets veranderd is, is de tennaamstelling in Vetus in de kopjes van de percelen nagenoeg gelijk aan die van de kaart. In een paar gevallen is in Vetus aangegeven, dat de desbetreffende eigenaar inmiddels is overleden, doch we zullen zien, dat in veel gevallen er allang een andere eigenaar was.

In onderstaande tabel wordt een deel van de percelen weergegeven. In de eerste kolom een perceelaanduiding, de tweede de tennaamstelling van de kaart van 1575 en in de derde die van Vetus 1585.

NB. De perceelId’s bevatten straataanduidingen uit die tijd, hetgeen soms wat verwarrend kan zijn. De weg lopend vanaf de Rijnsburgerpoort (tegenwoordig Blauwpoortsbrug) naar het westen werd in die tijd de Lage Rijndijk genoemd. De Morsstraat werd na 1611 een stukje noordelijker aangelegd. Verder moet de Sint Aagtenlaan niet verward worden met de huidige Sint Aagtenstraat, die een stuk zuidelijker kwam te liggen (zie de looproute in Historisch Leiden In Kaart en klik op de button “Naar kaart”).

Enkele opmerkelijke veranderingen:

• SintAagtenlaan.000.12 is in 1575 van de Lombaert François Massazia, doch die verkoopt het in 1582 aan Cosmo de Pescarengis, die overigens ook “tafelhouder” (lommerd) was.
• Maredijk.000.06 staat op naam van Pieter Jansz warmoesmans thuijn, maar zoals we ondermeer bij SintAagtenlaan.000.16 lezen is die eind 1582 overleden. Tenzij het hier om een nieuwe Pieter Jansz warmoesman gaat …
• Maredijk.000.08 zou in 1585 nog van Jacob van der Bouchorst zijn, doch die heeft het volgens Waarboek G al in 1579 verkocht aan Dirck Joostensz en Thonis Harmansz.
• Maredijk.000.12.b staat in Vetus op naam van Jacob Cornelisz Boenis tuijn, doch dit is al lang achterhaald; zijn moeder Aeltgen Henricxsdr wedue wijlen Cornelis Beunisz heeft het in 1577 verkocht aan Dirck Joostensz warmoesman.
• Maredijk.000.20.a is eigenlijk het enige perceel dat een afwijkende vermelding in Vetus heeft ten opzichte van de kaart. Onze reconstructie, die nog in volle gang is, kent 4 verschillende personen op dit perceel:
  • Cornelis Huig scoemaecker op de kaart van 1575.
  • Pouwels Willemsz int Gulden Cantoor in Waarboek E (1575) als belending aan de oostzijde van Maredijk.000.20.b.
  • Claes Adriaensz Paets schoemaeckers tuyn in Vetus.
  • Pieter Adriaensz cuyper als belending in 1586, doch waarvan we nog geen transport gevonden hebben.

Dit is slechts een greep uit de kleine oneffenheden, die er in de kopjes van 1585 staan. In de meeste gevallen is dit later rechtgetrokken door alsnog de ontbrekende transporten eraan toe te voegen.

Niettemin wijst alles erop, dat Jan van Hout de kaart van 1575 als uitgangspunt heeft genomen voor dit onderdeel van Register Vetus. En dat geeft ons weer een inkijkje in hoe onze onvolprezen stadssecretaris telkens weer bezig was om op uiterst creatieve wijze te bedenken hoe hij de administratie van de stad zo goed mogelijk vorm kon geven.

En daar plukken wij heden ten dage nog de vruchten van!

Tot slot

Zo had Jan van Hout de administratie van dit buitengebied keurig op orde, hetgeen hij in het Oudt Belastingboeck van 1601 netjes voortzette.

En tevens lag er aldus een goede administratieve basis voor de aanstaande stadsuitbreiding van 1611, waarvoor eerst alle gronden door de stad opgekocht moesten worden, dan herverkaveld t.b.v. de nieuwe stadsindeling om vervolgens in die structuur weer verkocht te worden.

Maar dat is een ander verhaal.

P.J.M. de Baar

Jan van Hout en de ontwikkeling van het tuchthuis, 1598

Wanneer er zich in de snelgroeiende stad Leiden rond 1600 een uitdaging voordeed, was er altijd minstens één man die zich met jeugdig enthousiasme erop stortte, alle aspecten tot in de kleinste details doorgrondde en aan het eind met een schitterend rapport kwam, waarin alle aspecten diepgaand behandeld werden. Of het inderdaad gerealiseerd werd op de manier zoals Van Hout voorstelde, was wel afhankelijk van de wil van de bestuurders (die nog wel eens te belabbekakt of voorzichtig waren om het plan door te drukken) en geld. Om die reden(en) werden sommige voorstellen nooit gerealiseerd, zoals een deel van de in zijn bekende Armenrapport voorgestelde fusies, of sneuvelden al snel, zoals zijn tuchthuis. In alle snelgroeiende Hollandse steden kende men dezelfde problematiek van vluchtelingen van allerlei snit, waaronder hardwerkende en inventieve ondernemers en arbeiders, maar natuurlijk ook enig uitschot, bedelaars en ander werkschuw tuig. Wat moest je met dat soort lieden aanvangen? Van Hout was van alle ontwikkelingen in Holland op de hoogte, en dus ook van wat men er in Amsterdam op verzonnen had: een tuchthuis. Dwangarbeid als manier van (re)socialisatie van dat geboefte! Zelfs als personen van dat kaliber nog geen bewijsbare misdaden begaan hadden, konden ze wel al preventief van de straat of uit herbergen geplukt worden en aan het werk gezet. Van Hout was er de man niet naar om zoiets lichtzinning aan te pakken; hij wist dat hij bij de eerste bezwaren al door de bestuurders, de feitelijke machthebbers, teruggefloten zou worden. Daarom oriënteerde hij zich eerst eens in Amsterdam, liet talloze stukken daarover door zijn klerk(en) overschrijven en vormde een dik ‘dossier’ met alle stukken hierover. Dit bevindt zich in het Stadsarchief (inv.nr. 6522) en volgt hier in transcriptie. Het is gewoon boeiend te lezen hoe hij zo’n ingewikkeld probleem aanpakte en wat de schriftelijke neerslag daarvan is.

Het eerste stuk van het ‘dossier’ is een pas naderhand gemaakt en door Van Hout ‘register’ gedoopt, dat als een soort inleiding had moeten fungeren, gevolgd door allerlei kopieën van stukken die in origineel in het dossier zitten. Een deel daarvan, gebundeld tot een ‘verbael’, is gekopieerd in een groter geheel, in Stadsarchief inv.nr. 336, dat omwille van de gemakkelijker leesbaarheid hier getranscribeerd is. Uit het dossier is al vaker geput, vooral waar het de rol van Dirck Volckertsz. Coornhert betreft, die in zijn geschrift getiteld Bouventucht de beweegredenen uiteengezet heeft om voor deze manier van bestraffing en dwangarbeid te kiezen. Over Coornhert, zijn Bouventucht en andere geschriften, zijn invloed op en relaties met Van Hout enz. is een ongelofelijke hoeveelheid literatuur verschenen. Ook in het Leids(ch) Jaarboekje is daarover al gepubliceerd door A. Hallema, ‘Uit de Geschiedenis van de Gevangenis en het Tuchthuis binnen Leiden’ (20^e deel, 1925-1926 p. 26-71) en N.J. Swierstra, ‘Gravensteen’ (30^e deel, 1938, p. 171-193). Ook later is er nog het nodige over gepubliceerd, bijvoorbeeld door Th.H. Lunsingh Scheurleer c.s., Het Rapenburg deel VA p. 133 e.v., 259, 263 enz.).

Transcriptie van SA II inv.nr. 6522.

Register om daerinne te werden gestelt ende overgeschreven belangende ’t begin ende den voortgang van het tuchthuys binnen deser stadt Leyden. [dit is geschreven op een zeer groot vel papier, waarop (aan de achterkant) een rudimentaire schets van de omtrek van een pand of perceel met de volgende begrenzingen: An de Urselensteech 6-5-6, An de Josepssteech breet 10-8, Langs de Kamp 26-4-3. Er staat ook een maatverdeling (schaalstok) op. Dit grotendeels lege papier kon de zuinige Van Hout altijd nog wel hergebruiken.]

Die grote ontuchten, dertelheyden ende moetwillen die dagelix werden gepleecht ende bedreven, zo bij nacht ende ontijden opter straten zo bij dage deur allerley jonge en bedaechde, gehiwelicte ende vrije personen, hebben de regierders deser stadt Leyden beweecht omme een regel(?) in beradinge te leggen ende bij der handt te nemen, bequame middelen om zulx te weren ende wech te nemen, daertoe geen cleyn behulp geweest en zijn drie verscheyden gescriften die bij eenige liefhebbers des vaderlants tot zulcken eynde voor eenige jaren zo in gescrift als in drucwaren uytgegaen, die men goetgedacht heeft omme in desen te dienen tot onderrechtinge hier bij te vougen.

‘t 1^e discours onder verbeteringe van de verstandigen wesende zo ledich etc. Insertie [dus hier moest de klerk die het net-exemplaar zou moeten gaan schrijven, een tekst met dat begin volledig kopiëren]. Wiens vindinge, bedenckinge ende werc ‘tselve ruydt bewerp zij en brengt ’t voors. gescrift niet mede; de handt ende pen melden Dirc Volchertsz. Coornhert, daer ooc mede overeenstemt de tijt en plaetse deurdien dezelve den 24en octobris ’67 (als tusschen beyden beroerten) opte Voorpoorte in Den Hage gevangen lach.

Het 2^e es zeeckere cleyn gedruct bouxken. Insertie.

Het 3^e. [lijkt een heel stuk blanco gelaten te zijn]

Dees drie gescriften zijn geweest de spore dewelcke de alrede beweechde regierders tot het loopen angeprickelt ende goede hoope gegeven heeft ooc yet grots binnen hare stede te connen uytrechten, mer aldermeest de goede voortgang der heren regierders van Amsterdam, dewelcke in den haren nu al voor 3 of 4 jaren zulx namelicken angegrepen ende zo wijtelicken in ’t werc gestelt hadden dat zij alreets in den heve van haers tuchthuys gewenschten vruchten waren. Ende alsoo de voorn. regierders in den [opengelaten] eenige zaecken tot Amsterdam te verrichten hebbende, goetgevonden hadden mij Jan van Hout, haerluyder sectretarys, derwerts te zeynden, hadden mij meteenen belast naer [niet afgemaakt] Insertie uyt mijn verbael.

Van alle ‘twelc den voorn. regierders invougen voors. rapport gedaen zijnde, hebben de voors. zaecke in naerder bedencken gehouden omme daerop mitten eersten zodanig goeden besluyt te werden genomen als voer de stadt ende de borgeren ende innewoonderen vandien oorbaerlixt ende vorderlixt zoude werden bevonden.

Hangende welcke bedenckinge zijn eenige zaecken voorcomen dewelcke bij manier van spreecken een nootdwang medebrachten omme de bouwinge van een tuchthuys binnen deser stede mit een ernst bij der handt te nemen ende yet goets daerinne te besluyten, te weten dat eenige borgeren deser stede hem grotelix ontgaen ende bij nachten opten straten grote moetwillen bedreven hebbende mit het inslaen van der goeder luyder glasen, tot meer dan tot vijftich plaetsen, bij den schout gevangen ende in hechten gestelt waren omme die te recht te stellen ende te doen straffen, hoewel zodanige schendige bedreven overdaet niet en cost geleden zijn zonder openbare straffe van ende aen den lijve, zo was daerinne nochtans zwaericheyt gevonden ten opsichte van derzelver ouders ende vrunden, eenige van dewelcke waren ende geweest hadden in de bedieninge van eenige van de besonderste ampten, ende daerinne dese stede merckelicke goede diensten hadden gedaen. Ten insicht van dewelcke ende omme haerluyder eere voor zoveel mogelic was te behouden ende hem te verschoonen ende niettemin degeene die alsvooren hem hadden vergrepen zulx te straffen dat ‘tzelve mocht strecken tot haer verbeteringe ende meeder ontsach van andere alsof men dezelve tot enige schandaet hadde gebracht, soe en was daertoe geen beter noch bequaemer middel gevonden dan ’t gebruyc van een tuchthuys. Om waertoe te comen was de zaecke voorgestelt(?) ter vergaderinge van den Breden Raet als […] het lichaem deser stede representerende, mit vertoich van de grote nutticheyden vandien, meeren in de innegelijfde verhaelen genouchsaem verhaelt ende zulx hier overgelaten om cortheytswillen ende es zulx een besluyt genomen volgende den acte hier innegelijft: fiat insertie mit verclaringe van alle de namen der presenten.

Naer ’t nemen van ’t voorgaende besluyt zijn mr. Symon Fransz. van der Merwen, 1^e ende presiderende schepen, mit mij, Jan van Hout, opten [verder opengelaten] fiat insertie uyten verbael mutatis mutandis.

Naerdat de voorn. regierders van des voors. Merwens en mijn wedervaren invougen alsboven waeren verwitticht, sijn de voorn. gevangenen te recht gestelt ende es van heurluyder zaecke gewesen gelijc de vonnissen hier innegelijft dat medebrengen. Fiat insertie van de vonnissen.

Ende alsoe bij ’t voorn. besluyt van de Breden Raet als van den gecommiteerden wegen [stuk blanco gelaten] hebben de gecommitteerden eerst mitten anderen voorgenomen te handelen van de plaetse waer men ’t voors. tuchthuys bequaemst zoude bouwen, ende zijn voor ‘t 1^e daertoe voorgeslagen ende bequaem gevonden twie plaetsen, d’ eene westwaerts van de gemeene gevanckenisse van ’s Gravesteyn in ’t bon van Over ’t Hoff ter plaetse vanouts genomt Pieter Symonsz.’s bagijnhof, mit een meeninge omme ‘tzelve tuchthuys te verheelen aen ende mit ’t voors. gevangenhuys ende daertoe ooc te gebruycken het erf van de huysinge laetst bewoont bij Henricus Gallus, in zijn leven dienaer des Woorts deser stede, ‘twelc burgermeesteren opten [blanco gelaten] van stadswegen hadden doen copen om een somme van [opengelaten], te betalen [opengelaten]. De tweede plaetse was daer eertijts ’t convent van St. Michiels hadde gestaen, gelegen in ’t bon van Overmaren Lantsijde, tusschen de Camp ten noorden, de Josepsstege ten oosten, de Achtergraft ten zuyden ende St. Ursulenstege ten westen. [de gelegentheyt] van welcke twie plaetsen gesien can werden uyt de twie plattegronden hier innegelijft. Fiat insertie van de 2 gronden mer te vercleynen tot een half vel: ‘t 1^e uyt Merwens, het 2^e hieruyt [dus uit dit papier]. Ende alsoe den voorn. gecommitteerden om de naervolgende redenen beter geraden docht ’t gebou van ‘t vers. tuchthuys te beginnen aen ’t voorn. gevangenhuys, te weten: ten 1en dat dese in ’t midden van de stadt ende ongelijc beter aen een handt es gelegen dan d’ ander plaetse. Ten 2en dat hier beter bequaemheyt es om de straten levendich te houden ende mit geen blinde muyren te ontchieren. Ten 3en dat ’t gevangenhuys genouchsaem voorsien zijnde van pijnkolen(?), gewelden(?), stocken ende blocken die men ten dienst van het tuchthuys can gebruycken, het geen cleyne verlichtinge zal zijn van de costen om die te maecken. Ten 4en dat men ‘tgeen mits de gelegentheyt van ’t gevangenhuys geryf heeft om strax te beginnen de bouven (alleen den timmeringe verseeckert zijnde strac te doen wercken mittertijt ’t werc te vermaecken ende die men daeraen gebruyct ’s middaechs ende ’s nachts op ’t gevangenhuys te brengen ende daervan goeder verseeckertheyt te bewaren), daermede min tot de voors. 2^e plaetse zouden moeten leyden tot alles in goeder verseeckertheyt zoude zij gebout is volbout. Ten 5en dat men hier zal hebben de gelegentheyt om alle gevangenen zo ras zij gevangen zijn ende terwijlen hem haer proces in rest dewijlen een maent 2 of 3, jae, lange geduyrende, strac aen den arbeyt te brengen ende haer costen te doen verdienen.

Dese ende meer andere redenen hebben de voorn. gecommitteerden beweecht omme voor de bequaemste plaetse te houden ’t Pieter Symonsz.’s begijnhof ende miteenen tot bevorderinge van de zaecke onder ’t behagen ende ’t veranderen van beter gevoelen een bewerp te maecken van de grondt hoe en in wat vougen men het tuchthuys aen ’t voors. vangenhuys zoude mogen werden gebout volgende de plattegront hierbij gevoucht. Fiat insertie van de gront mer vercleynt op ½ vel.

Ende hoewel den voors. gecommitteerden last verscheyden(?) [doorgehaald: meerder] poincten innehout, namelicken ende zij daerop als meerder moeyten ende tijt vereyschende mitten anderen niet en waren besloten, zoe hebben zij omme zo hoochnodigen ende goetnutten zaecke niet te verachteren mer zo veel te bevorderen als immermeer mogelicken es, goetgevonden den voors. Breden Raet voor te stellen de gelegentheyt van de voors. 2 plaetsen ende haerluyder goede gelieven ende eyntelicken besluyt daerop te verstaen, ende es daerop gedaen ende besloten als blijct bij de acte hier innegelijft: fiat insertie mit verclaringe van alle de namen dergeene die jegenwoordich zijn geweest.

Alsoo in de acte van ’t laetst voorgenoemde besluyt geseyt wert van de zwaericheyt bij eenige meesteren van St. Katrijnengasthuys voorgewent, es te weten dat ter voors. vergaderinge jegenwoordich zijnde Pieter Adriaensz. van der Werff, vroetschap, Geryt Lenertsz. ende [opengelaten], veertigen, wesende meesteren van Sinct Katrijnengasthuys, bij dezelve in effecte eenige zwaricheyt gemaect werden alsoe de stichtinge van ’t vers. Pieter Symonsz. begijnhof ende mede zoude brengen dat ’t voors. gasthuys daertoe eenichsins zoude zijn gerechticht opdat desen niet en zouden werden gedaen of jegens de meeninge van de stichter van ‘tzelve bagijnhof of tot naerdeel van de gerechticheyt van ’t gasthuys. Ende hoewel niemant der meeninge en es in desen yet voor te nemen dat tot naerdele van de voors. gasthuyse zoude mogen wesen, mer ‘t voornemen eygentlicken es omme de celarissen de onnutten wens ’t gasthuys mit alle middelen te verlichten zonderlinge van de fielten den beyert dagelix tot last van den gasthuyse gebruyckende, die men ooc (volgende de voetstappen in desen ooc bij die van Amsterdam voergetreden) met ongelijc meerder ontsachs ende minder costen aen ’t voors. tuchthuys zouden mogen brengen, een zaecke die notelicken van naerder bedencken dient gehouden, soe es teneynden op alles met goeder bescheydenheyt geleth ende elceen van zijn gerechticheyt voorgestaen mach werden goetgevonden alhier te vervaten ende inne te lijven de genomden brieven van stichtinge van Pieter Symonsz. bagijnhof ende zijn van de volgende innehouden: fiat insertie van de brieven van fundatie. [de afschriften van de stichtingsbrief van het begijnhof zitten ook in het dossier. Gevolgd door een stuk], Copie: Gesien bij schout, burgemeesteren ende Gerechte der stadt Leyden de uuyterste wille van zaliger Pieter Symonsz. van Noorde beroerende de stichtinge van seecker aelmoeskamerkens gelegen terzijden van ’t gevangenhuys aen de Papegraft in ’t bon van Overhoff, daerbij hij de meesteren van St. Katarinengasthuys in der tijt tot opsienders van de voors. camerkens heeft gestelt, hebben voor zoeveele in hem is belieft ende bewillicht, believen ende bewilligen mitsdesen dat de voors. gasthuysmeesteren de opsichte over d’voors. camerkens gelijck sij die tot noch toe gehadt hebben, sullen behouden, vervolgen ende naer d’ voors. uuyterste wille laten gebruycken, mit bevel aen eenen yegelicken mitsdesen gedaen van de voors. gasthuysmeesteren hierinne geen verhindernisse, mer eer alle vordernisse te doen. Aldus gedaen op ’t Raethuys der stadt Leyden in haer vergaderinge opten 30en july 1579. Onder stont geteyckent: mij jegenwoirdich, J. van Hout. Gecollationeert jegens zijne originale ondergeteyckent alsboven, es daermede bevonden te accorderen. Actum den 21en martii anno 1500achtendetnegentich, bij mij, H. v. Bouchorst, notarius subscripsit.

[Een los stuk, concept, geschreven door Van Hout en onderaan bestemd: Te vougen bij het tuchthuys, om in dit dossier te berusten, luidt]:

Opte zwaricheyden den burgermeesteren deser stadt Leyden in haer vergaderinge op ’t Raedthuys derzelver stede voorgestelt bij de meesteren van St. Katrijnengasthuys alhier ter zaecke dat Agnietgen Claesdr., woonende in het aelmoeshuys van Pieter Symonsz. van Noort, voor haerzelven ende vanwegen den anderen persoonen aldaer mede woonende, hadde geclaecht over ’t gebot hemluyden vanwegen den voorn. burgermeesteren verscheydelicken gedaen dat zij uyt het voors. aelmoeshuys zouden hebben te vertrecken ende ‘tzelve te ontledigen als geen plaetsen weetende waerinne ten opsicht het jegenwoordelicken buyten saeysoen es van verhuysen; sonderlinge daer bijcomende dat de plaetse dewelcke tot het voors. aelmoeshuys weder gedestineert es om aldaer over te brengen tot meye 1599 toe es verhuyrt. Teneynde bequaeme middelen mogen werden geraemt, gevonden en gebruyct ten vergenougen van de goede luyden dewelcke mit de voorn. Agnietgen Claesdr. huyren gemaect hadden, es naer verscheyden conferentiën bij burgermeesteren goetgevonden ende geresolveert dat zij van ’t gedaen bevel om te vertrecken niet en connen wijcken of veranderen ten opsichte de voors. plaetse moet werden geledicht om ’t gebou van het tuchthuys aldaer te werden begost, volgende eendrachtige resolutie van de Grote Vroetschappe, ende hoewel zij niet en connen verstaen dat de voors. clagers eenige reden hebben als gehuyrt hebbende van degeene die tegens de uyterste wille van Pieter Symonsz. daertoe niet genouchsaem en was gemachticht ende in allen gevalle lang genouch tevooren verwitticht geweest zijn niet alleen deur verscheyden weten ende geboden ten bevele van burgermeesteren gedaen, mer ooc ende zonderlinge deur de gemeene fame die voor 3 maenden ende mit ’t coopen van de huysinge Henrics Galli deur de stadt heeft gelopen van het tuchthuys daer ter plaetse te werden gestelt, dat zij nochtans ende om hemluyden alle redenen van clagen te benemen, hemluyden tot last van de stadt zullen beschencken elc mit een jaer huyrs, te weten zoveel yegelijc van hem aen handen van de voorn. Agnietgen Claesdr. heeft betaelt, ende dat zij van gelijcken Agnietgen Claesdr. zullen doen verstrecken een somme van achtenveertich of vijftich guldens om haer daermede te voorsien van bewooninge tot meye 1599 toe. Aldus gedaen opten 16en mey 1598, mij jegenwoordich [niet ondertekend]

[Een ander stuk, geschreven door Van Hout]: Op ’t vertooch gedaen aen burgermeesteren deser stadt Leyden vanwegen den bouvaderen van het tuchthuys hoe dat zij ’t gebou bij der handt genomen hebbende, bevinden dat de brugge gelegen over de Papegraft aen ’t gevangenhuys te laech ende niet wijt genouch en es om mit schepen van steen, calc ende gelijcke andere behouften geladen daerdoer te vletten ende dat zij zulx tenzij daerinne voorsien werde, missen zouden moeten van ’t groot geryff omme alles binnen haer slot te mogen lossen ende laden, hebben de voors. burgermeesteren den voors. bouvaderen toegelaten ende geoorlooft de cruyn van dezelve brugge te mogen doen inslaen, de eene zijde opnemen ende naer behooren te verwijden ende weder een steenen hooft te leggen, ‘tzelve mit een schegge te besluyten ende daerover te doen quaeckelen; van ‘twelc hem geordonneert es gemaect ende gelevert te werden de jegenwoordige acte. Aldus gedaen opten 3en july 1598. Mij jegenwoordich, J. van Hout.

[Op de blanco delen van een brief van Cornelis Sybrantsz. van der Wuert aan burgermeesteren over wellicht een huurcontract heeft Van Hout een tekst gekrabbeld, die zeer lastig te lezen is. Van het oorspronkelijke stuk resteert alleen nog de adressering en een stukje tekst; de rest is weggesneden, waardoor nu een merkwaardige volgorde ontstaan is. Het vangt aan op een hoekje papier met]: Alsoe zeeckeren tijt geleden Van Heussen, waert in De Robijn, in vergaderinge van burgermeesteren ontboden zijnde omme mit hem in ’t vruntlic te handelen ende verdragen nopende de voldoeninge van een gedeelte van zijn erf mitte getimmerten daerop staende, ‘twelc de gecommitteerde bouvaderen van het voorgenomen tuchthuys verclaert ende die van de Gerechte aengewesen hadden van noode te hebben tot vorderinge van ’t voors. gebou, dezelve Van Heussen hadde verclaert dat hij wel tevreden was ‘tselve erfgen mitte getimmerten teneynden alsvoren te laeten volgen mits dat hem ter plaetse van ’t groote ongeryf ‘twelc hem dairmede zoude werden angedaen tot coste ende laste deser stede weder zodanich geryff zoude werden gebout als hij den voorn. bouvaderen zoude anwijsen, ende dat burgermeesteren den voorn. bouvaderen oversulx belast hadden daerop mitte voors. Van Heussen te treden in tsamenspraec ende onderhandelinge alles op rapport ende naerder besluyt. Ende het zulx zij dat vanwegen den voorn. bouvaderen op huyden ter vergaderinge van die van de Gerechte es gerapporteert dat zij van de gelegentheyt des plaetsen nopens ’t gebeurde doen trecken de plattegront hier vooren onder behagen van de voors. Gerechte mitten voors. Van Heussen overgecomen ende verdragen waren dat zij hem tot coste ende laste deser stede zullen doen bouwen ’t volgende geryf. Eerstelic dat zij in desen voors. Van Heussens zael ter plaetse daer ‘t hem gelieven ende hij anwijsen zal zullen doen stellen een doercasijn mit 2 halve deuren boven mit diefijsers verseeckert, daertoe zij zullen mogen gebruycken ’t slootwerc ende ijserwerc van zijn jegenwoordige doer ende ‘tselve zullen besluyten mit een portael van wageschot mit 2 doeren. Vorder dat zij bouwende de buytenmuyr van het tuchthuys tusschen A ende B dezelve zullen doen wercken een halven stien zwaerder op zijn Van Heussens gront die hem mitsdien eygen wesen ende zijn huyse volgen ende behoren zal. Dat zij tusschen de voors. muyren A ende B ende des voors. Van Heussens jegenwoordige zijtmuyr geteyckent C ende D zullen maecken een benedencamerken aen ’t straet mit een koecken voor aen ’t straet tusschen B-D ende achter op ’t plaetsken tusschen I K mit 2 gevelkens steen dic, daerover twie camerkens ende daerover een doergaende zolderken, welcke camerkens men uyt de voorzael begaen zal mit een portael comende achter de plaetse van de bedtsteden ende zullen tot de voors. camerkens zo ende alsboven aen ’t straet hebben elc een casijn van 3 lichten, midden elc een tralie, onder ijser, boven hout, voorsien ’t onderste casijn aen ’t straet mit ijseren gaerden ende de koocken achter bovencamertgen ende ‘t solderken zo voor als achter mit behoorlicke lichten naer den eysch. In welcke portael men mit een wenteltrap begaen zal de 2 bovencamertgens ende ’t solderken daerboven; dat de koecken begaen zal werden uyte zael mit een portael ooc uytgang hebbende op ’t plaetsgen. Omme ‘twelc te vinden ’t oude getimmer tot de schoorstien incluys, te weten tot G ende H toe, zal werden afgebroocken, welcke plaetse binnen zal werden afgeschoten tusschen L ende M totte eerste zolder toe stien dic ende voorts totte 2^e zolder toe half stien dic. De portalen tusschen N, O, P, Q half stien dic. Dat de bornput comende ter plaetse R zal werden overwulft doch behoudende een lichtgat op ’t plaetsen ende gemaect zal werden mit een pompe water treckende in een houc op ’t voors. plaetsgen. Dat de zolderen zo onder als boven zullen werden geleyt op goede eycken ribben overleyt mit goede droge(?) delen. In ’t vorder ’t voors. werc naer den eysch afgespannen ten wederzijden mit een lode goten. Dat vorder ’t getimmerte ‘twelc van G-H of zal blijven staen, zal werden bevrijt eerst tusschen G-H mit een geveltgen stien dic, opgaende tot boven ’t dac dat dairop zal blijven leggen naer den eysch mit zijn behoorlicke lichten, zo onder ten dienst van het comptoir als daerboven ten dienst van ’t camertgen, welc comptoir tusschen E ende F stien dic zal werden afgeschoten van de gang tot onderaen ’t soldertgen toe. Alle ‘twelc de voorn. gecommitteerde bouvaderen zullen doen maecken ende leveren alle materialen ende behouften, welverstaende dat zij dengeene die zij dair zullen afbreecken weder zoe ‘t bequaem zijnde daeraen in ’t werc zullen mogen baxxxgen(bezigen?). Alle ‘twelc bij die van de Gerechte verhoort, mitsgaders ooc de verclaringe ende bekentenisse van de voorn. Van Heussen persoonlicken in vergaderinge comparerende ende daerinne bewilligende, hebben ’t voors. accord belieft, bewillicht ende bevesticht ende verclaert dat ‘tselve zulx zijn voortgang hebben zal, daertoe de voorn. bouvaderen totte xxxx alsnu werden geautoriseert, gelast ende gerechticht. Aldus 8-10-98.

[Halverwege het pakket zit een uitgevouwen vel dat dienst gedaan heeft als titelvel van een lias van het dossier, met, heel lastig leesbaar vanwege waterschade, de tekst van Van Hout]: A 32, Numero 19, 1^e coppel van de stucken belangende de xxxx vorderinge ende voortgang van xxx tuchthuys. In petulantiam et audaciam crumpit male dispensata libertas. [Rond 1700 heeft de toenmalige stadssecretaris Pieter van Groenendijck toegevoegd]: als versoek van ’t Catharinagasthuys. [Inwendig in dit dubbelgevouwen vel staat een kladlijstje van Van Hout]: Tuchthuys Numero 9. Behouften nopende ’t verbael van het tuchthuys: Mijn 2 bouxkens van de pensionarys. Mijn verbael mit de stucken daertoe dienende. De resolutie van de Vroetschap nopende het tuchthuys mitte namen der presenten. ’t Verbael van Merwen ende mij. De 4 vonnissen van Lenaert, Schaec, Heemskerc ende Joosten. Sommier extract van de coop Galli huys. 3 gronden te doen maecken, elc op een blat papier. Acte van resolutie van den 13[doorgehaald] 12 marty ’98. Pieter Symonsz.’s fundatie. Omme 500, 200 gulden(?). Met een schetsje van een huisje en een schaalverdeling zonder bijgeschreven getallen.

[Hierna volgt een verhandeling, getiteld Tucht-huys Numero 9, en dezelfde spreuk in het Latijn als hierboven. Door archivaris Rammelman Elsevier (1855-1885) is toegevoegd: Paket 46. De paginae 1-5 zijn blanco. Vóór fol. 5 bevindt zich een tussengeschoven velletje]: Memorie voor menheer de secretaris. Om te vernemen na de qualité van de borgen van Hendrick Bartelsz., huyrder van de Groote Moer, namelick Jacob Gerritsz. Haring, insleger van de bieren, ende Cornelis Jansz., thuynmen. [Dit heeft wel niets met het tuchthuis uitstaande.] Fol. 6: Die van den Gerechte deser stadt Leyden, willende voor zovele in hem is mit alle mogelicke middelen verzorgen dat het gebou van het voorgenomen tuchthuys ter plaetse bij die van de Grote Vroetschappe deser stede daertoe geraemt, goetgevonden ende besloten te weten westwaerts van deser stede gemeene gevanckenisse daer jegenwoordelic gelegen zijn de huyskens ende ’t getimmer tot noch toe genomt Peter Symonsz. begijnhoff, mitten aldereersten ende zo rasch zulx mogelicken es, mach werden angevangen, gevordert, benaersticht ende voltrocken om op ’t spoedichste ende zo haest als zulx zal connen geschieden, de verhoopte vruchten te trecken ende genieten, ten meesten dienste deser stede ende vorderinge van ’t gemeenebeste. Ende in haer vergaderinge op ’t Raedhuys der voors. stede gesien ende gelesen hebbende de brieven van stichtinge van ’t voors. bagijnhof, gedaen opten 20en juny des jaers 1389 bij mr. Peter Symonsz. van den Oerde ende zulx genouchsaem onderrecht zijnde van de gerechticheyt St. Katrijnengasthuys alhier tot ’t voors. gebou ten dienste van den armen toecomende, hebben gestelt, gemachticht ende gelast, stellen, lasten ende machtigen mitsdesen Peter Peter Jorysz. van Cortevelt, haer medebroeder in Vroetschappe, mr. Symon Fransz. van der Merwen, haer medebroeder in schependomme, Jan Marcusz. van Ypre, nu ter tijt meester van ’t voors. gasthuys van Sinct Catrijnen, ende Jan van Hout, secretarys, gesamentlicken ende ’t merendeel van hemluyden die ten desen best zal of zullen mogen vacheren, omme ’t voors. tuchthuys ter plaetse daertoe alsvoren goetgevonden ende besloten mitten eersten te doen beginnen ende vorderen, ‘tzij naervolgende den plattengront ende ’t bewerp ‘twelc daervan ter voors. vergaderinge van de Grote Vroetschappe es vertoont of andersins zulx ende in der vougen de voorn. bouvaderen ‘tzelve goet zullen vinden te veranderen, mit voorgaende beradinge ende goetduncken van personen ‘tsij boumeesteren of andere hem der zaecken verstaende, derwelcker advis zijluyden hierop tot harer bescheydenheyt zullen begeren te versoucken ende voornemelicken van de vaders ende regenten van den tuchthuyse binnen der stadt Amstelredamme als degeene die gelijcken zaecke nu eenige jaren lang bij der handt gehadt hebbende, waerschijnlicken deur ouffeninge de ervarentheyt hebben becomen van ‘tgene ten opsicht van zodanigen huys nodich of onnodich es, nu voor dan ende dan voor nu, lovende, prijsende ende van waerden houdende ‘tgunt bij de voorn. bouvaderen beneffens ende in ‘tgunt voors. is zal werden benaersticht, gedaen ende uytgericht. Ende zullen de voors. bouvaderen in ‘tgunt voors. es tot behulp hebben ende nemen den thresorier-extraordinarys deser stede ende gecommitteerde tot der opsichte van des stats getimmerten, die nu es ende in tijden ende wijlen zal mogen wesen, dewelcke de betalingen van de voors. getimmerten ter ordonnatie ende op ‘t bevel van de voors. bouvaderen zal doen ende daervan in een bijsonder capittel verantwoorden in zijne reeckeninge die hij van alle des stadts getimmerten jaerlix gehouden es te doen, alwaer hem alle de partijen opte ordonnantie van den voors. bouvaderen ende behoorlicke quytantiën zonder zwaricheyt zullen werden geleden. In ’t vorder es besloten ende verclaert dat de voors. bouvaderen voor ’t eerste ende om daermede te beginnen uyt den ordinarys innecomen deser stede zullen mogen ordonneren ter somme van drieduysent guldens van 40 groten ’t stuc, ende dat zijluyden in ’t vorder mit denanderen ramen ende die van de Gerechte voorn. in gescrifte overleveren zullen zeeckere extraordinaryse middelen dewelcke t’ haren goetduncken dienen zullen om de oncosten teneynde voors. van noode allengskens ende mittertijt te werden gevonden ende daeruyt te vervallen, om de voors. raminge bij de voorn. van de Gerechte gesien, daerop zodanigen besluyt te werden genomen als tot vorderinge ende voltreckinge van zo hoochnodigen werd (‘twelc mit eendrachtige stemmen ende besluyt van die van de Grote Vroetschappe voors. voor zulx es erkent, gestemt ende bewillicht) bevonden zal werden te behoren. Van gelijcken dat zij mitten anderen ooc ramen ende alsvoren overleveren zullen zodanige regelen ende wetten als tot welstant van den voors. huyse ende goet beleyt van alles zo op ’t ontfangen ende innenemen als op ’t onderhouden ‘tzij van den arbeyt ende de hantwercken aldaer te doen, ooc van spijs, dranc, havenisse, leeringe mitsgaders van de [fol. 7] notige vermaningen, tuchtingen, peenen en straffen mit den ancleven ende gevolgen vandien eenichsins vereysschen zullen, omme dezelve bij de voorn. van de Gerechte gesien, bevesticht, verandert, vermeerdert, vermindert ende eyntelicken gestelt, opgerecht ende doer derzelver authoriteyt in ’t werc gebracht ende gebruyct te werden. Sullen vorder de voorn. bouvaderen gesamentlicken ende elc van hem in alle de voorvallende ende hem bejegenende zwaricheyden haeren toevlucht hebben ende nemen aen die van de Gerechte deser stede ende zulx tot ende aen haer vergaderinge tot allen tijden (gelijc hem voor nu als dan vergont wert) hebben eenen vrijen toegang omme op ’t spoedichste antwoort ende besluyt te becomen ende erlangen. Ende alsoe de voorn. van de Gerechte zeer wel overleggen ende bevroeden connen dat de diensten, moeyten, den arbeyt ende ’t verleth bij den voorn. bouvaderen beneffens ende in ‘tgunt voors. es te doen staende groot ende overdragende zullen zijn, soe es heurluyder verstant ende meeninge in desen dat zijluyden ten zaecken voors. eenige naerstige ende getrouwe personen zullen mogen annemen, gebruycken ende t’ harer bescheydenheyt redelicken ende billijcken doen beloonen zulx zij ten meesten vordernisse van ’t werc ende minsten quetse van de stadt bevinden zullen te behoren ende dat omme hemluyden niet geduyrich te belasten, mer ordentlicken te verlichten ende verposen dat naer verloop van een jaer eenen van hoer vieren zal werden vrijgelaten ende vermindert, naer twie jaren de 2^e, naer 3 jaren de 3^e ende naer 4 jaren den laetsten ende dat telckens andere in hun plaetsen zullen werden gestelt invougen datter altijts drie in dienste zullen zijn kennisse van de voorgaende zaecken hebbende. Van alle ‘twelc geordonneert es gemaect ende den voorn. bouvaderen ooc anderen desnoot zijnde gelevert te werden de jegenwoordige acte. Aldus gedaen opten 20en martii ende eyntelickten gearresteert opten 14 mey 1598.

[fol. 8] Opten 22en martii 1598 sijn op schepenencamer op ’t Raedhuys tsamengecomen Pieter Pieter Jorysz. van Cortevelt, mr. Symon Fransz. van der Merwen, Jan Marcusz. van Ypre ende Jan van Hout, secretarys, ende es ten zelven tijden bij de voors. Van Hout geopent ende voorgestelt hoe dat zijluyden mit hem vieren bij die van de Gerechte genomt ende gestelt waren om te wesen de eerste bouvaderen van ’t voors. tuchthuys volgende der acte dewelcke bij hem daervan was beworpen ende in gescrifte gestelt, die hij goetgevonden hadde hemluyden alvoren dezelve de voorn. van de Gerechte voor te stellen, te vertoonen ende mit hemluyden daerop wat te spreecken ende beraden of hem goetduncken zoude yet daer bij of af gedaen te werden of yet anders daerinne te bedingen, alsoe zijns bedunckens dese zaecke die bij eenen yegelicken zo goet, nodich ende heylsaem geacht, ooc in der waerheyt was, deur hemluyden niet en behoorde terugge gehouden of verachtert te werden ende zij ten opsicht vandien niet en zouden werden beschuldicht. Ende naer de voors. beworpen acte bij hemluyden gesien ende herlesen was, zijn daerinne eenige veranderingen gedaen ende es zulx goetgevonden dezelve acte in dier vougen de voorn. van de Gerechte te werden voorgestelt, mit een verclaringe dat hoewel zijluyden ende elc van hem vaste ende genouchsame redenen van ontschulde ende weygeringe hadden voor te wenden, te weten de voorn. Van Cortevelt mit zijn overjaricheyt als die gecomen zijnde over zijn 70 jaren, naer rechten vrijlatinge van alle diensten was toecomende, de voorn. den mr. Merwen dat hij wesende jegenwoordelicken in dienst als voor schepen volgende de keuren deser stede mit geen ander diensten en mach werden bezwaert, de voorn. Van Ypre dat hij zijnde gestelt tot den lastigen dienst van gasthuysmeester mit geen 2 roeden, zo men zeyt, en behoorden te werden geslagen, ende de voors. Van Hout dat elceenen ende zonderlinge aen de heeren van de Gerechte genouchsaem bekent was de bedieninge van het secretarysschap deser stede zijn gehele persoon wel vereyscht ende daerbuyten tot geen diensten en behoort, ooc volgende de keuren ende zijn aenneminge niet en mochte werden verkosen. Dat zij nochtans den voorgaende last zeer gaerne annemen ende hem daerinne ter goeder trouwen bevlijtigen zulllen omme zulx mitterdaet te betogen haeren goeden lust ende yver die zij zo eerlicken, nodigen, profitigen ende godtsaligen zaecke zijn toedragende, mit een vast vertrouwen dat Godt Almachtich haerluyder vlijt ende arbeyt mit genadige oogen aensien ende zijnen zegen daerover mildelicken strecken ende uytstorten zal.

Ende om de zaecke niet op te houden es goetgevonden ende besloten op morgen(?) gesamentlicken te reysen naer Amsterdam omme nopende den gront van ’t voors. gebou ende ‘tgunt vorder desen angaende es te hooren ’t goetduncken ende advis van de vaderen van het tuchthuys aldaer.

Es ooc voorgeslagen mijnheeren van de Gerechte te versoucken omme deur heurluyder authoriteyt den voors. bagijnhove Meyedage toecomende te doen ontledigen van zijn bewoners ende zonderlinge omme de meesteren van St. Katrijnengasthuys, Agniese Claesdr. ende andere daertoe eenich recht hebbende, te geven een behoorlic vergenougen. Mer zoveel angaet de bewoonders van de huyskens gecomen van Jan van Veen aen ’t Kerchoff, mitsgaders van ’t achterste huys van de Vier Heemskinderen, dat bij zoverre zij langer huyr hebbende zwaricheyt maecken mey anstaende te vertrecken, dat men daermede zal mogen verbeyden tot Alreheyligen eerstcomende ende dat men middelertijt de anstaende zomer genouch te bouwen zal vinden, mer dat men Adriaen Jansz., graefmaecker, ooc zal doen vertrecken omme ‘tselve huysken aen ’t gevangenhuys te mogen gebruycken ende zulx van daer den ordinarys ingang te maecken ende de poer van de brugge wech te nemen.

Van gelijcken es voorgeslagen dat men voor ‘t 1^e den ommering zal verseeckeren mit rechtstaende delen ende van de oude getimmerten niet en zal ofbreecken voor ende aleer men daer ter plaetse zal moeten timmeren, omme middelertijt de huysen te gebruycken daertoe men dezelve van bederf zal hebben. Dat men een lichte quackel zal maecken om daermede te gaen op ’t gevangenhuys tot beter verseeckeringe ende bewaringe van degeene die men in den arbeyt zal houden van graven, delven, operen, zagen, ooc metselen ende timmeren [fol. 9] ende om die op ’t gevangenhuys te doen eeten ende slapen. Dat men voor ‘t 1^e alsoe men een groote meenichte van tarasse [tras] zal van bederff hebben, eenige zoe te werc stellen van tarasse te cloppen.

Belangende den ordinarysen arbeyt, dat men daer ter plaetse ooc zal stellen een furnisse omme yemant te leeren smeden ende slootmaecken.

Es ooc in bedencken gecomen of men niet eenige zouden mogen stellen aen het maecken van vilten, ‘twelc ooc een grooten arbeyt es, hoewel men voor ‘t 1^e ‘t ooch zal moeten hebben op ’t bouwen.

Onder de middelen te vinden te gedencken dat men alle herbergiers, taverniers ende tappers omme zodanige neeringen te mogen continueren zal doen halen acten van de bouvaders van 3 of 4 maenden te 3 of 4 maenden, langer of corter tijt tot ter bescheydenheyt van de Gerechte ende dezelve te doen betalen eenige erkentenisse, te weten Rijnsche wijntappers elc 20 stuvers, Franse wijntappers 15 stuvers, biertappers 10 stuvers van de mengelen.

Dat men ooc ’t voors. huys zoude mogen vergonnen de vrijdom van een lepel teras te scheppen uyt elcke zac teras ter marct comende.

Opten 23 martii ’98 sijn wij ‘smergens ten zes uyren mitter vroonschuyte gereyst uyt Leyden naer Amsterdam om ’t advis van de vaders te becomen: ten 1en op de gront van ons voorgenomen gebou, te weten of huns bedunckens daerinne eenige veranderinge zal dienen gedaen ende dewelcke. Sonderlinge of zij goetvinden dat alle de tuchtelingen bij denanderen zouden wonen ende in eenen graet gehouden werden dan of daerinne dienen gehouden 2 of 3 graden. Of de tuchtelingen bij denanderen behooren te eeten, doch mit onderscheyden van tafel ende voetsel, dan of beter zal zijn elc in ’t bijsonder te doen eeten. Of niet goet zal zijn dezelve eenpaerlicken te cleeden en scheeren ende veranderingen van namen. [in de marge heeft Van Hout een schetsje van een kamertje getekend]

Omtrent ten twaelf uyren tot Amsterdam gecomen zijnde, hebben wij gesproocken Ysbrant Harmansz., dewelcke t’ onsen versoucke vergaderinge van zijn medebroederen hebbende doen leggen, zijn wij omtrent ten een uyren gegaen in het tuchthuys daer ons de drie vaders mit namen de voors. Ysbrant Harmansz., Ysbrant Ben ende [niet ingevuld] verwachteden ende denzelven ’t bewerp van den plattegront vertoont ende de gelegentheyt van alles verclaert hebbende, gaven ons ter antwoorde dat belangede de secrete gange rontsomme zoe goeden voornemen was als men zoude connen bedencken; dat ooc de drie classen of verdeelingen bij hem geacht werden voor een geheel goede ende nodige zaecke, mer dat dezelve 3 classen of verdeelingen altijts verscheyden zouden moeten blijven zonder immermeer bij denanderen te comen; ooc denanderen niet te mogen zien wanneer andersins doende de vrucht ende goede hoope die men uyt [fol. 10] zodanigen scheydinge hoopt ende ‘t eynde waerom zulx gedaen wert zouden verliesen, vonden daeromme goet ende nodich dat elc zal moeten blijven ter plaetse daer hij eerst wert gestelt, zonder van dezelve plaetse hoe hij hem ooc zoude mogen dragen te veranderen ende dat zulx in elcke plaetse verzwaringe van werc most werden gevonden, ooc vorder peenen ende straffen gebruyct om bij middel vandien de trage, loye of onwillige ter tucht te brengen, ende dat men zulx dezelve behoort te doen eeten apart ende in ’t bijsonder ‘tzij daer zij wercken of slapen. De gemeene privaten vonden zij ooc geheel ongeraden, mer dat elcke bewaerplaets zijn secreet in ’t bijsonder most hebben, dewelcke notelicken van denanderen mosten werden gescheyden omme twie ende twie of vier en vier ‘tsamen te arbeyden, altijts hoe minder hoe beter, want de meeste zwaricheyt te verduchten es als zij bij denanderen comen, ‘twelc zelden gebeurt zonder eenich secreetbesprec omme yet aen te rechten ende dit voor zo veel de oude of bedaechden angaet, want van de jonge en es dezelve zwaricheyt niet al comen die bij denanderen. Wij slougen ooc voor dat naedemael zodanigen zwaricheyt was gelegen in haer bijeencompsten of men de paren t’samen arbeydende niet de maten en zoude mogen veranderen in den eenen dan den anderen bij vervougende; hierop gaven zij ten antwoorde dat zij zulx ooc al hadden versocht, mer grote verachteringe daermede gedaen aen den arbeyt deurdien de 2 t’samenwerckende aen eenen arbeyt aen denanderen wennen ende veranderende niet zo veel en connen doen als mitte geene op wiens handt zij gewent zijn.

Het eenpaerlicken cleden vonden zij voor goet alsooc het scheeren, mer belangende het veranderen van de namen verclaerden ‘tselve ooc wel goet te vinden ende mit eenige gepractiseert te hebben, mer mit weynich vruchts zo of bijnaest onmogelic schijnt voor heurluyden te zwijgen ende zodanigen secreet quansuys in hun crop te houden of te verbergen. Reden ons immers de buytenmuyr wel vast ende verseeckert te maecken voor het uytbreecken, ‘twelc belangende het binnenwerc van zulcken zwaricheyt niet en es, want zulx doende zouden zij alleen bij denanderen comen, hoewel zij goetvinden dat die ooc zwaer genouch werden gemaect ende van binnen mit plancken gevoert omme mitten anderen niet te connen spreecken of yets quaets besluyten. Wel es waer dat men die zo niet en can van denanderen scheyden of zij en connen malcanderen wel toeroupen, mer zo ‘tselve niet secreet en can te werc gaen, zo mach men zulx ooc van buyten hooren, ‘twelc dan van zodanigen zwaricheyt niet en es. Men moet se zo cort houden mit het opsluyten dat het comen opte pleynen hem een weldaet ende manier van spelen gaen zij. Ende naer zij ons de gelegentheyt van ’t voers. tuchthuys geheelicken hadden vertoont, hebben wij van hemluyden een vruntlic afscheyt genomen mit bedanckinge van haer goeden raet ende advis ende anbiedinge dat wij zulx gaerne van gelijcke ende meerdere zaecken wilden verschulden ende mit hem houden goede correspondentie, ‘twelc zijluyden zulx ooc in vruntschap hebben angenomen. Ende zijnde zulx omtrent den vijf uyren, hebben wij ons begeven naer den poorten omme naer huys te keren.

[fol. 11] Den 25 mey 1598. Es naer middage ten 3 uyren vergaderinge geleyt op ’t Raedhuys ende zijn gecompareert Cortevelt, Merwen, Jan van Hout, A[ndries] Jacobsz., Jorys Adryaensz. ende Jacop Adryaensz. Om Jan Marcusz. gesonden zijnde, verexcuseert hem mits ’t gevolch van Zijn Excellentie t’ sijnen huyse op huyden gecomen ende Noertsant, bode, weder omme hem gesonden zijnde mit een anseggen dat zo hij niet en quam, dat de presenten altsamen weder zouden scheyden ende Mijnen Heeren verwittigen dat het bij hem stont. Naderhant gecompareert ende hem voorgestelt zijnde om mit hem te treden in conferentie op ’t anvangen ende beginnen van de commissie en heeft horen(?) daertoe niet begeren te verstaen, voorwendende twee oorsaecken. D’ 1^e dat hij wesende gasthuysmeester met geen 2 smale diensten teffens en vermach bezwaert te werden, ende de 2^e dat hij in allen gevalle niet van meeninge en was de voors. dienst aen te nemen tenzij dat alvooren ondersouc gedaen zij opte achterclap hem ter ooren gecomen ende verstroyt bij Willem de Wilde als dat Geryt Lenertsz. hem naergeseyt zouden hebben dat hij de willige tuchthuysmeester was. Invougen dat zonder yet te doen de comparitie gescheyden is.

Den 9 juny 1589 [in potlood door een onderzoeker verbeterd: moet 98 zijn] Es naer middage ten 2 uyren vergaderinge geleyt op ’t stadthuys ende compareerden Cortevelt, Merwen, Van Hout, Ypre, A. Jacobsz., Jorys Andriesz., Jacop Dirxz. Ende onderling delibererende opten voet hoe men ’t werc bequamelixt zal mogen angrijpen ende mit de meeste verseeckertheyt vorderen, es goetgevonden ter plaetse te gaen om aldaer te resolveren ende alles gesien ende overwegen es besloten voor ‘t 1^e af te royen de noortzijde van het tuchthuys tusschen beyde zijn poincten of houcken, te weten de noortoost- ende de noortwesthoucken om daernaer een double afschutting te maecken van rechtopstaende deelen tusschen ’t huys van de 4 Heemskinderen tot aen ’t huys van Pouwels Willemsz., cleermaecker, daernaer te timmeren het huysken in de Houtstraet uytgaende voor Agniese Claesdr. volgende de resolutie van burgermeesteren genomen den [niet ingevuld] nopende denwelcken goetgevonden es (zonderlinge zo de muyren niet goet en zijn ende dat men aen de strate volgende de keur zal moeten royen) daer te stellen ende licht op te slaen 3 huyskens mit poytgens aen de straet mit viercantgens boven, ’t beneenste [opengelaten] voeten, ’t bovenste [opengelaten] voeten in de lengde afgespannen, elc mit een Vlaems geveltgen, om die naderhant ten oorbaer van de stadt vercoft te werden. Daernaer een gelijcke double afschuttinge te maecken tusschen de achtergevel van de 4 Heemskinderen ende de noortwesthouc van ’t Vangenhuys mit een waterhec sluytende, mitsgaders een gelijcke double afschuttinge tusschen de zuytwesthouc van ’t Vangenhuys ende de noortoosthouc van ’t huys van Gallus gecomen. De poorte van de uytgang daerin besluytende ende mede verhinderende. Daernaer de brugge daerachter comende in te slaen ende mit palen toe te maecken om den deurvaert van de zuyden te verhinderen ende dat evenwel ’t water zijn loop behout. Vorder een uytgang te maecken in de zuyder galerije van ’t Vangenhuys mit een nedervallende quaeckeltgen om daermede het tuchthuys te begaen dat men de vers. zuydergang boven zal decken onder de lichten van de gaten, dat men om den ingang van ’t Vangenhuys ende van ’t tuchthuys gebruycken zal de voorpoort van ’t Gevangenhuys, ende zullen alle de doeren, te weten de noortdoer ende zuytdoer van de gang mitsgaders de oost- ende westdoer van de zuydergalerij gemaect werden mit ijsere traliekens om van binnen te mogen zien wie daer aen is, dat men uyt het tuchthuys comende zal moeten clincken op het valbruggetgen ende de noort- ende zuytdeuren van de gange altijts van binnen op zullen werden gedaen.

Voorts dat men ’t huysken dat Agniesken heeft bewoont zal vermaecken tot een camertgen omme daerin voorts te vergaderen ende zulx de betstede daer staende zal wechnemen ende maecken daer een gange ofgeschoten mit deelen ende mit deelen oversoldert, daer de bouvaderen voortsaen zullen vergaderen, welck camertgen tot dien eynde zal werden voorsien mit een tafel, bancken ende een casse of kiste om de papieren ende stucken daerinne op te sluyten ende te bewaren, ende dat teynden an de voors. gange [fol. 12] in ’t suyden een doer mit een casijn zal werden gestelt omme daermede te mogen begaen ’t erf van zaliger Gallus.

Andries Jacopsz. es last gelaten ten fijne voors. mitten eersten te copen tenminsten 1000 of 1½ duysent deelen, mit vorder slichouten tot ’t voors. werc van noode.

Den 27 juny 1598: Cortevelt, Merwen, Ypre, Van Hout. Gesien hebbende 2 projecten of gronden van de 3 huysges in den Houtstraet te stellen, d’ een geteyckent mit A ende d’ ander B, es geresolveert te volgen den gront A mits dat de schoorsteenen in den keuckens zullen werden gewrocht in ’t zuyden tegens de muyr van het tuchthuys ende dat men deze zal maecken in vier camertgens, ’t eerste hooch 10 voeten ende het 2^e 9 voeten daerop afspannende. Ende aen de huysgens te beginnen eerst te maecken de gote over het tuchthuys. Dat de binnenmuyr gemaect zal werden van clinckert ende cement.

Den 29 juny 1598: Cortevelt, Merwen, Ypre, Andries Jacopsz., Van Hout. Vertoont zijnde veranderinge van de plattegront van ’t gehele gebou bij Ypre tot 2 of 3 toe getrocken, es verstaen dat die zullen werden gestelt opte cleyne voet omme daernaer daerop te werden geresolveert ende gearresteert.

Es geresolveert calc ende zant te doen copen ende voeren op ’t erf van Gallus ende te leggen in den lengde ter plaetse daer niet en zal werden gebout, ‘twelc Andries zal doen bestellen.

Es geresolveert de goot te beginnen te maecken aen de noortzijde om de huyskens in de Houtstraet te mogen beginnen ende volbouwen.

Jorys es angeseyt de afschuttingen te maecken tusschen ’t Gevangenhuys ende den noortoesthouc van Galli huys, noch tusschen ’t Gevangenhuys ende de 4 Heemskinderen, mer daerin voor ‘t 1^e te laeten een doer de schuttingen ten wederzijden mit plancken over denanderen geleyft.

Den 1en july 1598: Cortevelt, Merwen, Ypre, Van Hout. Geresolveert omme voor ‘t 1^e een dach 3 of 4 te vergaderen naer middach ten 1 uyren ende daernaer ‘smergens ten 7 uyren om op alles te ordonneren(?) een uyr lang.

Es geleyt in deliberatie ’t verkiesen van een knecht ende zijn voorgeslagen Mees Claesz., Claes Zuyc, Pieter Gerritsz., scheepmaecker.

Joris Andriesz. te vermanen omme hier ten minsten te hebben 3 of 4 ordinaris wercgesellen [in de marge staat: timmerknechten]

Cortevelt heeft angenomen calc ende stien te doen comen.

Ypre heeft angenomen te bestellen een schip duyststeen [duyfsteen=tufsteen? In de marge: tarras].

2 july 1598: Cortevelt, Merwen, Ypre, Van Hout. Jorys belast de straten af te schutten ende dat hij ooc gestadich in dienst laet 3 of 4 wercgesellen, ‘twelc hij angenomen heeft te bestellen. Mit de wercluyden gevisiteert de zwaei(?) an de Volresgraft [fol. 13] ende bevonden dat die mit geladen schepen mach werden gebruyct, mer dat die niet en mogen vloten onder de brugge aen ’t Gevangenhuys die men gaet naer de Houtstraet ende zulx bevonden zijnde dat men dezelve aldaer blijvende alle behouften zoude moeten opcruyen noortwaerts van dezelve brugge ende zulx verliesen zoude de commoditeyt ende ’t geryf van de opslach binnen ’t slot te hebben. Es geresolveert dat van noode zal zijn dezelve op te breecken, ‘twelc alsoe niet en can geschieden zonder consent, es geresolveert daertoe consent te versoucken. Ende om verseeckert te zijn of in den Papegraft doergaende ooc diepte genouch es, es den wercluyden belast een welgeladen schip daerin te brengen ende de ondiepten daermede te ondertasten ende aen te teyckenen, ende op alles te werden voorsien mit diepinge, dewelcke men mits eenen dam leggende in den Volresgraft tusschen ’t Princenlogement ende Sion bequaemelic can doen ende onder ’t behagen van de burgermeesteren aen te vangen op maendach naestcomende, ten welcken eynde Merwen angenomen heeft de aennemers van ’t Heemraetshuys te verwittigen dat zij hem voor 4 of 5 dagen voorsien van stien, calc ende andere hoere nootwendige behoeften.

3en july: Cortevelt, Merwen, Ypre, Van Hout. Gesproocken mit Claes Zuyc, die verclaert heeft tevreden te zijn het knechtampt aen te nemen onder zodanige last, dienst, conditie ende belooninge als men mit hem naderhant zal connen verdragen.

Es gerapporteert dat burgermeesteren in ’t afbreecken van de brugge aen ’t Gevangenhuys hebben geconsenteert ende zulx geresolveert mitten eersten in ’t werc te doen stellen jegens maendach toecomende ende onder ’t behagen van burgermeesteren goetgevonden miteenen af te breecken de voorpoort aen ’t Gevangenhuys mit de brugge aldaer ende den innegang te maecken aen ’t kerchof deur de poorte die aldaer tot dien eynden es gestelt ende aen ’t Vangenhuys te trecken ’t gebruyc van het huysgen ‘twelc bij de graefmaecker wert bewoont. En ‘tselve te doen bewoonen bij eenen snijder of lapper omme aldaer alle de tuchtelingen voor ‘t 1^e wat te doen leeren mitte naelde die miteenen voorpoortier zouden wesen, welcke poortier zittende zal inlaten ende de doer weder toegevallen zijnde zal clincken omme de 2^e doer bij den cipier te werden geopent, ende de examineercamer te doen afschieten mit deelen omme daerdoer een vrijen gang te hebben, al onder ’t behagen van burgermeesteren.

Es ooc voorgeslagen dat men de riddercamer die men voor ‘t 1^e zal moeten gebruycken omme de tuchtelingen daerin bij nacht te logeren ende te rusten notelic zal moeten verseeckeren. Dewelcke bij provisie bij ons es besien ende zijn 2 middelen van verseeckeringe voorgeslagen, d’1^e omme de sparren van de spannage tot boven toe te voeren of mit scheepsplancken of mit goede stijve deelen; de 2^e omme een gavel te maecken op ’t midden ende aen 3 zijden een ommegang te behouden, besloten hierop te horen ’t advis van de wercluyden, ooc van de burgermeesteren.

Cortevelt heeft aengenomen cussens, penningen met leggelt ende diergelijcke behouften te bestellen.

[fol. 14] Den 4en july: [volgt een rekening van 23-1-8 wegens diverse goederen als een schelle, schrijfwaren, transportkosten, een comptoircleet, kastjes e.d.; de ordonnantie gemaakt 9-7-98]

Cortevelt, Merwen, Van Hout; Ypre absent. [volgt een minuut van een uitgegane brief]: Den eersamen voorsienigen onsen goeden vrunden de vaders ende opsienders van de tuchthuyse tot Amsterdam. Eersame, goede vrunden, naer onse groetenisse. Wij zeynden U Edelen onse timmerman, metselaer ende knecht; versouckende dat zo wij nu ’t gebou van onsen tuychthuyse bij der handt zullen nemen ende zulx gebruycken moeten heurluyder advis, zonderlinge van de meester timmerman ende metselaer; Uwer Edelen gelieve hemluyden te vertogen de gelegentheyt van de tuchthuyse aldaer, mitsgaders te verclaren de ordre ende geregeltheyt van de huyse, teneynde zij ons in alles te beter zullen mogen dienen; ende zal U Edelen gelieven ons mitten zelven over te schicken eenen van uwe swaerste boeyen. Wij zullen U Edelen dezelve eerstdaechs wederzeynden. Ende U Edelen in gelijcke ende andere zaecken des versocht zijnde alle mogelicke bevorderinge doen. Ende hiermede, eersame etc., blijft den Almogenden bevolen. In Leyden desen 4 july 1598. Uwer Edelen vrunden, de bouvaders  van de tuchthuyse tot Leyden.

Den 9 juny 1598. Cortevelt, Merwen, Ypre, Van Hout. Gehoort het rapport van Andries Jacopsz., Jorys Andriesz., Jacop Dircxz. ende Suyc, geweest zijnde t’ Amsterdam omme het tuchthuys te besien, die verclaren de opinie van de tuchtvaders aldaer te wesen ’t gebou aen te leggen, zo groot als het mach vallen mit goede verdere poyen ende de onderste gaten altemalen te overwelven, es geresolveert dat Jacop ende Jorys elc een ruyt bewerp van een gront zullen trecken van ’t gehele gebou.

Es geresolveert den ingang van ’t Gevangenhuys te laten daer die is doer ’t huysgen van de graefmaecker ende d’ examineercamer ende zulx angaende den ingang ’t Gevangenhuys te laeten ongeraect.

Es geresolveert de brugge aen ’s Gravensteen te maecken ter wijde van 12 roedevoeten binnen de muyren.

Dirc Walichsz. es gelevert de joffer van Amsterdam gebracht ende hem belast voor ‘t 1^e zes boeyen te maecken van 3derley sorte ende besloten te doen beswaren mit ketens van 50 pont, 40 pont, 2 van 30 pont, 2 van 20 pont.

Ordonnantie opten thresorier [volgt een rekening van 745-3-8 wegens verschotten, arbeidsloon en vooral aankoop van hout, vooral veel Noortse delen]

[fol. 15] Specificatie van de Noortse last gecoft van Ploen Robbrechtsz. omme 487-10-0 volgende de ordonnantie van de voorgaende zijde: dertich grote Noortse balcken; elff lichte Noortse balcken; twintich stellepen(?); dertien ketgens(?); tweentzestich percoenen; een pertie branthout daermede het gestut was, ‘twelc bij Andries Jacopsz. ten profijt van de stadt es vercoft.

De leenen in den hof van ’t huys gecomen van Henricus Gallus zijn bij Joris Andriesz. getaxeert op 24 gulden.

Den 11^e july 1598 Ordonnantie opten threzorier: Aen Jorys Andriesz. 5 gulden 4 stuyvers over costen opten 6 uytgeleyt bij Jorys, Jacop ende Zuyc opte reys t’ Amsterdam, te weten vracht gins ende weer elc 0-12-0=1-16-0; verteert aen imbijten of bier 0-16-0; tsavonts elc een maeltijt 0-12-0 = 1-16-0; smorgens een imbijten 0-16-0.

Den 14en july 1598, es angenomen de eerste duysteen gecoft bij Cornelis de Lange t’ Uytrecht ter menichte van hondert grove tonnen Andernaecsche duyststien, ‘twelc zijn 150 sleecke tonnen, gemeten bij Cornelis Jansz. Kolaff, gezworen meter tot Uytrecht, volgende attestatie van den 1en july 1597 stylo veteri, hier gevoert bij Jelis Cornelisz. Visch ende Cornelis Henricsz. Boer; de ton es innegecoft tot 32 stuyvers de groftonne, de wijncoop t’ onsen laste 2-10-0. Nopende de vracht reeckeninge van de tonne te weten de grote tonne 5 stuyvers, tsamen 25 gulden. [in de marge is opgeteld de helft van 320=160 + 2-10 + 25=187-10. Ordonnantie 12-8-98.

Ordonnantie opten thresorier: 14. Aen Claes Zuyc van 17 gulden 17 stuvers 8 penningen over costen gedaen den 23 marty, reysende naer Amsterdam om het tuchthuys te besien, te weten voor provisie medegenomen f 4-5-0; voor 5 cannen Rijnse of Spaense wijn f 5-0-0; voor vracht f 4-0-0; voor bier f 1-0-0; voor visch ende broot f 0-16-0; voor 3 kannen wijns ende een pot bier t’ Amsterdam f 2-16-8; hier de voors. f 17-17-8.

Geaccordeert mit Mees Jansz. als vader van Syon dat hij zal hebben de leeningen staende op ’t erf gecomen van ’t huys van Gallus omme 2 rosenobelen in specie, hier f 17-0-0. Dit Andries Jacobsz. geordonneert te ontfangen.

Es besloten van nu voorts te vergaderen des mergens ten 7 uyren.

16 [juli 1598]. Geschreven aen de tuchtvaderen tot Amsterdam ende wedergesonden de boey ende begeert een bult(?) omme te doen naermaecken.

17 [juli 1598] Belast te doen maecken zes ijseren schuppen ende 2 breecijsers mit last van daerop ende op alle andere behouften te doen stellen het teycken van het tuchthuys als de boei [in de marge staat een tekeningetje van een staaf met twee ronde boeien] Es ooc besloten een signet te doen maecken van ijser innehebbende de slotelen [de Leidse wapensleutels] mit een boei daerover in de dwerse ende boven L, onder T.

Es gehandelt mit Claes Zuyc dat men hem voer ordinaris incomen(?) zal betalen beneffens den anderen stadtsarbeytsluyden ‘sdaechs 15 stuyvers, beginnende mit maendach toecomende ende zal schicken smergensvrouch op ’t werc te wesen, te zien of zij tijdelicken comen ende naerstich arbeyden; van alles anteyckeninge ende rapport doende.

[fol. 16] Vorder opsicht op alles te nemen ende al te rade te houden dat mogelic es. Van ‘t voorgaende zullen hem doen betalen bij Andries Jacobsz.

18 [juli 1598] Ontfangen weerscrijvens van de tuchtvaders t’ Amsterdam mit een bed van hierlants douc, lang ’t bed 3 ellen, breet 2 ellen, de peluwe lang 2 ellen, breet 1 ellen, deze vollen mit stroo.

Ordonnantie 23 [juli 1598] aen Jorys Andriesz. van 10 gulden 1 stuver 8 penningen voor arbeytsloon verdient in de weec voor den 11 july, Dirc Cornelisz., Geryt Jansz. elc 13 stuyvers, Tonis Pietersz. tot 10 stuyvers, Cornelis To[masz.?] tot 6 stuyvers, [samen] f 10-1-8; aen Willem Danielsz. ende Jacop Pietersz., houtsagers, 13 gulden 16 stuyvers voor 6 dagen zaechloon, ‘sdaechs 2 gulden 6 stuyvers, in den weec voor den 11 july verdient f 13-16-0; aen Gillis Cornelisz., schipper, 25 gulden voor vracht van Uytrecht op Leyden van 100 tonnen duyfsteen f 25-0-0; aen Willem Gijssen, rietdecker, 2 gulden 5 stuyvers voor 4 dagen werckens f 2-5-0; aen Jorys Andriesz. van 12 gulden 12 stuyvers voor arbeytsloon verdient in der weec voor den 18en july voor Gerrit Jansz., Dirc Cornelisz. ‘sdaechs 13 stuyvers, Tonis Pietersz. daechs 10 stuyvers, Cornelis To[masz.?] ‘sdaechs 6 stuyvers, [totaal] f 12-12-0.

24 july 1598, geordonneert te betalen omme Zuyc voer ’t mandeken mitte boey te brengen f 0-1-8; vracht tot Leyden te brengen f 0-1-0; voor 2 groenne mandekens f 0-3-0; voor 1 coperen passertgen f 0-3-0; voor 1 santloper f 0-6-0; voor 1 besem f 0-1-0; de impost van ½ vat biers omme de werckers f 0-9-0; voor een canneuyt(?) f 0-8-0; opten 24 july voor den impost van ½ vat biers f 0-9-0; voor ’t mandeken mit de boey te brengen t’ Amsterdam f 0-3-0; [totaal] f 2-4-8.

27 july ontfangen wagenschotten f 58-0-0.

28 july Adriaen Stevensz. heeft een deel barninghout gehadt tot zeggen van Jorys Andriesz. omme f 1-10-0.

Spijckers van de stadt angenomen bij Loys Cornelisz.: double ende moeten wegen 6 ponden ’t hondert f 0-15-4 [in de marge: gewogen 100 double op 7 ponden]; middel ende moeten wegen 3 ponden ’t hondert f 0-7-10 [in de marge: de middele gewogen op 3 ponden ¼ vierendeel]; lasijsers ende moeten wegen 1½ ponden f 0-5-1; schotspijckers ende moeten wegen 3 vierendelen f 0-2-9. ’t Ijser es angenomen bij Pieter Goossensz., smit, ’t pont 2 stuyvers.

29 july [1598] Ordonnantie. Geordonneert te betalen aen Loys Cornelisz., smit, 49 gulden 18 stuyvers 14 penningen voor 3650 double ende 5800 middelnagelen ’t hondert tot f 0-15-4, f 49-18-14.

[fol. 17] 30-7-1598. Jan Walraven Staert(?) heeft huyr aen het huysken op ’t kerchof tot mey 99 toe omme 10 lb. Vlaems.

Marie van Broucbergen, wedue van Jacop Pijnssen van Steenhuysen, heeft huyr tot mey.

Haer es angeseyt indien zij vertrecken binnen 14 dagen, zullen van huyr niet geven, mer blijven zij tot Alreheyligen, zullen mits vertreckende genieten ¼ jaers.

31-7-98. Pieter Goosensz. heeft gelevert zes ketenen tot de boeyen, wegende 1: 50, 1: 36½, 1: 26, 1: 26½, 1: 22, 1: 23½. [met optelling: 174½ pond]

7-8. Ordonnantie verleent om te betalen aen Claes Zuyc de volgende partijen voor root aerden f 0-0-12; 28 july, 4 ende 6 augusti impost van bier f 1-7-0; voor 1 balanche ende 2 coperen schalen f 3-5-0; aen gewicht tot 10¾ ’t pont 1 stuyver 6 penningen f 0-14-0; voor 6 loden te ijcken, ’t stuc 6 penningen f 0-3-12; voor een cleerborstel omme mede te vegen f 0-7-0; ende voor den dienst bij Zuyc gedaen voor zijn dagen begonsten te lopen f 2-10-0; [totaal] f 8-7-8.

12-8. Ordonnantie verleent om Pieter van Woerden van 58 wageschotten betaelt mit 57 tot 2-1-0, f 116-13-0; 300 delen ’t hondert 44-0-0, f 132-0-0 [totaal] f 248-17-0.

12-8-1598. Verleent ordonnantie om [opengelaten] voor Cornelis de Lange van 100 grof tonnen tras a 1-12-0: f 160-0-0; gelach f 2-10-0; vracht de ton 5 stuyvers f 25-0-0; voor den 2 zeven f 3-0-0; [totaal] f 190-10-0.

Voor eenige dagen gecoft van Henric Jacopsz., besemmaecker, 25 stucken Hassels hout om 400-0-0, te betalen St. Michiel [29 september] eerstcomende.

17-8. Verleent ordonnantie om Jan Walraven Steert ende joncvrouwe Marie van Boucbergen, wedue joncheer Jacop Pijnssen van Steenhuysen, van 12-0-0, elc 6-0-0, hem bij burgermeesteren toegevoucht boven de quytscheldinge van de huyren die zij schuldich zijn van meye voorleden af tot nu toe terzaecke dat zij tot vorderinge van ’t gebou van het tuchthuys vrijwillich vertrocken zijn uyt haer innegehuyrde huysen, gelegen aen de westzijde van St. Pieterskerchof, daeraen zij noch huyr hadden tot mey 99 toe, welcke huysen bij burgermeesteren teneynde voors. zijn gecoft, hier f 12-0-0.

23-8. Verleent ordonnantie om Claes Zuyc van 2 gulden 14 stuyvers voor den impost van de bieren gehaelt 8, 10, 13, 15, 19, 21 augusti, telcken ½ vat tot 9 stuyvers f 2-14-0

24-8. Verleent ordonnantie om Dirc Walichsz. van 17-18-0, te weten voor 2 paer verteende hangelissen f 0-8-0; voor 2 sloetgens aen het tresoortgen f 0-18-0; voor ‘t slot aen de kist of een aen te xxx te vermaecken, mit een nyeu slotel f 0-13-0; voor 2 nieuwe slotelen van de doer ende ‘t casgen f 0-7-0; voor 1 nieuwe pijpslotel toter kist f 0-7-0; voor de stempel omme ’t mercijser f 0-4-0 [fol. 18] voor 6 nieuwe boeyen mit 6 hosen, 6 moyestucken, 6 bouten, 6 myeren, 6 schaliren tsamen f 12-0-0; ende voor 2 nieuwe hangende sloten tot de boeyen , ’t een 1-15-0, ’t ander 1-6-0; f 3-1-0; [totaal] f 17-18-0.

Verleent ordonnantie om Pieter Woutersz., smit, van 11-10-0 te weten voor een grote spade f 2-0-0; voor 5 verstaelde schuppen, ’t stuc 1-4-0, f 6-0-0; voor 2 grote breecijsers ’t stuc 0-16-0, f 1-12-0; voor 2 verstaelde ijsers om spijckers mede uyt te slaen f 1-8-0; voor ’t verstaelen van een nijptang f 0-10-0; [totaal] f 11-10-0.

Ten voors. dage gesproocken mit Pieter Jansz. van Outshoorn, bode mitter roede, vanwegen Ermtgen Lambrechtsdr., zijn moye, als eygenersse van ‘t camerken oostwaerts van de huysgens in de Houtstraet ende zo uyt de inspectie bevonden werde dat de scheytgevel tusschen beyden gemeen was, als daerinne ten wederzijden geanckert zijnde, ende dat haer waerbrief geen eygendom van dezelve scheytgevel en hielt, daertegens de voors. Pieter Jansz. niet anders en wist te zeggen dan dat de gemeenschap niet verder en const verstaen werden dan voor zoveel ende zoo wij daerinne gevesticht ende getimmert waren, mer niet verder, ende wel es onderling veraccordeert ende verdragen dat wij zoverre wij dats van node hebben de scheytgevel zullen mogen vernieuwen tot onsen costen ende dat die gemeen wesen ende blijven zal ende dat de voors. Ermtgen zulx zal winnen de plaetse boven, te weten ‘tgeen dezelve ooc wel aen hebbende es.

28-8. Verleent ordonnantie om Loys Cornelisz. van 200 lasijsers gelevert den 26 wegende bij attestatie van de waechmeester 31 ponden.

10-9. Verleent ordonnantie om Pieter Goossensz., smit, van 24 gulden 2 stuyvers [volgt een lange lijst van ijzerwerk, waaronder boeyketens, met gewichten etc.]

10-9. Verleent ordonnantie om Zuyc van 3 gulden 3 stuyvers voor den impost van de bieren gehaelt 25, 27, 29 augusti, 1, 3, 5, 9 september, elcke ½ vat tot 9 stuyvers, f 3-3-0.

25-9. Verleent ordonnantie om Lourys Cornelisz., spijckermaecker, van 8 gulden 11 stuyvers voor geleverde spijckeren [volgt een hele reeks data met gewichten en prijzen]

Verleent ordonnantie om Zuyc van 2 gulden 5 stuyvers [voor de impost op bier]

[fol. 19] 29-9-98. Voor zeeckere dagen gecoft van Willem Cornelisz., schipper, 100 ribben, lang 10 voeten, ’t hondert tot 39 gulden 10 stuyvers, daervan hem op huyden ordonnantie van betalinge es gelevert.

Verleent ordonnantie van betalinge om Henric Jacobsz., besemmaecker, van 400-0-0 over de 25 stucken Hassels hout, voor folio 17verso.

6-10-98. Verleent ordonnantie van betalinge om Franchois Toris van 52 gulden 10 stuyvers uyt zaecke van een wit laecken mit rode striepen, bij hem gewrocht, lang 35 ellen Leytsche mate, tot 5 schellingen d’ elle, bij hem gewrocht om te dienen tot cledinge van de tuchtelingen, mer zal gebruyct werden tot deeckens.

10-10-98. Cortevelt, Merwen, Van Hout. Besloten op sondach toecomende de graft uyt te doen malen ende ‘tselve in ’t openbaer te besteden op woensdach naestcomende naer middach ten 2 of 3 uyren ende daertoe te ontbieden alle de wagenaers ende Evertgen ende dat voor een jaer geduyrende bij de reys, mit conditie dat men hem bijstellen zal twie timmermansknechts omme offer yet braec bij der hant te zijn omme te repareren.

Es ooc voorgeslagen omme voor de losinge van de privaten onder de secrete gang doergaende te maecken een bac van 4 of 5 voeten diep, daer ’t water van de daecken zal in werden bewaert omme dairuyt de losinge te doen van achteren aen de westzijde mit 3 secrete optrecken om een van de goten te doen spoelen, schuyren ende schoonmaecken die men wilt boven gewelft, uytgeseyt tot 3 plaetsen mit ramen.

13-10-98. Verleent ordonnantie om Zuyc f 4-7-12 te weten costen van zijn huys schoon te maecken [volgt een lijst van allerlei schoonmaakartikelen met prijzen]

De roy getrocken van onse zuytmuyr te water beginnende van ’t camerken tot Zuycken van een kerf in den gevel gehouden, de westcae comt juyst 2 voeten van de scheytmuyr van Zuycs huys tot aen de plancken daer de westmuyr zal comen, gelijc daeraen es afgeteyckent ende zal ons muyr comen 5½ voeten daerbuyten lijnerecht, zulcx dat Heussen voor aen ‘t straet zal winnen 3½ duym ende in zijn keuckentgen omtrent 7 duymen.

14-10-98. Opte naervolgende voorwaerden wil men hier verscheyden wassende bomen in ’t openbaer vercopen aen den meestbiedende of hoochstmeynende. De copers zullen de boomen vellen ende rooden t’ haren believen tusschen dese tijt ende Kersmisse eerstcomende, ten langsten wel eer indien ’t hem gelieft ende binnen 14 dagen naer ’t vellen ende roden respectivelick al ‘tselve wechnemen ende de plaetse daervan ontledigen op verbeurte van ‘tgene daer langer zal mogen blijven. Zullen de penningen bij hem te beloven betalen Paesschen eerstcomende. Men wil de vercopinge doen bij guldens van 40 groten ’t stuc, stuyvers ende penningen naer beloop vandien.

[fol. 20] Men zal de hoochste insetter op elcke pertie beschencken mit zes stuyvers.

Ende daervooren op staende voet gehouden zijn borge te stellen, die mitsdesen gehouden wert als principael zulx vertegen te hebben de beneficiën Ordinis et excussionis, ende haerluyder goederen verbonden te zijn tot bedwang van allen rechten ende rechteren. Indien de coper versuymde de borchtochte te stellen zal men de coop mogen toeslaen die voor in ’t bot staet op ’t bot bij hem geboden, ten welcken eynde alle geboden van waerden werden gehouden, behouden in dien gevalle de vercopers haer recht opten zelve gebrueckigen. De vercopers behouden aen hem de uytlegginge van alle zwaricheyden ende duysternissen die in desen zouden mogen werden bevonden ende zulx ooc indien 2 of meer teffens mijnden omme den coop toe te slaen aen dengeenen die hem duncken zal eerst gemijnt te hebben of anders die hem gelieven zal of opnieus te doen ophangen ende ofslaen.

Opte noorderplaets: d’ 1^e appelboom heeft gecoft Zier Maertsz. om 3 gulden 5 stuyvers, borge … [niet ingevuld] Nota: dat elc zal aftrecken 6 stuyvers over elcke pertie voor ’t laechst insetten. De 2^e appelboom heeft gecoft Zier Maertsz. om 30 stuyvers, borge … [doorgestreept:] De twee peerbomen mit het kersseboomtgen heeft gecoft …, borge … [geen namen ingevuld, derhalve mogelijk niet doorgegaan]. Opte zuyderplaets: de twee queeboomen zijn besloten niet te vercopen mer aen ’t huys te houden om houten hamers daervan te maecken voor den wercluyden. Twee peerbomen die naer den oosten staen heeft gecoft Zier Maertsz. om drie guldens, borge … De 2^e wester peerboomen heeft gecoft Vincent Florys om elff guldens, borge … [de 3^e en 4^e peerboom zijn doorgehaald]. De 3 grootste appelboomen heeft gecoft Jan Dircxz. om 4 gulden 10 stuyvers, borge … [de 2^e appelboom heeft gecoft … om …, borge …; nogmaals 2^e appelboom, evenzo doorgehaald]. Alle de vorder cleyne boomtgens uytgeseyt de 2 queen mit het perenboomtgen bij de bornput ‘twelc buyten de vercopinge wert gehouden daeronder begrepen de wijngaerden heeft gecoft Jan Joostenz. om 2 gulden 5 stuyvers; borge … Aldus gedaen opten 14en octobris 1598. Des ten oirconden deesen ondergeteyckent. [er is ook een los briefje, getiteld: Dit is die maenscheel (=inmaning-cedulle) van de boemen ende wijngaerden die vercoft zijn in ’t tuchthuys, met dezelfde gegevens, waaruit blijkt dat Vincent eerst maar de helft van zijn schuld betaalde, en aan het eind de notitie: hierop ontfangen mit die santlooper daer in gereeckent 35 stuyvers].

Men laet elceenen mitsdesen weten dat ’t water van de Volresgraft ende van de graften daerinne responderende om ‘tzelve te verversschen sal werden uytgemalen ende dat men zal beginnen te malen op morgen den 18en deser lopende maent octobris ‘smergens mitten dage. Ende dit al teneynde elceenen die ’t angaet hem hiernaer zal mogen gedragen. Aldus gedaen ende opgeslagen desen 17en octobris 1598. Elc zegget den anderen voort.

[fol. 21] Opte volgende voorwaerden wil men hier in ’t openbaer besteden het droochmalen van de Volresgraft voor een geheel jaer tot zulcken dagen ende tijden als men den aennemer ‘tselve zal laeten weten. Den aannemer zal des vermaent zijnde deur zijn paerden mitte molen staende in ’t Princhenlogement droochmalen de Volresgraft mitsgaders de graften daerinne responderende, ten welcken eynde men buyten des annemers costen de 3 schotdeuren laten nedervallen, ooc de goten stellen zal. Zal zijn malen telcken beginnen ‘smergens mitten dage ende teneynde hem geen belet en come in malen mits yet breeckende, zal men hem bijstellen een of twee timmergesellen omme hem strac te mogen helpen. Sal alle ’t water tusschen de schotdeuren zo schoon uytmalen als hem doenlicken zal zijn. ‘twelc gedaen wesende zal men omme behoorlicke schuyringe ende ververssinge te crijgen eens water van achteren laeten inneloopen om den bagger naer de molen te schieten ende ‘tselve gedaen zijnde zal men de schotdeuren nochtans laeten vallen ende zal ’t water andermael werden uytgemalen ende alsvoren ververst. ‘twelc gedaen zijnde zal men den aennemer zijn bedongen penningen voldoen, ende zal men denzelven gelijcken betaelen zo meenige reys als hij ten bevele van de besteders in forme alsvoren zal hebben gemalen, het lopende jaer geduyrende, te weten totten 14 octobris 1599 toe. Ende indien de annemer naer behoorlicke vermaninge in gebreecke waer, zal men ’t werc t’ zijnen pericule ende laste mogen besteden tot voordeel van de besteders zoo ’t minder besteet werde ende tot achterdeel van den aennemer werde ‘t meerder besteet. De annemer zal op staende voet borge stellen voor 't voldoen van de voorwaerden, diewelcke staen zal als principael ende mitsdesen verstaen wert te buyten gegaen te hebben de benefitiën Ordinis et excussionis ende hem van haer goeden verbeurt te hebben tot bedwang van allen rechteren ende indien den annemer versuymde etc. De besteders behouden aen hem etc. Die laechste inset zal beschoncken werden mit 30 stuyvers. Es laechst ingeset bij Jacop Cornelisz. Breyer omme tien gulden, daervooren hem ’t malen es toegeslagen, ende Dirc Moy(?) es zijn borch gebleven. Actum 14 octobris 1598. Dees comt voor ’t laechst insetten 30 stuyvers.

29-11-98. Verleent ordonnantie om Cl[aes] Zuyc van voor zijn ende zijn wijfs diensten voortsaen ende op huyden innegaende te betalen weeclix 6 gulden.

Verleent ordonnantie van 4 gulden 12 stuyvers 8 penningen voor bier [op diverse data]; noch voor 6 groene manden 18 stuyvers ende voor de graefmaker van doden op te nemen ende begraven 20 stuyvers, tsamen f 4-12-8.

Verleent ordonnantie om Geryt Dircxz., chipier, van 113 gulden 4 stuyvers voor montcosten van Jan Pietersz. van den 18 mey totten 27 november 17, 18 ‘sdaechs(?), voor montcosten van Natanael van den 20 july totten 23 november, elc tot 6 stuyvers, f 39-0-0. [volgt nog een lijst van geleverd textiel, toffelen, schoenen, maakloon voor slaeplaeckens, hemden, craechgens enz.]

Verleent ordonnantie om Willem de Milde van 431 gulden 4 stuyvers voor 154.000 double hartsteen, gelevert tot Martini toe, ’t duysent tot f 2-16-0.

Verleent ordonnantie om Pieter Paets ende Jan Jochumsz. van 306 gulden 17 stuyvers 5 penningen voor 108 hoeden calx totten 11en november toe gelevert, ’t hoet tot 2-16-8, bij Paets 70 hoet 6 ton, bij Jan Jochumsz. 37 hoet 7 ton, tsamen 306-17-5.

5 february 1599. Verleent ordonnantie om Wijnant Jansz. t’ Alphen van 54 gulden 6 stuyvers 14 penningen van 4625 pannen, ’t duysent tot 11 gulden 15 stuyvers, ende 1000 vorsten tot een blanc ’t stuc, hier f 54-6-14.

Verleent ordonnantie om Loys Cornelisz., smit, van 25 gulden 10 stuyvers 8 penningen over spijckeren als 4000 vierponden, ’t duysent 1-0-0, 6000 drieponden ’t duysent 0-18-1, voor 100 tweeponden, voor 500 double tot 3-16-4, voor 3000 lasijsers tot 2-11-0 ’t duysent, voor 200 ribnagels tot 1-4-0, voor 100 slootnagels 0-6-1 ende voor 25 schotspijckers 0-0-10, tsamen f 28-10-8.

[fol. 22] Verleent ordonnantie om Geryt Bouwensz., kistemaecker, van 5 gulden over ende in betalinge van 4 ramen bij hem gemaect in ’t oostwertse nieuwe huys in de Houtstraet.

Verleent ordonnantie om Zuyc van 3-8-8 [voor vooral bier en impost en voor een pont kaerssen daer de metselaers bij hebben gewrocht in ’t vloeren.]

Verleent ordonnantie om Cornelis Jansz., houtcoper, van 168-6-0 [volgt een ellenlange reeks van diverse soorten hout met prijzen]

Verleent ordonnantie om Pieter Goossensz., smit, van 105-11-7 [volgt een nog langere reeks van geleverd ijzerwerk met prijzen]

[fol. 23] 27 february 99. Verleent ordonnantie om Willem de Milde van 266-0-0 over 95.000 grote hartsteen bij hem gelevert tusschen 4en decembris 98 ende 20en february 99, ’t duysent mitte vracht tot 2-16-0.

15 mey 1599. Ordonnantie gemaect omme Jacob Cornelisz. Beyer van 15 gulden 12 stuyvers 8 penningen als voor ’t gebrec aen de molen dat hij de volle helft langer heeft moeten malen 5 gulden; voor 2 pont resels 11 stuyvers; ende voor olye 1 stuyver 8 penningen; noch voor ’t malen gedaen den 7, 8, 9, 10 mey volgende de bestedinge 10 gulden; mit last omme hiervan reeckeninge apart te houden om mit ander gelijcke penningen verschoten ende te verschieten teynden sjaers ommeslach gemaect te werden tot laste van de gehuysden hierdoer geryft.

16 meye 1599. Verleent ordonnantie om Dirck Walichsz., slotemaecker, van 73 gulden 13 stuyvers voor ijser- ende slootwerck [volgt hele lijst met prijzen]

Verleent ordonnantie om mr. Salomon van Dulmerhorst van 73 gulden 11 stuyvers over 287 voeten glasen, de voet tot 5 stuyvers, facit 71 gulden 15 stuyvers ende aen slootnagelen daer deselve glasen mede ingeset ende de wintijsers mede gespijckert zijn 37 stuyvers, facit tsamen 73-11.

Verleent ordonnantie om Jacop Dircxz. den Dubbelden, metselaer, van een somme van 55 gulden 17 stuyvers over de volgende estrycken ende potten: 8851 glaesde estrycken het duysent tot 6 gulden facit 53-2-0; 450 roo estryck, ’t hondert tot 10 stuyvers, facit 2-5-0; 2 potten met twee steenen met gaten tsamen 0-10-0.

Verleent ordonnantie om Bruyn Cornelisz. van Couwenhoorn van 168 gulden 12 stuyvers 4 penningen over ’t naervolgende loot ende arbeytsloon. Eerst tot alle de looden gooten 1791 ponden, ’t hondert tot zes gulden vijff stuyvers, facit 111-18-12. Noch over 13 pont soudeersel, ’t pont tot 4 stuyvers 8 penningen facit 2-18-8; Noch over 386 pont back- ofte pijploot, ’t pont tot 2 stuyvers 8 penningen, comt tsamen 48-5-0; Ende van arbeytsloon van ’t leggen derselver gooten tsamen 5-10-0.

Verleent ordonnantie om Zuyck van 6 gulden 19 stuyvers 8 penningen [vooral voor impost van bier]

14 juny. Verleent ordonnantie om Jan Gerytsz. Buytewech van 450 gulden over 100.000 clinckert bij hem gelevert ’t duysent tot 4 gulden 10 stuyvers gevallen Pynster voorleden.

12 july. Verleent ordonnantie om Willem Poulsz. van Thoornvliet op Andries Jacobsz., thresorier extraordinarys, van een somme van 92 gulden 8 stuyvers over 33 hoeden calcx, ’t hoet tot 2 gulden 16 stuyvers.

[fol. 24] 17 augusti. Verleent ordonnantie op Andries Jacobsz., thesaurier extraordinarys, om mr. Salomon Davidtsz. van Dulmenhorst van 96 gulden 5 stuyvers over de volgende glasen ende andere dingen [volgt een eindeloze opsomming van gemaakte glazen, met nauwkeurige aanduiding van in welk vertrek ze gemaakt werden, met grootte en prijs. In totaal groot 372 vierkante voet enz. à 5 stuyvers = f 92-5-0 + nog wat nagekomen werk]

[Idem aan Bruyn Cornelisz. van Couwenhorn f 180-9-8 over gespecificeerd loodgieterswerk]

[Idem aan Claes Andriesz. Zuyck voor de impost op bier]

Verleent ordonnantie op Andries Jacobsz. voornoemt om mr. Cornelis Henricxz. van der Goude van 488 gulden 5 stuyvers in betalinge van 155.000 IJselsche clinckert, ’t duysent tot 3 gulden 3 stuyvers.

[Idem aan Dirck Walichsz., slotemaecker, f 33 voor gespecificeerd ijzerwerk]

[fol. 25] [Idem aan Pieter Goossensz., stedesmith, f 118 gulden 2 stuyvers 8 penningen voor ijzerwerk; volgt een hele bladzijde met specificatie van vooral geleverde spijkers, zowel in de huizen aan de Houtstraat als in het huis van Geryt van Heussen, waar ook zéér ingrijpende bouwactiviteiten waren]

22 september 1599. [Idem aan Claes Zuyc van 9 gulden voor turf]

[Idem aan Willem de Milde van f 202-16-0 over 78.000 grote hartsteen tot 2-12-0 ’t duysent]

27 november. [Idem aan Willem Pouwelsz. van Torenvliet van 96-19-0 over 34 hoet ende 5 ton calx, ’t hoet tot 2-16-0]

23 decembris. [Idem aan Willem de Milde van 70-4-0 over 27.000 grote hartsteen tot 52 gulden [=stuivers?] ’t duysent, de vracht daerin begrepen]

[Idem aan Aernt Cornelisz., scrienwercker, over 17 gulden over scrienwerck ende arbeytsloon]

[Idem aan Dirc Walichsz., slootmaicker, van achtien gulden zestien stuvers voor slootwerk]

[Idem 10-5-8 aan impost op bier, voor ’t dragen van spijckeren ende voor een santloper]

[Idem 12-4-0 om Pieter van Eyndoven voir hem ende ten behouve van de andere clercken ter secretarye ten desen gebruyct ter zaecke ende in betalinge van het scrijven ende registreren van 61 ordonnantiën het tuchthuys angaende mit ’t begin van dien, begonst ende geeynt den 23 decembris mit ’t pertie van 10-5-8 omme Zuyc]

20 january 1600. [Idem aan Cornelis Jansz., houtcoper, f 291-9-12 voor geleverd hout]

[Idem aan dezelfde voor f 163-3-0 voor geleverd hout aan de huisjes van Van Heussen]

Transcriptie van SA II inv.nr 336 fol. 247-286, VERBAEL VAN DE REYS T’ AMSTERDAM ANGAENDE DE CAGESCHUYTVOERDERS, HET TUCHTHUYS ENDE DE BROOTSETTING, gedaen den 19, 20, 21 octobris 1597.

[hier volgt alleen hetgeen op het Tuchthuis betrekking heeft, beginnende folio 262, maar in een eigen foliëring van dit verbaal fol. 16, geschreven door een klerk, maar wel gecollationeerd door Jan van Hout] Ten laetsten, alsoe ic ooc angenomen hadde om mij, daer zijnde, wat te informeren opte gelegentheyt van het tuchthuys ende de vordernisse, ordre ende ’t onderhout vandien, hebbe ic zulx aen burgermeesteren ooc versocht, die mij daerinne ende in ‘tgunt ic vorder mocht begeren, alle vruntlicke behulp ende vordernisse toegeseyt ende mitterdaet gepresteert hebben, als zeyndende strac om eenige van de vaderen tot opsicht van het voors. tuchthuys gestelt om hem aen te seggen ende te belasten mij van alles openinge te doen, dan zoe dezelve zoe mits de marctdach als de slachtijt nyet en waren te becomen, deden hem bevel van mij ten twe uyren naer de middach teneynde vers. in het tuchthuys te verwachten.

Volgende denwelcken zijn de voorn. Baersdorp ende ic nair middage ten twe uyren gegaen naer het voorschreven tuchthuys, ‘twelc begrepen es ter plaetse daer ’t Clarissenconvent geweest ende aldaer staende es in den …[oningevuld], alwaer comende vonden aldaer IJsbrant Harmansz. ende … [oningevuld], buytenvaders van ’t voors. tuchthuys ende [fol. 268] mit dezelve daerop in tsamenspraec tredende ende gevraecht zijnde op wat ordre ‘tselve was gefondeert, mitsgaders op de nutticheyt ende voortgang vandien, ooc op de gebreecken die hem daerinne zijn bejegent ende ‘tgunt vorder ‘tselve angaende in consideratie mocht comen, gaven ons ter antwoorde dat zij alsnoch geen ordre op ’t beleyt vandien van burgermeesteren wegen en hadden ontfangen, mer alleen generale last om ‘tselve mitterdaet in ’t werc te stellen ende uyt de ouffeninge de ordre te ramen ende mittertijt te maecken, deurdien op ’t begin tusschen burgermeesteren ende regierders verscheyden gevoelen waren geweest, mer datter wel waren gemaict ende geraemt verscheyden voorslagen van dewelcke wij visie ende copie versocht hebbende, hebben ons deselve gewillichlicken medegedeelt, die ic om de memorie te bewaren goetgevonden hebbe te insereren in mijn jegenwoordige verbael, ende waren tot vieren in getale, hiernaer onderscheyden mit A, B, C, D ende van de volgenden innehouden:

Insertiën. A was geschreven bij de hand van Henric Lourijsz. Spiegel. Copie. BEDENKING op de grontvesten van ’t Tuchtuys.

Eerstelicken heeft men achte te nemen op de plaetse waertoe het Clarissenclooster nyet onbequaem es.

Ten tweden op de incompsten, daertoe U E. zullen believen eenich cloostergoed off ander gaende middelen te bestellen.

Ten derden op de scicking, te weten: 1en. Om ’t huys bequaemelic te vertimmeren tot gerijff van alderley ambachtleringe; 2. De bewaringe der tuchtelingen, zom los gaende, zom aen een bloc, zom in kerckers; 3. De tuchting derzelver, het oog hebbende als ’t voornaemste wit ende toeleg van dit huys om dezelve te maicken ofte te behouden: 1. Niet infamis 2. Niet schaamteloos 3. Gesond 4. Kleyn behoevigh 5. Arbeyt gewoon 6. Wingerich 7. Haar cost winbaar 8. Godvruchtigh.

[fol. 264] Om waertoe te comen heeft men te overwegen de volgende ofte beter bedachte middelen: Op ‘t 1^e: dat men in zulcx bij willekeur ofte octroy (is ’t nood) voorsie. 3 (6). Dat men se bij nacht hyer in brenge. 2 (2a). Dat men binnenscamere vonnisse. 4. Dat de inbrengers ooc alle bewinthebbers des huys van nyemant te melden eed zullen doen. 5. Dat geen andere menschen hemluyden nimmermeer en zie. 6 (3^e). Dat men versorge bequame huysinge, goet gerack, goet voetsel, goey lijfouffeninge. 7 (4^e). Dat men hem geene nootdruft ende nyet meer van goet broot ende beste rogge gebacken wel gesoden cleyn bier, potspijs van erten, bonen ende gort met spec, vleys ende kees, alles bij mate ende gewichte, tot slechs noottrufticheyt. 8 (5^e). Dat men nyemant meer als water ende luttel broots geve, dan die arbeyden ende daertoe willige zich vougen. 9. Dat men de onwillige om een goet ambocht te ouffenen off te leeren dwinghe mit plompe zwaren arbeyt van raspen, stampen, cennip cloppen, een radt te draeyen ofte in een molen te gaen. 10 (6^e). Dat men de willighe mit [in ‘t?] jegendeel te williger maecte mits hem toeleggende een achtepaert ofte zestepaert ofte vierdepaert van hen winst, datzelffde verhogende off verlagende nae dat zij vlijtigh zijn. 11 (7^e). Dat men hieroff bouck houde ende de dagen teeckene van alsulcke toesegginge, verhoginge ofte verlaginge. [fol. 265] 12. UUtgaende dat men hem dat betaele zulcx verdient loon om door zulcx middel te hebben van te erneren. 13. Dat men elcx naer zijn stercte, handicheyt ende vernuft een goedt ambacht leere, ooc dezommige meer. 14 (8^e). Door goe voorgang van een binnenvoocht ende meesters westhalven dat men voor als nae geschicte mannen heeft te speuren door goede vermaninge ooc dwang, van hen gebet te spreecken eer se ontbijten, ’s-noens ofte ’s-avonts eeten ende als zij gegeten hebben, slapen gaen oft opstaen. 15. Dat men se op sommighe leeghdagen ooc eenige vermaeckelicke ouffeninge geve, dienende tot gesontheyt des lijffs eene raddicheyt der leden als schermen, in de wedde loopen, springen, steenwerpen, met een roer schieten, op welck altemet een prijs gestelt zoude mogen werden. 16. Acht te nemen off oock nodich zij datter twe off meer dienaers bij ’t huys wonen tot hulpe ende ontsich.

Ten vierden heeft men acht te nemen op de personen van: 1. Buytenvooghden 2. Binnenvooghden ende 3. Meesters.

Ten vijffden op de ambachten die men hier sal gequaemst ende nutbaerlicxt aenrechten es bij voorslach: 1. Schoenmaicken; dairaen hangen tassemaicken, hantschoemaicken, beursemaicken; 2. Passementwercken, ende dairaen clevende: smallen weven, fusteynen, boratten, floretten, linneweven, breyen, tapitserijen, baeliwerc; [fol. 266] 3. Kuypen, stoeldraeyen, lantaernmaicken, wielmaicken, schrienwercken, beeltsnijen, steenhouwen, timmeren, houtsagen, slotemaicken, smeden, glaesmaicken, mandemaicken. [Vanaf schrienwercken tot het eind staat een accolade met de tekst] Dese zouden alle aen des stats dagelicxe behouften connen te dienst comen.

B. Was gescreven bij de hand van doctor Sebastiaen. [1.] Staet te letten.

Alsoe dese zaecke nieu doch zeer nodich is ende overzulcx zeer lichtelic verhindert zoude moegen werden, welcke zoe nochtans nyet en behoirt, dat men alle beletselen zoeveel doenlick is an de zijde en waer swaricheyt over vallen zoude, zoeveel de zaicke lijden mach uyten oogen stelle; soude daerom misschien geradenst wesen over ’t inkomen voor de vroetschap nyet veel woorden te maicken, maer de oncosten die in ’t begin nodich zullen wesen, te verswijgen ende de weynich costen off ooc profijt die nae wel getrocken zal mogen werden, alleene voorgeven, want de zaicke toegestemt ende begonnen wesende zal ooc bij dien die alle costen gaerne mijden, om ’t vorige nyet verlooren te hebben wel voort toegestaen werden ende zal in alle geval ’t lodt bij der stadt geschoten moeten werden.

[2.] Bewaringhe: de zwaerder ofte lichter bewaringhe soude ooc mogen als een maniere van ’t bedrevene mogen opgelecht werden, mer alsoe ’t eygentlicke wit ende meeninghe van dit tuchthuys zal wesen niet soezeer straffe als beteringhe ende tuchtinghe [fol. 267] van alsulcke die hun eygen nut niet verstaende, sich der tuchtinge (als bijsinnige krancken der medicine) zouden pogen te ontrecken, zal men ’t ooge in desen te verlichten ofte te verswaeren op twe stucken aldermeest moeten hebben, te weten welcke meesten wil hebben om wech te loopen, ende welcke best de macht hebben ‘tsij bij verstandt ofte cracht om alsoe dergeene die langer tijt daerinne gebannen zijn ende tot een swaerder werc luy zijnde gestelt meerder te verseeckeren gelijc ooc die moeten werden die men vermercken zal loos te sijn ende die tot heur jaeren ende volle stercte gewassen zijn daerentegen die anders zijn minder te beswaeren.

[3.] Niet infaem: alsoe twederley eerloosheyt is, d’ eene over ’t bedrevene werck, d’ ander over de straffe, zoe en can noch d’ eene noch d’ andere anders bij eenige wette ofte kuere wechgenomen werden dan bij zodanige die de daden waeromme men de bouven in ’t tuchthuys stellen zal, eerlick te zijn verclaren soude, want bij zoeverre eenige keure crachtelick de diefte eerlick te zijn verclaerde als sommige schrijven weleer in Aegypten ten minsten een gewoonte geweest te zijn, zoe en soude dien diefte bedreeff daeromme nyet oneerlick zijn, noch oock wanneer hij daerover werde gestraft, mer dit en can met waerheyt niet geschieden, waere oock den gemeenenbeste niet vorderlicken, sullen daeromme die tot gevoelen van haer oneere souden mogen gebracht werden dezelffde met goetdoen ende een eerlick leven soucken moeten af te wisschen ende hierdoor mits dat zij oock onbekent zullen mogen zijn oft daer gaen wonen daer men van ’t vorige niet sal weten, onder andere burgers mede mogen verkeeren, want om deselffde tot yets te gebruycken, daertoe de wettelicke affdoeninghe van schande van node soude mogen schijnen, zal nyet wel mogen wesen overmits de ondeucht gemeenlick overal wat anhangen wil ende ten tweden dat die zulcx geweest zijn nauwelicx behoiren [fol. 268] over andere gestelt te werden. Ten derden omdat men dese gesellen meestal tot ambachten houden zal, wesende een onbequaem leven om der onledicheyt wille om wijsheyt te leeren ofte te plegen.

4. Eedt niemant te melden. Dese zoude swaerlick gehouden werden ende oock nyet genouchsaem wesen in bekenden burgerskinderen om te verhoeden dat men nyet en soude gissen, jae, genouchsaem weten dat deselffde in tuchthuys waren, ende in onbekenden andersints als de meeste wel zullen wesen waere het onnodich.

5. Kaes bij gewichte. Dit moste om de verscheydenheyt der jaren ende naturen met onderscheyt geschict werden ende verdeylt, soude anders een zeer ongelijcke gelijcheyt vallen, dat ooc onder gelijcke van jaeren dien ¾ genoech waere ende dies honger een lb. [=pond] eysch gelijcke veel zouden crijgen.

6. Lijffouffeninghe. Daertoe zal dienen hun dagelicke arbeyt, want om andere oeffeningen veele tegelijc los ende bijeen te laeten comen ende soude geen cleyne swaricheyden medebrengen, doch souden wel eenige van den jongeren ofte van den alrede meest betemden tot ‘tselffde toegelaten mogen werden.

10. Een part van hun winst. Dese zouden hen vergunt, vermeerdert, vermindert ende ooc geheel weder onttogen mogen werden, bij ten [=den] buytenvaders nadat zij uyt elcx doen bescheydelic souden vinden.

13. Ooc den sommigen meer ambachten [fol. 169] hoewel de ambochten sulcx schijnen dat men wel veele derselffder soude comen leeren, soe geschiet nochtans dat weynige ‘tselffde doen off om zodanige cleyn verstandt ofte vermits deselffde niet alleen geleert, maer dagelicx geoeffent moeten werden om deselffde wel te doen als meest in zeeckere handelinge bestaende; ende zoe wie oock meere willen ouffenen doordien zij die geleert hebben, bedyen meest den tijt luttel als die van ’t een op ’t ander lopende, nimmermeer neeringe coonen maicken, bij welcke nochtans der ambachtsluyden welvaeren bestaet, daeromme soude het misschien geradener zijn elc maer een te laeten leeren, tenware van ambachten die zeer grote gemeenschap hebben, ende bequaem zijnde om gelijck geouffent te werden.

15. Schermen, schieten. Wanneer men spraecke van de opvoedinghe der vrijer ende onverdorvener jongelingen zoude dat nyet qualick vougen, maer onder zodanige als hier comen zullen, nyet zeer wel als gezecht is ende en is niet meer voor de ongesontheyt bij ’t vermissen van dese te vresen dan men ziet dat de cattiven ofte gevangene der galeyen ongesondt zijn oft ooc menich naerstich ambachtsman die zelden tijt van zijn ambacht ledich is oft immers geen lijffouffeninge en doet temeer alsoe ’t al jongeluyden zullen wesen.

Verkiesinge van ambachte. Omme de tuchtinge recht te mogen doen ende de ondeucht voor toecomende te mogen verhinderen, dient wel bedacht wat oorsaicken hem daertoe hebben gebracht: deese zijn geweest onverstandt, de schande van de zaecke nyet begrijpende, welck deur anderer quade anspraecken ende voorgang werde gesterckt, en ten tweden gebrec door luyicheyt ende door niets te weten winnen veroorsaeckt wesende, het [fol. 270] verstaen hoe leelicken saicke steelen zij, want dieven zullen de meeste zijn die hyer zullen comen (hoewel oock wel andere somwijlen mede dienen getuchticht te werden) zal vanselffs door de volwassinge van hun verstanden coomen ende ooc van andere te weten binnen- ende buytenvaders ofte andere hen geleert werden, werdende zij daerentusschen van yets quaets te zien ofte hooren affgehouden, maer gebreckts oorsaicke luycheyt sal door arbeydt gestadich ouffenen van hem mede verdreven werden, want traecheyt is een gebreck sichselven voedende. Ende zoeveel angaet dat zij nyet en deeden om te winnen, vermits zij nyet geleert hadden, zal door ’t leeren van een ambacht voorgecomen werden, doch in ’t verliesen van deese in ’t geheele, want wie op sodanigen ambacht van deselffde die men in ’t huys zal laeten ouffenen gestelt zal werden, zullen de buytenvaders ofte ’t Gerechte moeten lasten in ’t verkiesen, segge ick, zal vooral acht genomen werden wat ambachten onder deselffde die men met luttel gelts beginnen mach, alsoe bij dese nyet en zal wesen dan een luttel overwinste de meeste profijten geven opdat zij uytgelaeten zijnde sich eerlicken souden mogen generen, ende opdat de oncosten van ’t huys eensdeels uyt de winste mede zouden mogen vervallen werden.

Maer dewijl dese zullen van boeven ende daeromme besloten ofte oock gesloten zijnde gepleecht moeten werden en sal men genige mogen nemen, tot welcke sodanige wercketuych van node is, dat zij hemselven, hun medegesellen ofte den meester eenich hinder zouden mogen doen, ende die in beslotener plaetse geoeffent mogen werden, ooc zonder veel in- ende uytlopens. Ende hoewel nauwelicx eenige en zijn met welckers gereetschap men nyet en soude mogen uytrechten, soe moeten nochtans de gevaerlickste als uyt breede bijlen ende messen, zware hamers, elcx gemijdet werden ende voorts tot verseeckertheyt van den [fol. 171] meesters ende binnenvoocht deselffde alsoe gesloten werden dat al waer ’t zij denzelffden zouden mogen overweldighen ofte oock ombrengen, hem nochtans niet mogelicken zoude wesen wech te geraicken. Welcke nu onder allen ambachten sodanich zijn, sal uyte voorgaende wel besloten mogen werden ende men zal de beste voor eerst mogen nemen, daer bijvougende sulcke ende wanneer de gelegentheyt vorderen zal.

De geltbuydel die gelijck alle d’ andere een moordenaer van den beginne is ende liever veele galgen met doode krengen dan steden met goede burgerie verciert, ziet, zal buyten twijffel op verscheyden wijsen de oprechtinge ende onderhoudinge van dit tuchthuys, hem zoe schandelick voorspel, soucken te verhinderen, maer dies te meer zal ’t dengeenen die hiertoe versocht zijn geweest gelieven daerinne te arbeyden alsoe geene moeyte zoe groot en zal mogen zijn die door de winste maer van luttel zielen niet versoetet ende vergolden zoude mogen werden.

C. Was gescreven bij de hand van Doctor Sebastiaen.

Ontwerp van de wijse ende forme des tuchts in den tuchthuyse.

Dewijle degeene voor welcken het tuchthuys gesticht is uyt heuren armoede eenichsints oorsaicke genomen hebben ende nemen om tot een zeer schandelicke wijse van leven te slaen, zullen deselve niet gevouchlicker te rechte gebracht connen werden dan zoe men hen middelen om sich eerlicken te geneeren, leerende daerbij nevens in goede tuchtige leeden opvoede ende gewenne.

Dese tucht dunct mij (onder verbeeteringe) dat in twe stucken gelegen is, te weten dat men hen leere weten wat zij doen ofte laeten moeten, ende dat men se het quade te laten ende ’t goede te doen, alsoe gewenne [fol. 272] dat het hen lichter ende angenaemer werde een sedich ende vroom dan een ongeschict ende godtloos leven te leyden.

De leeringe geschiet op twederley wijse, met woorden ofte met doen ende exemple de leringe door woorden is wederom oft bijsonder. De gemeene soude mogen zijn dat de binnenvader alle sonnendaechs voor den middach in een plaetse daer men alle de tuchtelingen die nuw eenichsints betemt waren bijeen zoude doen comen, eenige capittelen uyt den bijbel off eenich ander stichtelic bouck voorlaese, welcke capittelen hij soude mogen bij eene van den predicanten hem laeten uytteyckenen als namentlic daer eenige vermaeckelijcke ende tot vromicheyt vermanende historiën ofte spruecken verhaelt ende beschreven staen; nae den middach soude ofte de binnenvader ofte yemant van den anderen meesters die de gasten ambachten leeren zullen die daertoe bequaem souden mogen wesen, heur leesen ende schrijven indien zij ’t geleert hebben doen onderhouden ofte indien sij ’t nyet en conen leeren ende dit an het Onse Vader etc., Gelooff, Thien Geboden, dagelicx cort gebet voor denzelven bij d’ een off d’ ander predicant te stellen ende andere spruecken Salomonis, Ecclesiastici oft van Jesus Syrach, opdat zij tegelijc ende met eene moeyte het lesen ende scrijven ende de leeringen, historiën ende gebeeden zelve souden mogen leeren, waertoe nyet quaet soude zijn dat men nae ’t leesen eenen ygelicken affvraechde wat hij van de voorgelesene spruecken hadde onthouden ende dat men degeene die leesen leeren ofte schrijven alle haer lessen ende voorscriften van buyten dede leeren, ende insgelijcken de gebeden die zij alle morgens ende avondts voor ende nae den eeten lesen zullen, die men daertoe cort opdat ooc die wat bot zijn die te lichter souden conen leeren sal mogen laten beschrijven.

De bijsondere leeringe bij woorden zal daer[fol. 273]in bestaen dat de buyten- ende binnenvaders de meesters ende zoe wie yemant anders bij de gasten toegelaten sal werden te comen, een ygelicken naedat hij sich verloopen hebbe, voor zijne verbanninge oft in ’t huys zijnde bestraffe, onderwijse ende vermane, op ’t beste dat hij zal conen ende mogen, alle gelegentheyt die daertoe moge voorvallen waernemende. De leere bij exempel zal daerinne zijn dat men alle degeene die bij hemluyden comen zullen ernstelick oock op pene van heur conditie ende plaetse te verliesen (is ’t noodt) verbiede geen ongeschicte woorden te spreecken oft yet onduechdelicks te bedrijven, in jegenwoirdicheyt van de gesellen, mer alle tijts van yets heur ambachten angaende ofte enige deuchdelijcke reden te spreecken, waeromme in ’t verkiesen van de meesters oock sonderlinge op heuren ommeganck zal moeten gelettet werden. Maer omme hemluyden tot hetgeene sij nu geleert hebben te gewennen, sullen twe middelen bij der handt genomen mogen werden: ’t eene dat sij nyet tegens de gegevene leringen en mogen doen off men zoude het comen te weten, het twede dat nimmermeer soe wanneer zij yet misdaen zullen hebben dezelve misdaet ongestraft en blijve. Het eerste zal men tewege brengen eerstelick indien de tuchtmeester zijn werc daervan maecke dat hij bij heure slaepplaetsen dicwils come vernemen wat zij doen ende spreecken. Ten tweden indien zij bij denanderen comende, nimmermeer alleengelaeten en werden, maer die alle tijts d’ een of d’ andere van den meesteren passe bij hemluyden te zijn, voor welcke sij zich ontsien zullen yets onbehoirlicx te bedrijven.

I. Maer opdat nyet ongestraft en blijve indien yemant sich verliepe ende misdede, sullen wetten, wethouderen ende straffen gestelt werden. De wetten zullen deese ende diergelijcke zijn:

1. Niemant en zal lichtvaerdelic vloecken [fol. 274] ofte sweeren op pene van drie dagen te water ende brode te leggen.

2. Soe wie sijne gebeden ende de summe des Christelicken gelooffs als de Tien Geboden, het Geloove, het gebet Onses Heeren, naedat hij die eenmael wel geleert sal hebben ter vermaninge van yemande van den vaders ofte meesters nyet en zal connen opseggen, zal gelijcke drie dagen te water ende brode gelecht werden, maer zoe wie denselven qualick toespraecke, zal een maent in de gaten daertoe gemaict te water ende brode geworpen werden. Maer indien yemant sich zoeverre verliep dat hij de voors. personen stiete ofte smeete, doch sonder quetsinge (wat datzelve nae de stadtskeuren als an gepriviligieerde ende in statsdienst wesende personen bedreven, aen den lijve gestraft soude werden) sal dese misdaet met strenge gegeesselt te werden ende een halff jaer te water ende brode te leggen moeten boeten. Soe yemant dengeenen die te water en brode gelecht zijnde yet verspaert oft anders gecregen hebbende toestaecke, sal deselve drie dagen daervoor te water ende brode leggen.

4. Soe yemant met zijne medegesellen twist aenrechtede, sal eenen dach, maer indien hij met denzelven vochte, veertien dagen op water en broot gesettet werden. Quaeme yemant den anderen, doch sonder eenich peryckel (anders waere het den burgerlijcken wetten, van welcke nyemant om sijne misdaden gevrijet en wert ende haere straffen onderworpen) te quetsen, dat waer op geesselinge ende twe maenden water en broot te eeten.

5. Soe yemant ontuchtighe woorden spraecke, zal drie dagen met water ende broot tevreden moeten zijn.

6. Soe wie an zijn selffs oft sijner medegesellen cledinge oft an het huys eenige schade dede, zal veertien ofte meer dagen na der saicken gelegentheyt te water ende brode gestellet werden. [fol. 275] Indien yemant zijn werck nyet wilde doen dat hem op ware gelecht, sal voor d’ eerste maele gelijcke veertien dagen niet dan water en broot mogen hebben. Ende soe hij ten eynde derzelver noch nyet en wilde wercken, gegeesselt ende een maent te water en brode in de gaten geworpen werden, ende zoe hij alsdan noch nyet en wilde doen, sal hij ter bescheydentheyt van zijne rechters herder angegrepen moegen werden. Maer indien yemant daerenboven zijn werc moetwillich te schande maecte oft de spijse oft dranck onbehoirlick vernielde, zal gegeesselt ende drie maenden te water ende broot gesettet werden.

7. Soe wie den tuchtmeesteren voirliecht, zal de logen met eenen dach niet anders dan water ende broot te hebben moeten boeten.

8. Soe wie poochde uyt het tuchthuys met liste te geraecken, zal verbeuren gegeesselt met swaerdere boeyens ende block verseeckert ende in de duystere gaten een halff jaer lanck gesloten te werden, maer gebruyckte hij daertoe eenich gewelt, zoe sal boven de voorscreven peenen oock zijn tijt die hij daer gebannen [dit woord is verbeterd in ‘innegeseyt’] was op een nieuw ingaen, welck ooc plaets hebben sal wanneer hij door list buyten den huyse ware gecomen. Ende zullen die andre hyertoe eenige helpe doende, deselffde straffe mede onderworpen zijn, welverstaende dat alle die te water ende brode werden gesettet, daerom van heure wercken niet en sullen gevrijet werden, maer al evenwel gehouden zijn heure gesetten arbeyt aff te moeten doen.

Dat mede de peenen in de wetten gestelt om eenige omstandicheyden ’t stuc verlichtende oft verswarende tot bescheydenheyt van den rechteren verlichtet ofte verswaert sullen werden, nae welcker goetduncken ooc gestraft zullen werden alle mishandelingen daervan de wetten geen mentie en maicken.

[fol. 176] De gemaecte wetten zullen den gesellen alle sonnendaechs na de middach voorgelesen werden, opdat niemant sich moge verontschuldigen met onwetenheyt.

II. De regenten off buytenvaders van den tuchthuyse sullen bij den E. Gerechte deser stede gemachticht mogen werden om alle acht dagen tenminsten met heurer tweën verschijnende alle misdaden na de wetten oft reden met penen boven geesselinge nyet gaende, te doen straffen, ten waer eenich swaerder stuck dadelijcke straffe ware vereysschende, waertoe zij alsdan bij den tuchtmeester ontboden souden mogen werden; voor dese souden d’ anclachten bij de binnenvaders ende meesters zonder des beclaechdes weten gedaen werden, die in hun verclaren gelooff soude werden gegeven. In mindere mishandele oock elck alleen, maer in swaerder straffen wanneer twe alleleens getuychden, waerop alsdan de beclaechde gehoort sijnde, gewesen soude werden nae goetduncken van de regenten.

III. In ’t belieden van de straffe soude men desen voet mogen nemen, dat men als driederley staet ende leven stellende: 1. Het quaetste dergeener die te water ende brode in de gaten werden geset, hetzij met geesselinge oft zonder deselve; 2. het middelste dergeener die te bier ende brode in heure gewoonlicke plaetsen oft ooc aen de tafel van d’ andere werden gehouden; 3. het beste dergeener die men in een gemeene plaetse daer zij oock hem werck doen met broot, bier, potspijse ende andere goede doch oncostelijcke kost zal houden. Soe wanneer nu yemant vannieus in ’t huys comt, sal men denzelven bij de middele maniere veertien dagen mogen houden om zijne sinnen daerentusschen wat te vergaderen, hem lopende dezelve tijt altemet voorstellende dat het maer aen zijn wille gebreecke dat hij nyet beter ende nae de laeste maniere werde gehouden, daerentegen dat hij onwillich blijvende, doch ten eynde der veertien dagen nae ’t inhouden van de 16 (of 6?) wet voorschr. gedwongen zal werden te moeten arbeyden. Ende waer goet dat zodanige nieuwelingen soelange deselve niet gewillich, besadicht [fol. 277] off mit straffe vermurwet ende gebroocken en sijn, alleen oft maer bij dengeenen die met hem ingecomen zijn, voor ’t eerst gesettet werden opdat der zodaniger ongesturicheyt d’ alrede betemmede nyet wederom baldadich ende balhorich maeck.(5?) Ende sal nodich zijn acht te nemen dat denselven die sich onhebbelicken sullen gelaten alle middelen van sichzelve te beschadigen werde benomen, want het te geloven is dat de viandt van alle goede tucht ende ordonnantie door diergelijcke middel wel zal soucken te verhinderen de schade die hij hyer zal moeten lijden. Maer wat belangt degeene die nu een wijl aldaer geweest hebben, jegens deselfde sullen de straffen nair inhoudt der wetten oft nae reden gebruyct mogen werden.

Waeromme zonderlinge te letten zal staen dat men nimmermeer yemandt door hertneckicheyt boven late leggen, maer alletijts met verswarende straffen anhouden totdat men hem geboogen oft gebroocken zal hebben. Want sulcx bij d’ andere vernomen wesende, zullen liever hebben ten eersten goetwillich te doen waertoe zij doch namaels anders gedwongen souden werden. Ende hoewel dit alles nyet sonder veele moeyte ende onlasten zal conen geschieden, zoe en zal het nochtans den regenten (meen ick) niet verdrieten indien ’t hen gelieve te gedencken hoe grooten saicke dat het zij de zielen wel van boven ofte noch yet ergers nochtans van menschen na den beelde Godes geschapen ende door het bloet zijns soons verlost ter behoudenisse weder te helpen brengen die andersints door hare angenomene boosheyt eeuwichlick geschapen waeren verlooren te gaen.

Om welck bedencken ic mede zeer geerne dit voorslach heb willen doen omme bij den H.H. Regenten ‘tgeene zij oirbair solden mogen vinden daeruyt genomen ende voorts de zaicke zoe haere bescheydenheyt geraden vinden zal ten besten ende meesten nutte des huyses angestellet te werden, daertoe ick hemluyden wensche den H. Geest door welcken alle goede [fol. 277] saecken gedreven werden. Ao. 1595 den 21 november, ende was onderteyckent S. Egberts.

D. Copie. Aen den E w h(eren?) den h(eren?) schoudt, burgermeesteren, schepenen der stadt Amstelredamme.

Alsoe nu W.E. wijse heeren, ’t gebou des Tuchthuys op luttel nae voltogen is ende om ‘tselve te belieden tot de meeste proffijt dergeener die bij vonnisse ofte inseggen van den E. Gerechte daerin geset sullen mogen werden eenige ordre te maecken van noode zal sijn, hebben degeene die ’t Uwe E. gelieft heeft in dese zaecke voor dees tijt te gebruycken op ’t gelieven van Uwe EE. ende onder verbeteringhe van dezelven geraemt alsvolcht: dat men de gesellen op driederleye wijse soude mogen houden, d’ eerste ter redelicker nootdruft van linnen ende wollen, bulten ende dexel, ende hen gevende goede nochtans oncostelicke spijse, broot, boter, case, potspijse ende somwijlen luttel vleysch ofte visch, mit slechten dranck als cleyn bier. De twe andere manieren souden tot straffe dienen, twe mindere wanneer men henlieden meer broot ende bier in heure slaepplaetsen ofte oock aen den gemeenen taeffel (tot meerder verdriet) en gave tot meerdere straffe wanneer yemant in de gaten alrede daertoe gemaict gegeesselt zijnde ofte nyet te water ende brood gelecht werde.

Dat men die nieuws in ’t huys zullen comen voor ’t eerste in eenen van d’ affgeslotene plaetsen te bier ende te brode na de twede voorgestelde wijse veertien dagen onderhielde om aldaer een weynich te mogen bedaeren, lopende welcke tijt de tuchtmeester hem soude ten kennen geven dat hij, wanneer hij maer wilde doen zodanigen ambocht als den regenten oft den buytenvaders goetduncken [fol. 279] sal tot meerdere vrijicheyt ende beter onderhout zal mogen geraecken, daerentegen dewijle men nyet en verstaet dat yemant mit quaetdoen de vrije const soude winnen dat hij teynden der twe weecken na de wetten des huysses tot arbeyden ende zijne cost te verdienen gedwongen zal werden opdat zij alsoe om heurselffs beste tot arbeyden ende goetdoen beweecht ende gedwongen zoude werden.

Dat de nairvolgende ofte andere diergelijcke wetten bij den E. Gerechte werden gestelt ende de regenten gemachticht om de straffen daerinne begrepen in ’t werc te stellen. 1. Soe wie vlouckt off sweert, dat hij drie dagen nyet dan water en broot sal crijgen. 2. Soe wie de Tien Geboden, het Gelove, Vader Ons ende de gewoonlicke gebeden naedat hem die eenmael wel zullen sijn geleert, ter vermaninge van yemande nyet en zal connen opseggen, dat hij gestraft werde als vers. is. 3. Soe wie den regenten, binnenvader off meester mit onhebbelicke gelate ongehoorsaem is, sal men acht dagen nyet dan water ende broot geven. Hadde hij qualick daerenboven henluyden toegesproocken, hij sal een maent in de gaten te water ende broot geworpen worden. Mer verliep hij sich zoeverre dat hij deselve in vervelen moede geraecte, stiet ofte slouch, doch zonder quetsinge (want sulcx den E. Gerechte na de keuren van ’t quetsen der personen die in statsdienste zijn spreeckende te straffe zoude staen) dat waer op strengelic gegeesselt te werden ende een halff jaer [erboven geschreven: twe maenden] in de gaten ter water ende brode te moeten leggen.

4. Soe wie met zijn medegesellen twistet, zal eenen dach, die daermede vechtet veertien dagen water ende broot moeten eeten, mer quetse hij hem doch zonder peryckel, dat zal hij met geesselinge ende twe maenden in de gaten te water ende brode geworpen te werden moeten boeten. Waer de wonde periculeux, sulcx dat de gequetstede quaeme te sterven, dat soude nae [fol. 280] burgerlicke wetten gestraft worden, van welcke sich niemant door quaetdoen vrijen mach.

5. Soe wie ontuchtige redenen spreect, sal drie dagen nyet dan water ende broot gegeven worden.

6. Indien yemant het werck hem opgelecht bij de regenten nyet en dade noch en wilde doen, sal veertien dagen nyet dan water ende broot gegeven werden. Dede hij ’t ten eynde derzelver dagen noch nyet, hij sal gegeesselt ende een maent in de gaten gelecht werden alsvooren. Waer hij alsdan noch onwillich, sal met scherper geesselinge ende langer tijt ter bescheydenheyt van de vaders gestraft mogen werden. Waerinne sonderlinge te letten zal staen dat men nimmermeer yemant door hardtneckicheyt boven late leggen, maer alletijts met verswaerde straffen anhouden totdat men hem gebogen ofte gebroocken zal hebben. Want sulcx bij d’ andere vernomen wezen, sullen liever hebben ten eersten goetwillich te doen waertoe zij doch namaels anders gedwongen souden werden. Soe wie zijn werck off de cost vernielde, sal men geesselen ende een maent in de gaten leggen alsvooren, maer zoe wie aen zijne ofte sijner medegesellen cledinge off aen den huyse schade doet, zal met veertien dagen nyet dan water ende broot te crijgen oft anders na der saicken gestraft werden.

7. Die logentael spreect, sal mit een dach te water ende brode te leggen gestraft werden.

Die yemande gestelt ofte gelecht zijnde alsvooren eenige spijs ofte dranck die hij bespaert off andersints becomen soude mogen hebben toestaecke, dat waere op drie [erboven geschreven: acht] dagen mit water ende brode tevreden te moeten zijn.

Soe wie met eenige loosheyt sochte uyt het huys ofte de plaetsen daerin hij geslooten is te comen, sal mit geesselinge ende een halff [erboven geschreven: maent] in de gaten te water en brode geworpen te worden, gestraffet werden, maer waer [fol. 281] hij als voors. is al buyten d’ uyterste deuren des Tuchthuys gecomen ende werde gecregen off hadde hij om uyt te geraicken wanden ofte sloten, buegels ofte kettinge gebroocken oft eenich gewelt jegens den tucht- ofte andere meesters gedaen sonder nochtans deselve te quetsen, want sulcx als voors. is gestraft soude werden, al waer hij schoon nyet wech geraect buyten den huyse, sal boven de voors. straffe mede verbeuren dat sijne jaren van dier tijt weder vannieus zullen beginnen te lopen. Al ‘twelc ooc verstaen wert van dengeenen die daervan geweten oft daertoe geholpen hadden, tenware sulcke wetenschap diende tot prouffijt van ’t huys. Welverstaende dat degeene die te water ende brode werden gelecht al evenwel heur opgeleyde werc gehouden sullen zijn te moeten voldoen.

Alle welcke penen om merckelicke ommestandicheyden ter bescheydenheyt van de regenten wat verlicht ofte verswaert zullen mogen werden. Zal mede tot derzelver redelick goetduncken staen de misdaden die in de wetten nyet vervatet en sijn met penen boven de geeselinge niet comende te mogen straffen, welverstaende indien eenige geesselinge van node zal sijn, dat dieselvige bij mijn heeren den schoudt ende zijne dienaers zal worden gedaen tot meerder ontsich ende vreese van de gesellen. Dat ooc mede ter discretie van de regenten zal staen indien yemandt bevonden wort hem wel ende vroom te dragen ende meer verdienen zal conen als den cost om denzelven wingerich te maicken hem yetwes van zijne verdiende loon zal mogen toegelecht worden.

’t sal mijne E. Heeren oock believen, onder verbeteringe alsvooren, te letten dat die inbanningh ofte inseggen alsoe zij dat mijne E. Heeren altijt an hoor behouden om den tijt van jaeren een weynich te verlangen ofte verminderen, nae haere E. discretie, want het soude mogen geschieden dat het huys daer veel aen gelegen soude mogen zijn om d’ een een jaer langer ende d’ ander een jaer eer te laten gaen. [fol. 282] Bij welcke wijse van tuchtinge te verhoopen is dat de gesellen daertoe gebracht zullen mogen werden dat zij oock heuren tijt verstreecken ende zij nu vrij geworden zijnde van den wech der deuchden daerop zij gebracht zijn nimmermeer en zullen wijcken.

Verhopen mede de regenten bij Uwe EE. over deesen huyse voor dees tijt gestelt dat ditzelve sonder merckelicke oncosten sal connen geschieden wanneer het getal der gesellen eenichsints wat groot ende zij in d’ ambachten die men daer stellen zal geouffent sullen wesen, want wat jongman die wat can ende wercken moet en is nyet machtich zijn cost te winnen, doch vertrouwen mede op U EE. dat gelijc zij hen de costen van den gebouwe nyet en hebben ontsien, hem insgelijcx niet verdrieten sal eenige middelen te versien die om ’t werc te beginnen van noden zullen sijn. ’t Is mede te verhopen dat zijluyden door de vaderlicke sorge van U EE. nu het tegendeel van heuren vorigen leven gesmaect hebbende, liever zullen hebben ende als beter verkiesen eerlick arbeydende, bij andere goede burgers te mogen verkeeren om ende aen ende andere nootdruft hebbende heuren evennaesten ende goede te dienen dan naect, hongerich, ongesont ende in vrese van heur leven in coude ende regen soo ’t den hemel geeft, achter lande te loopen, in stoupen, schuyten, lichteren ende als ’t wel luckt schuyren, hoybargen te slapen ende alsoe doende om luttel gestolen goets sonder eenige verbeteringe luy ende ledich door te mogen brengen als duyvels, martelaers te leven ende te sterven.

’t Welck voor te comen geen geringe saicke ende niet of weynich waerdich om op te letten geachtet mach werden, dewijl het angaet de behoudenisse der zielen die Godt de Heere in ’t werck der scheppinge op ’t hoochste verciert ende in de verlossinge op ’t duyrste gecoft heeft waerop veel meer dan dat het boven vile (so men se noemt) personen ende als niemande toecomende zijn bij den verstandighen gesien behoort te werden, jae, ‘tselfde hadde mogen tot meerder mededogen ende opsicht dengeenen bewegen die mosten [fol. 283] geweten hebben henluyden bevolen te sijn daer niemant anders eenige sorge voor draecht ende dat Godt alle menschen van eenen bloede geschapen heeft.

Alle ‘twelcke wij niet om Uwe EE. te onderrechten maer om onszelven tot het werck daerinne zij ons voor dese tijt gestelt hebben, eenichsints te hertigen ende om derzelver voornemen omme heure voorsaten hierin te willen overtreffen, gelijc het waerdich is daerdoor te prijsen wat langer hebben verhaelt, verhopende dat Heure EE. om redenen voors. ende andere die noch meer mogen zijn gelieven zal, zoe goeden zaecke vooruyt te willen voeren tot een exempel ende voorspel van andere overicheyt tot meerder ontlastinge van Uwe EE. als geene middelen van het quade te verwinnen nagelaten hebbende ende tot grooten prouffijte deser stede, waertoe God de Heere die niet en wil dat yemant ooc van den geringsten verloren gae indien men mit behoirlicke ernst daerinne voortvaert Zijnen hulpe ende zegen buyten twijffel oock geven zal.

[vanaf hier weer Jan van Hout:] Ende mit hem vorder van de gelegentheyt ende vordernisse des voors. tuchthuys spreeckende, zeyden dat de tuchtelingen waren gecomen tusschen de tsestich ende tseventich personen, zommige die daerinne gebrocht zijn doordien zij bevonden waren zonder anhout ende als vagabunden te loopen, sommige die daerinne bij sententie van schepenen voor eenighe jaren waren gecondemneert, eenige nae die alvoren waren openbaerlicken geschandaliseert als gegeesselt ende gebrantmerct, zommige die ten versoucke van hare vrunden ende magen daer in gebracht waren mits haer dissoluyt ende ongebonden leven. Ic zach een vonnisse houdende condemnatie van twaelff jaeren mit de clausule dat vier de laetste jaren zouden mogen werden vercort opte verclaringe ende getuych van de binnenvaders van hem naerstich, eerlicken ende tuchtelicken [fol. 284] aldaer te hebben gedragen, ende zulcx nair gedaen betooch van de goede hope van beteringe. Opte vrage bij mij voorgeworpen, namelic off het nyet beter en waer ‘tselve tuchthuys aen twe off drie classen te verdeelen mit behoirlic onderscheyt tusschen geschandaliseerde boeven ende der goeder luyder kinderen die daer op ’t begeren van de vrunden werden gebracht, gaven ter antwoorde dat zij de scheydinghe aen classen ooc zouden goetvinden, mer nopende ’t onderscheyt van de gescandaliseerde dat zij de potboeven ende gelijcke quaetdoenders veel tractabelder vonden dan goeder luyder kinderen ende dat het grotelic zijn bedencken hadde, want aldaer nyemant en werde gebrocht dan voor ’t laetste remedie, ende dat die daer van zodanige innequamen, meest haer ouders geslagen of mishandelt, haer sloten opgeslagen, haer penningen fortselicken daeruyt genomen ende gelijcke grove feylen bedreven hadden, over dewelcke de Justitie zoe sij in handen vandien geraect hadden, strenge straffe zouden hebben moeten doen. Indien die bij desen middele niet en werden verschoont, dat den arbeyt die zij deden alsnoch stont de zwaerste mit raspen van bresilhout ende mit wercken van fusteynen off bombasijnen. Angaende het raspen, ‘twelc zoe wij zagen gedaen werde bij twe personen mit een sage off raspe bestaende van twaelff zagen besijden denanderen, ooc eene die wij zagen van tien, haer dachwerc de meeste tsamen tsestich ponden ’s daichs, de minste veertich ponden; dat ’t huys hadde van ’t pont een halff blanc voor den arbeyt. Dese arbeyders werden verscheydelic gebruyct nair zij naerstich off loy waren, desommighe stonden vier paren bij denanderen in een huys, ander stonden paer en paer in haer huyskens. Al de huyskens hebben haer in- ende uytgang op een gemeene plaetse, groot bij raminge vijff roeden in ’t viercant, ende werden alle de huyskens van buyten gesloten mit grendelsloten, invougen dat se de binnenvader van dezelve gemeene plaetse mach affsluyten. Zij mogen haren arbeyt afdoen voor drie uyren nair middach ende es hem de overende tijt vrij te leesen, schrijven etc. off over te brengen mit toegelaten ouffeninge [fol. 285] des lichaems. Die qualic wilden, werden boeyen aen de beenen gesloten mit achterslepende ketenen, t’samen wegende dertich, veertich ende meerder ponden, daer wasser een van bij de tachtich ponden swaer. Ic vont ooc een persoon aldaer die de boeyen ende een keten om beyde de beenen hadde. Daer wasser ooc die gansch nyet geboeyt noch geketent en waeren, invougen dat de boeyen en ketenen zoewel zijn tot hun straffe als het onthouden van spijs. Gebruycken ooc geesselen zonder ‘twelc zoe de vaders zeggen ’t huys niet te houden is. Zij comen ooc des avonts bij denanderen in een school, zoe om de gemeene gebeden te doen als om te leeren lesen en schrijven. Haer spijs es behalven potspijs goet roggenbroot mit goede boter ende goede caes, elc hun behoirlicke portie; sondaichs ende donderdaichs hebben zij elc van wat vleys, ooc twemael ter weec wat vis; hun dranc es bier van 30 stuyvers uyt eender handt gesoden. Zij slapen twe ende twe op een bedde van canefas mit stro gevult. Daer zijn camerkens tot zes toe, die elc mer een bedde hebben, ander daer drie off vier bedden innestaen; elcke camerken heeft zijn secreet. Daer en es noch geen zieccamer, mer werden de ziecken eenich gemac aen gedaen tot haer ordinarys plaetsen.

De meesteren verclaerden dat zij goetachten dat in het tuchthuys nyemant en soude behoiren te comen om den tuchtelingen de schaemt niet te doen verliesen, mer dat het qualicken te doen es. Zouden ooc goetvinden deselve tuchtelingen uyt eenderhandt te doen cleden.

Ten laetsten hebbe ic van hem een afscheyt genomen mit een begeren zoe ic yet angaende de ordre van tuchthuysbeworp off bij gescrift stelde, dat ic hem zulcx soude willen communiceren. Zij wilden van haer zijde gaerne van gelijcken doen ende diesaengaende mitten anderen houden goede onderlinge correspondentie teneynde zoe heerlicken begonnen werc , ‘twelc zoe grotelic was streckende tot vorderinge van ’t gemeenebeste, mit de meeste nut ende vruchten mocht werden beleyt ende in ’t werc gestelt.

[fol. 286] Brootsettinge [Van Hout meldt dat hij hiernaar geïnformeerd heeft en zijn rapport elders opgeschreven]. Alle ‘twelc bij mij invougen voors. benaersticht zijnde, bin opten 21en ‘smiddaechs ten elff uyren mitter schuyte weder naer Leyden gekeert ende ic mitsdesen de burgermeesteren ende regierders der stadt Leyden voor mijn wedervaren in desen rapportere ende zulcx mit mijn handt ende onderteyckeninge desen 22en octobris 1597 bevestige [w.g.] J. van Hout.

[fol. 317] Tuchthuys t’ Amsterdam

Op donredage den 29en january 1598 zijn meester Symon Fransz. van der Merwen, eerste schepen, ende Jan van Hout, secretarys, als gecommitteerden van ’t collegie van schepenen der voorschreven stede, des avonts tusschen zeven ende acht uyren mitter vroonschuyte binnendoer getrocken nair Amsterdam, alsoe de meeren mit het ijs noch waeren beleyt, omme volgende de brieven van credentie hem tot dien eynde bij burgermeesteren op ’t versouc van ’t collegie van schepenen voorscreven medegegeven, mit den vaderen off regenten van het tuchthuys aldaer te treden in communicatie ende onderhandelinge off Haer E. gelieven zoude eenige gevangen borgeren, die men om de eere, reputatie ende het respect van hun ouderen, vrunden ende gemaechstaelden voor zoeveel mogelic was te conserveren, nyet gaerne tot openbare schandalen (hare overtredinghen ende bedreven moetwillen zulcx verdient hebbende) en zoude brengen aldaer in den tuchthuyse te ontfangen ende voor haren arbeyt te tracteren, mit toesach ende anbiedinghe dat dewijle binnen deser stede bij die van den Breden Raidt goetgevonden ende eendrachtelicken besloten was ooc een tuchthuys te bouwen. Dat men ‘tselve in wesen ende gebruyc gebrocht zijnde, wederomme tevreden zoude sijn voor gelijcke tijt van die van Amsterdam gelijck getal van personen alhyer te ontfangen, inne te nemen ende te tracteren om haren arbeyt, ende miteenen omme ’t voorschreven tuchthuys nyet alleen te inspecteren ende hem opte gelegentheyt, geregeltheyt ende ’t gebruyc vandien te informeren, mer ooc mitten voors. vaderen ende regenten daerop ende opte forme van ’t gebou mitten ancleven vandien ende ‘tgeene diesaengaende off dienstich off ondienstich zoude zijn, naerder ende perticulierlicken te confereren ende communiceren. Ende tot Amsterdam angecomen zijnde op vrijdage den 30en january tsmergens omtrent acht uyren, hebben hem de voornomde Van der Merwen ende Van Hout deur behulp van Pieter Stevenszoon, statsmaeckelaer aldaer, stracx geaddresseert aen Ysbrant Harmanszoon ende Ysbrandt Ben, vaderen van het tuchthuys. Ende dezelve heure voors. brieven van credentie gelevert, voorgaende last geopent ende dien conformelicken versouck ende [fol. 318] anbiedinge gedaen hebbende, hebben hem verclaert op ’t versouc ende anbiedinghe gedaen hebbende, hebben hem verclaert op ’t versouc voor zoeveel ’t eerste poinct angaende was nyet te connen doen zonder voorgaende communicatie ende last van hare burgermeesteren, mit een ansegginge dat zij verduchten dat den tijt daertoe ongelegen zoude sijn, mits de veranderinge van burgermeesteren alsdoen voorhanden zijnde, mer zoeveel als angaet het twede poinct, hebben middelertijt den voornomden gecommitteerden ten genougen openinge gedaen van de geheele gelegentheyt van ’t voors. tuchthuys mit verclaringe op elc poinct dat hem diesangaende doer denzelven es affgevordert, ooc vruntlicke aenbiedinghe van willich te zijn t’ allen tijden des versocht zijnde. Daerop mit den gecommitteerden deser stede te treden in nairder conferentie ende dezelve mit hun goeden raedt ende advis in alles ten dienste en vorderlicken te zijn, ‘twelc bij de voornomde gecommitteerden van der stede wegen overdanckelicken angenomen zijnde mit versouc van diesangaende onderlinge correspondentie te houden ende dat zij hem van de goede genegentheyt van die van Leyden tot voirdernisse van heurluyder tuchthuys mochten verzeeckert houden. Zijn gesamentlicken gegaen nair het Raidhuys aldaer om aen burgermeesteren te hebben acces daertoe geen gelegentheyt en was deurdien burgermeesteren onledich waren in ’t doen van der stadt reeckeninge. Ende alsoe zij mit denanderen op ’t Raidthuys bleven teeren, zoe bespraecken de voorn. gecommitteerden ende de voors. vaderen malcanderen om op ’t scheyden van de maeltijt te wachten; ende zulcx opten Dam voor het Raidthuys de verschijnen nairmiddage ten halff twe uyren. Ende zijn daermede gescheyden, hoewel de voornomde gecommitteerden de voornomde vaderen ernstelicken versochten bij hem ter maeltijt te blijven. Naer middage ten voorgestelden uyre ende plaetse weder bij denanderen gecomen zijnde omme alsvooren acces te hebben, zijn burgermeesteren schielicken van het Raidhuys gescheyden terwijlen de vaderen voors. den voornomden gecommitteerden eens leyden in het geschilderde camertgen zo men ‘tselve aldaer nompt. Sijn daerom de voorn. vaders op ’t versouc van de voorn. gecommitteerden [fol. 319] mit ende beneffens denzelven gegaen naer ’t woonhuys van de heere burgermeester Hooft, dewelcke (zoe hij verclaerde) geen middel hebbende om zijn medebroeders zoe inder yet te connen vergaderen, deurdien zij gescheyden waren zonder meninge van dien dach weder bij denanderen te comen, invougen dat hem ygelicken begeven hadde daer hij zijn perticuliere zaecken halven te doen mocht hebben. Den voornomden vaderen ende gecommitteerden tijt ende uyr voorstelden op ’s anderendaichs, wesende zaturdage den laetsten des mergens ten halff acht uyren. Ende nair de voornomde gecommitteerden ende vaderen bij de voornomde burgermeester Hooft mit een imbijten t’ sijnen huyse waren vereert, hebben zij aen denzelven burgermeester Hooft oorloff genomen ende zijn mit den voornomden vaderen weder gegaen nair het tuchthuys omme vorder te zien, nyet alleen het tractement der tuchtelingen van spijs ende dranc des avonts, mer ooc de ordre van haerluyder school ende leeringe, ‘twelc hem vertonende zijn aldaer gebleven tot omtrent den zevenen in den avont. Ende mit den voorn. vaderen gesamentlicken van daer scheydende ende gebracht zijnde tot voor “De Drie Moerjanen” opten Ouden Dijc (daer de voorn. gecommitteerden gelogeert waren), hebben de vaderen om vorder ende op alles mit hem te mogen communiceren bij hem te gast gebeden gehouden ende onder vruntschappe getracteert. Opten voors. laetsten january des mergens omtrent ten acht uyren op ’t Raidthuys verschenen ende ter vergaderinge van burgermeesteren toegelaten zijnde, hebben nair voorgaende sommiere openinge van onsen last den voorn. vaderen ’s daechs tevoren voorgehouden van burgermeesteren in effecte verstaen dat hoewel zij wel geneycht waren om die van Leyden in alle gebuyrsame vruntschap te bejegenen, zij nochtans in ’t versouc zoo ’t leyt nyet en zouden connen bewilligen om der consequentiën wille als wesende genouch gelijc versouc anderen steden geweygert, gelijc de voornomde vaderen voorgaende ooc hadden verclaert ende geene tuchtelingen van buyten ontfangen dan mits ter redelicheyt hun montcosten betalende, te min zoe sij van de vaderen bericht werden dat zij den tuchtelingen [fol. 320] altans weynich te arbeyden hadden te geven, alsoe aldaer geen beresyl [Braziliehout] meer te becomen en was, ooc nyet verwacht en werde dan mit de eerste schepen; datter ooc in den tuchthuyse weynich plaetse was om meer andere te ontfangen, mer dat die daertoe notelicken zoude moeten werden bereyt gemaict, daer bijvougende dat het weynich reden zoude sijn eenen anderen te geryven mit ontryvinge van hemzelven. Dat zij ooc waren in ’t eynde van haren dienst, dewelcke op eenen dach nair geëxpireert, was ende zulcx in desen nyet gaerne eenige resolutie namen, daeraen hare nacomelingen in dienste eenich wangenougen zouden mogen nemen. Op ‘twelck de voorschreven gecommitteerden weder zeyden dat zij tevreden waren als boven verhaelt es in tijden en wijlen gelijc getal ende gelijcken tijt weder in te nemen ende ‘tselve apparentelicken nootshalven zouden moeten doen omme den nieuwen ancomelingen een voorschrift te geven mit dengeenen die nu den arbeyt ende de tuchtinge bekent, gewent ende eenichsints angenomen was. Eyntelicken verclaerden de voorn. heeren burgermeesteren van Amsterdam dat zij niet ongeraden vonden dat de voors. gecommitteerden mit den vaderen van den tuchthuyse daerop zouden mogen treden in onderhandelinge, gelijc bij eenige andere alreets was gedaen. Ende hyermede een vruntlic affscheyt nemende mit over ende weder anbiedinge van te willen continueren in ’t onderhout van de onderlinge oude vruntschap ende gebuyrsaemheyt, hebben den vaderen voornoemt affgevraecht hoe zij de betalinge van de montcosten ter redelicheyt zouden begroten teneynde onsen principalen daervan oock getrou rapport zouden mogen doen, hebben ons rondelicken verclaert dat zij van niemant noch minder en hadden gehadt dan hondert guldens in ’t jaer ende dat hoewel zij in desen nyet volcomelicken en waeren gelast, zoe gaven zij soeveel wel van hem ende maicten hem genouch starc om degene die men hem van stadtswegen zoude mogen toeseynden tot drie off vieren toe elc voor hondert guldens tsjaers in te nemen ende te tracteren volgende de ordonnantie van den huyse, mits dat het personen zouden zijn mit geenige [fol. 321] dollicheyt off bijsinnicheyt besmet. Ende daermede een eynde van ’t besoinge maickende, hebben den voorn. vaderen in de vers. herberge weder genodicht omme statswijn, daermede de heeren burgermeesteren der stadt van Amsterdamme voorscreven den voornomden gecommitteerden hadden vereert ende beschoncken mitten anderen te helpen drincken, ‘twelc doende en oorloff nemende, zijn de voorn. gedeputeerden van Amsterdam gescheyden tusschen twaelff ende een uyren, haer reyse nemende deur het Ye naer Haerlem, deurdien den noortoosten wint het gebroocken ijs aen denanderen weder vestichde ende het weer hem tot meerder vorst scheen te willen begeven. Ende mit ’t sluyten van der poorten deur Haerlem gepasseert zijnde, quamen omtrent ten elff uyren in der nacht voor deser stede, daer wij verbeydende tot des morgens, zijn omtrent ten zes uyren binnen deser stede wedergekeert. ‘twelc doende de voornomde Van der Merwen ende Van Hout mit een bosdrager hebben uyt ende onledich geweest drie dagen ende twe nachten die zij gereyst hebben, elc van hem tot drie gulden ‘sdaichs, ooc reysende nachten ende voor de bosdrager 30 stuyvers ‘sdaichs ende uytgeleyt aen vrachten 8 guldens 6 stuyvers. Ende alle ‘tgunt voors. es mijnen heeren van den Gerechte voor hun wedervaren in dezen rapporterende ende relaterende mit haerluyder onderteyckeningen, versoucken ter zaicke voors. ordonnantie van betalinge opten Tresorier Ordinarys, ende was onderteyckent: S.F. van Merwen  J. van Hout.

Martin Hooymans

Inleiding

In 1581 organiseerde Jan van Hout de eerste complete en uitgebreide stedelijke volkstelling, die de geschiedenis der Lage Landen ooit gekend heeft. Andere eerdere volkstellingen, zoals die van 1574, zijn -hoewel van grote waarde- toch aanzienlijk summierder dan de onderhavige. Zelfs de prachtige Antwerpse Volkstelling van 1586 doet er aan uitgebreidheid iets aan onder en mist bovendien een paar wijken.

Aan alles kan je merken, dat Jan van Hout het beter wilde aanpakken dan in juni 1574, toen het door het beleg allemaal wat gehaaster moest. Nu hij op volle kracht het hele bestuurlijk apparaat aan het verbeteren was, liet hij geen mogelijkheid open om het “sloppy” te doen. Er werden “tel-teams” per bon opgesteld, die uitgebreide instructies kregen omtrent wat er precies van hen verwacht werd. En dat was niet weinig, zoals we wel verwacht hadden van Jan van Hout.

Niet alleen de hoofdbewoner van het huisgezin en het aantal inwonenden moest genoteerd worden, maar ook alle namen van die inwoners, dus ook van de echtgenote, de kinderen, de knechten en dienstboden. Verder waar de desbreffende personen vandaan kwamen, hoe lang ze in Leiden woonden, en bij de kinderen of ze "ouer" waren, of ze schutter, veertig, burgemeester, schepen waren, het kon allemaal niet op.

Dat vonden een aantal tellers kennelijk wat te veel werk, dus die zie je er met hun pet naar gooien, zoals zal blijken uit het complete verhaal, dat we nu op onze site gepubliceerd hebben. Daar is ook de transcriptie te vinden van de instructies en resultaten van het onderzoek naar de gegevens, die uit de Volkstelling te boven komen.

De dataset is uiteraard op Historisch Leiden In Kaart te vinden is. Kijk maar eens naar de adressen volgens looproute van het bon Wanthuis en het bijbehorende kaartje. Of neem een ander bon naar keuze.

P.J.M. de Baar

Jan van Hout en de Vogelarij op de Vroonwateren, 1593

Tijdens zijn onderzoekingen en opmetingen van de vroonwateren en wel speciaal die in en rond het Haarlemmermeer in de periode van met name 1593-1597, viel de aandacht van het stadsbestuur ineens op het verschijnsel vogelarij. Dat had wel met dezelfde gebieden te maken, maar is toch van een ietwat andere orde: niet het vissen in water, maar het gebruik van het water (en omliggend land) om vogels te vangen. Dat gaat met name om zwemvogels (mogelijk met uitzondering van eenden, die beter in eendenkooien gevangen konden worden, zie het ‘Eendenkooinummer’ van Rijnland, Tijdschrift voor Sociale Genealogie en Streekgeschiedenis van Leiden en Omstreken nr. 11 (november 1966; p. 297-334) met artikelen over de rechtsgeschiedenis en aantekeningen uit 1807 van F.C.J. Ketelaar en over de Warmondse en andere eendenkooien door A.G. van der Steur), en niet om zangvogeltjes en dergelijke, die beter in een vinkenbaan te verschalken waren (zie: Ignaz Matthey, Vincken moeten vincken lokken. Vijf eeuwen vangst van zangvogels en kwartels in Holland, 2002). Vaak was dat ook nog een soort van heerlijk recht, dat dus toekwam aan de ambachtsheer, en Leiden was nergens rond de vroonwateren ambachtsheer (behalve van De Vennip, maar dat was maar heel klein). Naar de opinie van het stadsbestuur en dus ook Van Hout kon niet iedereen zomaar vogels gaan vangen boven of in terreinen waar de stad Leiden het visrecht en dergelijke bezat, of zelfs de volledige eigendom van water en ondergrond (over dat verschil is na de droogmaking van de Haarlemmermeer tot bij de Hoge Raad geprocedeerd). Kortom, er moest eerst maar eens een grondig onderzoek verricht en uitgebreide rapportage gedaan worden, wat natuurlijk een kolfje naar de hand van Van Hout was. Vandaar het volgende rapport (voor de andere omstandigheden wordt verwezen naar Jan van Hout en zijn Vroonwaterenrapport, 1593). Vooral de vraag: wie had bij een conflicterende situatie tussen vogelaar en zegenaar voorrang, met andere woorden: wie moest zijn netten wegruimen om de ander ruim baan te geven, het zogenaamde wijken, lijkt wel van eminent belang geweest te zijn. Werkelijk iedereen die ondervraagd werd, kreeg ook vragen op dat gebied.

Over het vangen van vogels bestaat al de nodige literatuur, zoals het in 2022 verschenen Gevleugelde geschiedenis van Nederland, onder redactie van J.L. van Zanden c.s., al speelt het vangen van watervogels daarin amper een rol. Daarom is dit rapport uit 1593 des te waardevoller.

Transcriptie van Vroonregister B 2o. Lo., Archieven van de Stadsheerlijkheden en Vroonwateren (archief 0505) inv.nr. 991B, fol. 80v.-95.

Vogelrijen

Commissie opten vroonmeester Banchem om hem t’ informeren nopende de vogelrijen.

Die van de Gerechte deser stadt Leyden hebben Jasper van Banchem, vroonmeester deser stede, gecommitteert ende committeren mitsdesen omme hem van deser stede wegen te informeren opte vogelrijen die, ‘tsij bij de Camere van de Reeckeningen of bij eenige andere collegiën oft perticuliere personen werden verhuyrt binnen de bepalingen van stadts visscherijen ende [fol. 81] vroonwateren, te weten aen wat persoonen die verhuyrt werden, wat plaetsen, om hoeveel jaerlicx, hoe lange zij ‘tselve gebruyckt hebben ende of omtrent zoedanige verhuyrde plaetsen geen bequame legers meer en zijn om van stadtswegen oock tot vogelrije te werden verhuyrt, mit last om zijn bevinden te stellen bij geschrift ende aen die van de Gerechte te rapporteren, teneynde ‘tselve gesien op ’t onderhoudt van ’t veerthiende articule der vroonkeuren mach werden gedaen ende gedisponeert als de behoudenisse van stadts gerechticheyt dat uyteysschen zal, van ‘twelck geoordonneert es gemaeckt ende den voornoemden vroonmeester gelevert te werden de jegenwoordige acte, dewelcke ten bevele van de Gerechte es geteyckent desen 16en septembris 1500drientnegentich bij mij, ende was geteyckent J. van Hout.

Verbael Jaspars van Banchem, vroonmeester, nopende de vogelrijen bij andere personen gebruict op tstadtswateren.

Nota: Zij gecommuniceert mit Banchem

Achtervolgende de letteren van commissie verleent bij die van de Gerechte dezer stadt Leyden op mij, Jaspar van Banchem, vroonmeester derzelver stede, hier ingelijft [in de marge: staet fo. 80verso] bin ic, Jaspar van Banchem, vroonmeester voornoemt, tot mijn behulp medegenomen hebbende Jan van Hout, secretarys deser stadt Leyden, opten 19en septembris 1593 mit een roeyschuyte gevaren uyt der voors. stede naer de Aa omme eenige vogelaers daer woonende volgende mijn voorgaende last te hooren, alwaer wij voor ons ontboden hebben:

eenen Pieter Cornelisz. Specgen, vroonvisscher, woonende op Meerhuysen, out (zo hij verclaerde) omtrent 47 jaren, dewelcke op ‘tgunt voors. es gehoort zijnde, heeft ons verclaert dat hij die spreect mitsgaders Jan Pieter Dammasz., woonende op Huyckesloot, jonge Willem Pieter Burgersz. ende Aelbert Jacobsz., beyde woonende in de Buyrt, van joncheer Johan van Mathenesse tot Lisse vogelwater op stats vroonwateren innegehuyrt hebben als de Langerac, in ’t Span, de Zwarte Wal, achter ’t Cruys ende achter de Geest, te weten van den houc van de Duyl off totte Lijc toe, ende van daer overspringende [fol. 82] den Hout, ‘twelc een barre wal is, gelegen achter Hillegom, die zij als  buyten haer huyr zijnde, laeten leggen. Voorts tot in Hillegommer Poel toe. Ende dat hij die spreect ende zijn ouders zolange het hoecht ’t voors. vogelwater innegehuyrt hebben van mejoncker van Lisse ende van zijn ouders, die ‘tzelve in Den Hage ooc moeten huyren. Ende dat zij terzaecke van ’t voors. vogelen te huyr geven van elcke schuyt omtrent een daler ende bovendien elc 2 of 3 vogelen. Zeyde vorder dat de vogelaers van de voornoemde Matenesse innehuyrende eens in Den Hage zijn ontboden geweest om van hem te verstaen wat of hoeveel zij te huyr gaven. Ende gevraecht zijnde opten tijt van ’t vogelen ende in wat vougen ‘tzelve te werc gaet, zeyde ons dat de vogeltijt begint omtrent Alreheyligen ende geduyrde tot Lichtmisse toe ende zo lang daernaer alsser yet te vangen es. Dat men vogelt mit een net, zijnde 6, 6½ of 7 vamen [1 vaam=1,698 m] lang, ‘twelc gemaect wert van omtrent een pont gaerns, ende es mer eene doer die wel bij een voet onder ’t water leyt opdat de vogels daerover zwemmende ’t net niet en zouden voelen, ende wert getrocken mit een lijn bij de tachtich vaem lang; dat zij haer doer die op ’t water neervalt te windewaert aenslaen om mit haer schuyten te beter langs de coorde aen ende of te mogen comen, vangen zulcx gemeenlicken wilde vogel, oostersche vogel, taling, smient, meeuwen, craey die men nomt boomvogels of boomhoenderen, duycker, scherff, wilt, rijver, koot, topper-smient, karre-koet, valcker, bercheend ende witteliefgens. Seyt vorder dat een vogelaer mit een schuyt wel twee touwen beheren mach ende dat als hij mit zijn medehuyrders die haer voors. vogelwater gemeen ende onverdeelt gebruycken, malcanderen spreecken zo deelen zij de vang t’samen, mer niet spreeckende, dat elc zijn vang behout, ende dat het een oude ordonnantie es dat als de zegenaers comen, daer zij mit haer vogeltou leggen, dat de vogelaers opbreecken ende de zegen wijcken moeten, hoewel de zegenaer de vogelaers ooc wel geryft ende des versocht zijnde zijn toom wel elders leyt. Ende gevraecht zijnde of hij geen meer vogelaers en kende, van wien zij huyrden ende waer, zeyde: jae, ende nomde ons als ooc vogelaers zijnde Lenaert Jan Henricxz, woonende op Noockenwech(?), Jan Henricxz., Henric Dircxz, beyde woonende opte A, Thonis Louwerysz., woonende op Huyckesloot, ende Willem Cornelisz. Specgen, zijn broeder, mede woonende opte Meerhuysen, behalven meer andere vogelaers die in de Cage [fol. 83] woonen ende hij mit namen niet en kende. Dat ooc Jan Pieter Dammasz., jonge Willem ende Aelbert vermits van hem die spreect eenich vogelwater ooc gebruycten van de Heer van Warmont, namelic dat Willem Cornelis Specgen, zijn broeder, innegehuyrt heeft van de Heer van Warmont ende zulx gebruyct ’t vogelwater van de Middelbraec tot Dijxhorn toe, om vijftien stuvers ‘tsjaers. Ten laetsten dat de vogelaers die hun wateren van de Heer van Warmont innehuyren dezelve haer neering doen zo in de Voormeer als in de Aftermeer, ende de Cagers opte Norremeer ende daeromtrent; dat ooc de Brasemmeer wert bevogelt zonder dat hij weet bij wiens of op wiens huyr. ‘twelc ons dusverre angeseyt ende verclaert es bij Pieter Cornelisz. Specgen.

Hebben voorts voor ons ontboden: Henric Dircxz., woonende opte A, zijnde een vroonvisscher ende out als hij zeyde 45 jaren, dewelcke ons t’ onsen versoucke heeft geseyt ende verclaert dat hij mitsgaders Jan Henricsz. opte A, zijn zoon, ende Aelbert Jacobsz., woonende in de Buyrt, van de Heer van Warmont gesamentlicken innegehuyrt hebben ende zulx gebruycken de vogelrije opte vroonwateren tusschen de Oude Weteringe ende Brackoort [=Braecoort], ende dat zij jaerlix t’samen niet meer te huyr en geven dan 12 stuyvers ende geen vogelen; dat hij ooc wel weet dat Willem Cornelisz. Specgen vanwegen de voors. Heer van Warmont gebruyct ’t vogelwater van Midsbraec tot Dijxhorn. Ende dat jonge Willem insgelijx innegehuyrt heeft opte Kever ende in de Aftermeer, ‘twelc is de Kagermeer. Seyde vorder hij die spreect dat hij boven vijf of zes jaren ’t vogelwater niet gebruyct en heeft als ‘tzelve overgenomen hebbende van Mourijn Rochusz., mer heeft wel verstaen ende overlang horen zeggen dat de Heer van Warmont vanouts hier de voors. vogelwateren heeft verhuyrt ende dat de vogeltouwen alle zegenaers als zij daer bij comen wijcken ende opbreecken moeten, ‘twelc zij zonder wederzeggen doen. Ende nopende den tijt van ’t vogelen, de manier vandien ende wat zij gemeenlicken vangen, heeft hij die spreect even ‘tselve verclaert als Pieter Cornelisz. Specgen hierboven. ‘twelc ons dusverre angedient es bij de voornoemde Henric Dircxz.

Ende van daer voorts zeylende naer der Cage, es ons onderwegen ontmoet Willem Cornelisz. Specgen, die wij versochten dat mit ons zoude willen varen naer der Cage, daerinne hij bewillichde. Alwaer gecomen zijnde, heeft de voornoemde Willem Cornelisz. Specgen, vroonvisscher, [fol. 84] woonende op Meerhuysen, out zo hij verclaerde 54 jaren, ons op ons afvragen bekent ende geseyt dat hij ooc vogelwater gebruyct opte vroonwateren ende dat huyrt van de Heer van Warmont om 15 stuyvers jaerlix, beginnende van de croft of tot Dijxhorn toe, eyndende aen de wijc van Noorde Neeltgen, ende dat hij ‘tzelve zulx gebruyct heeft zedert de troubles, mer dat Pieter Willemsz. quae Piertgen, zijn wijfs vader, in ’t gebruyc vandien es geweest altijts van den Huyse van Warmont over de 50 of 60 jaren. Ende dat zijns wetens gelijc hij altijt verstaen heeft de vogelaers wijcken ende opbreecken moeten voor de zegen, ‘twelc dezelve ooc willichlicken doen ende zonder eenich tegenseggen. Verclaerde vorder dat Groen ende Kuyt mede vogelaers zijn, ende dat de vogelrije van de Braessemmeer verhuyrt wert d’een helft bij de Heer van Warmont, d’ander helft bij IJsbrant Starc, die ‘tzelve verhuyren Warmont aen Tonis den Rouper alias Suyckerde Tonis, woonende in Roelofaertsz.’sveen, ende Starc aen Jan Henricxz.; alle ‘twelc ons zulx verclaert zijnde bij de voornoemde Willem Cornelisz. Specgen.

Hebben vorder voor ons ontboden, ondervraecht ende gehoort Tonis Lourysz., vroonvisscher, woonende op Huyckesloot, out omtrent 70 jaren, die ons geseyt ende verclaert heeft dat hij mit Jan Pietersz. op Huyckesloot in ’t gemeen gebruyct ’t vogelwater beginnende aen den Bosch cleyn oost ende eyndende tot Groot oost, ‘twelc zij innehuyren van de Heer van Warmont, t’samen om drie ponden Hollants tsjaers ende hij die spreect zolange gebruyct heeft als hem hoegen mach; dat hij van gelijcken van de voors. Heere van Warmont in huyr heeft ’t vogelwater rontsomme Abenesse, daervoren hij niet meer dan zes stuvers sjaers en geeft aen de voors. Heer van Warmont, ende dat hij die spreect behalven de voors. vogelwateren ooc in huyr heeft ende gebruyct des stats vogelwater genaemt den Hout ende de Cleyne Vennip. Ende gevraecht zijnde op ’t opbreecken van de vogelaers voor de zegen ende dezelve te moeten wijcken, zeyde dat onlangs hij die spreect leggende mit zijn vogeltou up Hanenpoel, gelegen aen de Aa achter Arys Louwen, de zegenaer hem belaste op te breecken, ‘twelc hij dede. Ten laetsten verclaerde mede desgevraecht zijnde dat Groen ende Kuyt ooc vogelaers zijn ende dat Tonis den Rouper alias Suyckerde Tonis, woonende in Roelofaertsz.’sveen, ende Jan Henricz. elc gebruycken de helft van de vogelrije opte Braessemmeer, dese innegehuyrt hebbende van Starc, die van de Heer van Warmont. [fol. 85] ‘twelc ons dusverre verclaert zijnde van den voornoemde Tonis Lourysz., zijn weder naer Leyden gekeert, alsoe wij geen meer vogelaers aen der handt en hadden.

Opten 26en septembris anno 1593 voors. ben ic, Jaspar van Banchem, vroonmeester voornoemt, tot mijn behulp weder genomen hebbende d’ voornoemde Jan van Hout, secretarys, mitter vroonschuyte weder gevaren uyt Leyden, de Does uyt naer Roelofaertsz.’sveen, om aldaer ooc ende tot andere plaetsen eenige personen te hooren op ’t poinct van ’t gebruyc van de vogelwateren, binnen de bepalingen van tstadts vroonwateren, alwaer ic voor mij ontboden ende conform mijn last gehoort hebbe: Tonis Dircxz., gebijnaemt de Rouper alias Suyckerde Tonis, woonende aldaer op Roelofaertsz.’sveen, zijnde een vroonvisscher ende out, zo hij verclaerde, 55 jaren, die ons zeyde dat hij over de 31 jaren geleden van de Heer van Warmont innegehuyrt ende zulx gebruyct heeft zeeckere vogelwater opte Brasemmeer, beginnende aen de Oude Weteringe, de westzijde om tot de Quaeckelweteringe toe, te weten ter plaetse daer dees stadts visscherie eynt, ende de visscherije van de Heer van Warmont begint, namelic ’t scheyt van Alckemade ende Heer Jacobswoude. Ende dat hij die spreect niet meer voor ’t voors. vogelwater jaerlix te huyr en geeft dan 6 stuyvers ten opsicht ’t vogelwater daer niet goet en es mits de groote ende gestadige vaert van de schepen. Seyde vorder dat Jan Henrixz. van IJsbrant Starc innegehuyrt heeft ’t vogelwater aen de oostzijde van de Brasemmeer, ‘twelc mede aen de Oude Weteringe begint ende tot de Quaeckelweteringe toe streckende is, ende dat Chiel Roocken, zijnen buyrman, bij toelatinge ende opten naem van de voors. Jan Henrixz., mede vogelwater gebruyct aen de voors. oostzijde. Ende gevraecht zijnde wie malcanderen most wijcken, zeyde dat hij daerop niet zonderlings en wist te zeggen, mer dat zijn gevoelen was als de vogelaer leyt, dat alsdan de zegenaer zijn toom terzijden behoort te leggen, daer bijvougende voor redene dat ’t gaende want het staende moet wijcken, hoewel hem die spreect de contrarie was bejegent van een zegenaer die hem dreychde zijn eenden den hals of te wringen indien hij voor hem niet en wilde opbreecken, ‘twelc hij die spreect zulx nochtans dede, hoewel ongaerne, daer bij [fol. 86] vougende dat de vogelaers alle dagen haer tou moeten opbreecken zonder eenige staecken te mogen laeten staen, zoe die anders den zegenaers grote schade zouden connen doen, mits ‘twelc ooc de zegenaers indien de vogelaers yet lieten staen, ‘tzelve opnemen ende aen stucken breecken mogen. Seyde vorder dat geleden ongevaerlicken 23 of 24 jaren eenige moeyte of geschil es ontstaen onder de gebuyren aldaer, ter oorzaecke van een gedeelte van ’t vogelwater ende dat hij die spreect dier tijden gegaen es opten Huyse van Warmont aen mevrouwe, die hij ‘tzelve claechde ende hem daerop ter antwoorde gaff: “Weet ghij dat wij daer recht toe hebben, zo gaet gij daermede doer, ic zal u al uytdragen watter u van comen can!”, zonder dat hij alsnu eygentlic zoude weten te verclaren wat of waeromme dezelve questie was, mer meent dat Huybert Neel Backers, wezende een out man ende woonende opte Aa, daervan naerder zoude weten te spreecken. De voornoemde Tonis Dircxz. toochde ons een vogeltou, ‘twelc wij bevonden hebben achter breet te zijn omtrent twee vaem ende lang te wesen tusschen de vijfstehalf ende vijf vamen [4½ resp. 5x1.698 m], de masschen van de langde van de langsten vinger, ende gevraecht zijnde of zij de touwen niet langer en zouden mogen maecken of de masschen wijder, zeyde dat langer maeckende, die qualicken zouden connen overgetrocken werden ende de vogelen die licht opte wiecken zijn ontvliegen zouden, ende dat de masschen verwijdende een taling daerdoer zoude cruypen. Seyde vorder dat men ’t gevogelt vercoopt bij de waer daervoor men levert of een eyntvogel of twee smienten of vier talingen. Ten laetsten verclaerde dat de zaecken van de visscherie in groot verloop ende veranderinge quaemen zo een zegenaer vanouts zijn zeeckere tonnen(?) hadden, ooc de fuyckers hare zeeckere plaetsen die zij niet en mochten veranderen, ‘twelc nu heel contrarie gebeurt. ‘twelc ons dusverre angedient es bij de voornoemde Tonis Dirxz.

Hebben vorder noch op Roelofaertsz.’sveen gehoort eenen Cornelis Pietersz., mede vroonvisscher, woonende op Roelofaertsz.’sveen, out zo hij zeyde omtrent 40 jaren, die ons verclaerde dat hij gedooch van de voornoemde Tonis Dirxz. ooc somwijlen [fol. 87] gebruyct een gedeelte van ’t vogelwater aen de westzijde van de Brasemmeer, beginnende van de voors. Oude Weteringe ende eyndende op ’t scheyt van Alckemade ende Jacobswoude, te weten daer het Westermeertgen eynt ende ’t Paddegat begint, welc vogelwater de voornoemde Tonis huyrt van den Huyse van Warmont, ende dat hij niet veel en weet te zeggen of de zegenaer de vogelaer moet wijcken of anders.

Waernaer wij zeylende deur de Oude Weteringe naer de Aa om te horen Jan Henrixz. en vonden denzelven niet tehuys, derhalven wij gegaen zijn ten huyse van Huybert Cornelisz., woonende opte voors. Aa die men nomt Huybert Neel Backers, wesende een out man van omtrent 70 jaren zo hij zeyde, die ons verclaerde dat hij hem vanouts aen ende zolang hij starc genouch es geweest, immers over de 30 of 40 jaren, ’t vogeltou opte wateren heeft gebruyct tot ’t begin van den voorleden beroerten toe, zo hij ‘tzelve zedert niet en heeft gedaen, ende was zijn water after ’t Cruys naer Hillegom toe, beginnende aen de Beec bij de wal om naer de Kage toe, voort tot Truyencamp of de Duyloort toe, ‘twelc hij eerstmaels huyrde van een man uyten Hage zonder dat hij zijn naem kent ende daernaer van de joncheer van Lisse, gevende te huyr mit hem vieren elc 25 stuyvers boven ‘twelc hij ’t joncheer eenige vogelen toe gaven, mer in Den Hage niet. Ende gevraecht zijnde op ’t wijcken ende wat recht of gewoont diesangaende mocht zijn, zeyde dat hem noyt eenige zegenaers daer hij lach om te vogelen en waren bejegent zulx dat hij daervan niet zeeckers en wist te verclaren, mer dat hij wel heeft horen zeggen dat zegenaers van eenige poelen daeromtrent begeert hebben dat hem de vogelaers wijcken ende voor hem opbreecken mosten, zonder dat ons Huybrecht Cornelisz. voornoemt yet verder heeft angedient.

Van daer voorts zeylende naer Huyckesloot hebben aldaer gehoort: Lourys Tonisz., vroonvisscher, woonende aldaer op Huyckesloot, out zo hij zeyde omtrent 30 jaren, die ons verclaerde dat hij vogelwater gebruyct mit Tonis Lourysz., zijn vader, ende mit Aelbrecht, zijn broeder, beginnende aen den Bosch cleyn oost ende eyndende tot Groot oost, daervan de Heer van Warmont wert innegehuyrt van gelijcken ’t vogelwater om Abenesse, ende dat zij [fol. 88] bovendien innehuyren ende gebruycken des stadts vogelwater genaemt den Hout ende de Cleyne Vennip. Ten laetsten gevraecht zijnde op ’t opbreecken ende wie den anderen wijcken moet, dat hij daerop niet bijsonders en weet te zeggen.

Van Huyckesloot zijn wij voorts geseylt naer Abenesse, meenende aldaer te hooren Jan Pieter Dammasz. Coelewijn, ende zo wij denzelven niet thuys en vonden, zijn wij voorts geseylt tot in de Cage, daer wij voor ons ontboden ende gehoort hebben: Willem Jacobsz. Kuyt, vroonvisscher, woonende in de Cage, out omtrent 54 jaren, die ons verclaerde de vogelwateren gebruyct te hebben van dat hij mer 23 of 24 jaren out was, ende dat hij eerst gehuyrt hadde van den ouden joncheer van Lisse ’t vogelwater beginnende van de Leerduyl aff, streckende om ’t Cruys om de Zwarte Wal, voort de Langerac, Roversbrouc, ’t Hellegat, ’t Geestwater, beyde de poelen tot de Graft ofte Hoppoel toe, ende laet hem beduncken dat zij mit hem vieren die ’t voors. vogelwater gebruycten jaerlix boven eenige vogelen te huyr gaven een pont Vlaems, mer dat hij zedert de troubles ’t voors. vogelwater (‘twelc nu ter tijt gebruycken jonge Willem, Aelbert Jacobsz., broer van hem die spreect, Jan Pieter Dammasz. Coelewijn ende Specken Pietgen) noyt gebruyct en heeft. Dat hij jegenwoordelicken opten naem van Willem Dirc Willemsz. gebruyct vogelwater op ’t Norremeertgen die ‘tzelve in huyr heeft van de Heer van Warmont voor een daler jaerlix, waerinne hij die spreect hem de helft te bate comt ende dat de voornoemde Willem Dirc Willemsz.’s zo lange als hem hoegen mach de vogelrije van ’t voors. Norremeertgen altijts in huyr heeft gebruyct van den Huyse van Warmont. Vorder gevraecht zijnde op het wijcken, zeyde dat hij altijts oude luyden heeft horen zeggen dat de vogelaers voor de zegen moeten wijcken, ‘twelc hij ooc acht recht ende billicken te zijn, hoewel dat zij malcanderen daerinne zonder schade connen gerijven. Verclaerde vorder dat Toontgen Beffen ’t vogelwater van ’t Hemmeertgen ende Engel Dammas Korssen ’t vogelwater op Dieperpoel beyde inhuyren ende gebruycken van den Huyse van Warmont. ‘twelc ons dusverre angeseyt zijnde bij de voornoemde Willem Jacobsz. Kuyt, hebben vorder daer gehoort: Engel Dammasz., vroonvisscher, woonende in de Cage, out omtrent 45 jaren, die ons verclaerde dat hij voor een weec of anderhalf deur den schout van Warmont van Mijnheer van Warmont te huyr heeft doen versoucken ’t vogelwater van Dieperpoel, ‘twelc zedert de troubles [fol. 89] niet gebruyct en es geweest, mer weet wel dat het voor de troubles zolange hem geheucht in huyr gehadt ende gebruyct heeft eenen Lenaert Cornelisz. Kuyff of Pranger, niet meer geldende dan vijf of zes stuvers jaerlix, ‘twelc ongelijc meer zoude gelden zo de gestadige vaert niet en dede, waerdeur ’t vogelen grootlix wert verhindert. Seyde vorder hij die spreect dat zolange hem gehoocht zijn ouders gebruyct hebben ’t vogelwater achter de geest, ‘tzelve innehuyrende van ‘t joncker van Lisse, die ’t ooc zo hij wel weet zelfs moeten huyren in Den Hage. Nopende ’t wijcken zeyt dat hij daervan niet veel en weet te zeggen, achtende dat het recht en reden es dat de vogelaers wijcken voor de zegenaers, gelijc hij voor zoveel hem angaet wel tevreden es te doen, mer versoucken de vogelaers op ’t water leggende aen de zegenaers wel dat zij elders een toomtgen leggen om middelertijt te mogen opbreecken daerinne zij malcanderen altijts geryven, daer bijvougende dat het een gebruyc es niet te vogelen als de zegenaer comt visschen, gelijc men ooc niet vogelen en can daer de zegenaer comt, zoo ’t vogelen in stillicheyt te werc moet gaen ende gerucht van menschen, hoe weynich het zij, de vogels verjaecht. ‘twelc ons dusverre angeseyt zijnde bij de voornoemde Engel Dammasz.

Hebben voorts ter plaetse noch gehoort Tonis Tonisz., vroonvisscher, woonende in den Cage, out zo hij zeyde 34 jaren, die ons verclaerde dat hij zedert 10 of 12 jaren herwaerts ’t vogelwater opte Hemmeer heeft gebruyct opten name van Cornelis Corsz. tot Warmont, nu zijne wedue, die hij verstaet dat ‘tzelve innehuyrt van de Heer van Warmont, zonder dat hij weet hoeveel als ‘tselve huyrende mit deszelfs Heeren vischwater in de Lee, mer geeft hij die spreect daervan te huyr aen des voornoemde Cornelis Korsz.’s wedue twee gulden jaerlix ten opsicht ‘tzelve een goet water es ende niet veel deurvaerts daer en valt. Nopende ’t wijcken, dat hij noyt questie mit de zegenaer gehadt en heeft, ende dat de vogelaers gemeenlicken opten middach optreeden, uytgeseyt in de cortste dagen zo zij dan wel eenen heelen dach zitten. Sonder dat ons de voornoemde Tonis Tonisz. yet vorder zeyde.

Ende zo middelertijt een dach verlopen was ende den avont begonst te naecken, zijn wij opten voors. 26 septembris weder naer Leyden geseylt.

Opten 27en octobris 1593 bin ic, Van Banchem, vroonmeester voornoemt, weder tot mijn behulp genomen hebbende de voornoemde Van Hout, secretarys, voor de 3^e reys getrocken op ’t vroon naer de Aa omme ons alsnoch nopende de vogelwateren in ’t verder te informeren, alwaer wij voor ons ontboden hebben [fol. 90] Jan Henrixz., woonende opte voors. Aa, een vroonvisscher, out zo hij ons verclaerde omtrent tzestich jaren, die gevraecht wesende volgende onse voorgaende last, heeft verclaert dat hij vogelwater heeft gebruyct van der tijt aen dat hij zestien jaren out was, dat ooc vogelaers zijn geweest Henric Dammasz., zijn vader, Dammas Jansz., zijn bestevader, ende Jan Dammaszoon, zijn overbestevader, ende hebben zowel hij al zijn voors. voorouders van de rentmeester van Noort-Hollant om overlange jaren innegehuyrt ende gebruyct ’t vogelwater van de Graeflicheyt, beginnende van den Ruygenhouc of oostwaerts op totte Nieuwe Meer toe, daerinne ooc begrepen ’t vogelwater van de Stommeer, ende weder van de Nieuwe Meer tot Rijckeroort toe, zonder verder. Vorder ooc de oostzijde van de Vennip ende ten laetsten Bennebrouc van de ton of tot de pael toe, mer ’t water van Rijckeroort of tot de ton toe en es bij hem niet gebruyct gelijc ‘tzelve ooc mits zijn hel diepte geen goet vogelwater en is. Ende dat zij ’t voors. vogelwater tseffens plagen te huyren mit zeeckere vier morgen lants, gelegen onder zijn huys genaemt Sgravenlandt, ‘twelc loopende ende streckende es tot opte Aa toe, welc landt mit ’t voors. vogelwater binnen eenige jaren herwerts gecoft es bij IJsbrant Starc, deurwaerder, ende Cornelis van Dam. Seyt vorder hij die spreect dat hij alle ’t voors. vogelwater gebruyct om twintich stuvers jaerlix mit een vogel eens, daer bijvougende dat de oorzaecke dat het zo weynich te huyr gelt, alleenlicken es deurdien dat ’t gogeltou daer ter plaetse qualicken te gebruycken zij, overmits ’t water te diep ende te zwaer is. Seyde vorder dat hij van ’t voors. vogelwater een huyrcedulle heeft die onder zijn zoon es. Verclaerde noch hij die spreect dat hij ooc in huyr heeft ’t vogelwater van de oostzijde van de Brasemmeer, streckende van de Oude Weteringe tot de Vrolantsweteringe toe, ‘twelc hij innegehuyrt heeft van de heeren van de Reeckeningen in Den Hage volgende de huyrcedulle die hij ons daervan heeft vertoont, houdende dat hem opten 24en mey ’92 voor een tijt van 5 jaren, innegaende mitten zelven jare, verhuyrt was om te mogen houden, besitten ende gebruycken de vogelarije mitten langen lijne opte Brasemmeer om tien stuvers jaerlix, daer bijvougende al lacchende dat hij om de huyr te maecken in de Reeckencamer was ontboden geweest, ende dat hoewel hij niet van meening en was te huyren de huyr nochtans hadde angestaen deurdien de Reeckenmeesteren telcken haer eysch verminderden ende ‘tselve anstont niet om zelfs te gebruycken als hem ongelegen zijnde, mer meenende datter een calis aen te werc zouden mogen comen, die hij ’t dacht over te doen, ende dat indien hij geweten hadde dat hem de huyrcedulle die hij ons vertoochde een daelder zoude hebben gecost, gelijc hij daervoren verclaerde betaelt te hebben, dat hij de huyr verlaten ende dezelve niet angegaen zoude hebben. Verclaerde vorder dat ’t vogelwater van de voors. oostzijde van de Brasemmeer vanouts placht gebruyct te werden bij Noorde Neeltgen ende Henric IJsbrantsz. gesamentlicken, ende naer dezelve bij Jeroen, des voors. Henric IJbrantsz.’s zoon. Seyde noch dat hij mit Aelbert Jacobsz. ende Henric Dirxz. van de Heer van Warmont innegehuyrt heeft ende gebruyct ’t vogelwater van de sloot van de Grote Braec of tot aen den houc van de Weteringe toe, om twaelf stuvers jaerlix. Ten laetsten verclaerde noch hij die spreect dat ’t vogelwater van de westzijde van de Brasemmeer toecomt ende vanouts zolange hem heucht toegecomen heeft de Heer van Warmont, ende dat ‘tselve zo hij meent ende verstaen heeft niet meer en gelt dan zes stuvers jaerlix. In ’t vorder gevraecht zijnde op ’t wijcken ende of [fol. 91] ’t vogeltou de zegen moet wijcken of de zegen ’t vogeltou, zeyde dat hij daervan weynich weet te zeggen, mer laet hem beduncken dat het reden es dat vogeltou minst huyr gevende de zegen met de meeste huyr bezwaert zijnde behoort te wijcken. ‘twelc ons dusverre geseyt ende verclaert es bij Jan Henricxz. voornoemt.

Waernaer wij andermael voor ons ontboden hebben de voornoemde Huybert Neel Backers omme van hem te verstaen wat questiën voor de 23 of 24 jaren nopende de vogelwateren mochten zijn geweest, die ons verclaerde niet zonderlings daervan te weten, mer dat naer de troublen wel eenige geschillen waren geweest tusschen de vogelaers die van haer goet gevlucht geweest zijnde, daer weder op quamen mit degeene die geduyrende de troublen zonder huyr gevogelt hadden of innegehuyrt mochten hebben van degeene daertoe niet gerechticht zijnde, zonder dat hij van andere questiën weet.

Verclaerde vorder dat Cornelis Pietersz., zijn ooms zoon, gebruyckende ’t vogelwater op Coppoel bij de Rijpweteringe, dicwijlen voor de zegenaers opgebroocken es. Dat hij ooc dicwijlen heeft geweten dat de zegenaers comende op haer water om te visschen ende vindende eenich uytgestelt vogeltou in haren wech, daer de vogelaer of vertrocken was, ‘twelc wel gebeurt, meenende sanderendaechs tot hun neringe weder te keeren, dat zij ’t vogeltou opbreecken ende op ’t walletgen nederleggen, doende daernaer haer neeringe van visschen t’ haren believen. ‘twelc ons dusverre geseyt zijnde bij den voornoemde Huybert Neel Backers.

Hebben ten laetsten ooc ontboden ende gehoort Willem Pieter Burgersz., woonende opte Aa, zijnde een vroonvisscher, out omtrent 60 jaren, die ons t’ onsen afvragen heeft verclaert dat hij van kintsbeen aen ende zolang hem geheucht de vogelwateren heeft gebruyct, gelijc ooc heeft gedaen Pieter Willemsz. Burger, zijn vader, ende dat hij die spreect ende zijn voors. vader vanouts altijts gebruyct ende van de Heeren van Warmont innegehuyrt hebben ’t vogelwater tusschen de Oude ende Nieuwe Weteringe, mer dat hij mit Frans Dirxz. tsamen nu ter tijt in huyr hebben van de voors. Heer van Warmont vogelwater opte Kever om 30 stuvers tsjaers zonder eenige vogelen; dat hij ooc alleen van de voors. Heer van Warmont in huyr heeft ’t vogelwater beginnende van Smaeckenhorn of Smaeckendewael voort den Aec tot het noorteynde van de Caech toe om 12 stuvers tsjaers, ende dat ‘tselve vogelwater bij hem zulx gebruyct es zedert de voorleden troublen, mer es voor de troublen gebruyct geweest bij Cornelis Willemsz., zijn die spreect’s oom, hoewel de Aec daer niet altijts bij gestaen en heeft. Verclaerde noch dat hij mit Jan Pietersz. op Huyckesloot, Pieter Cornelisz. Specgen ende Aelbert Jacobsz. gesamentlicken van ’t joncker tot Lisse innegehuyrt hebben ende zulx gebruycken ’t vogelwater van ’t Cruys, de Langerac, achter de Geest, Lisserpoel, Hillegommerpoel, ’t Span, den Duyl t’samen om zes gulden tsjaers ende elc twee vogelen, ende dat ’t voors. water voor hem gebruyct es geweest bij de voornoemde [fol. 92] Cornelis Willemsz., zijn oom. Ende gevraecht zijnde nopende ’t wijcken, zeyde dat de vogelaers moeten opbreecken als de zegenaers comen ende dat hij noyt daeromme eenige moeyten of questie heeft gehadt, mer dat zij malcanderen zeer wel connen geryven. Dat ooc wel gebeurt es dat de zegenaers de houten van de vogelaers die zij hem vinden in de weech te staen, optrecken ende laeten drijven. ‘twelc ons dusverre geseyt zijnde bij de voornoemde Willem Pieter Burgersz.

Hebben vorder ten voors. dage aen de voornoemde Jan Henrixz. versocht dat hij ons zoude willen togen de forme ende manier van ’t gogeltou ende hoe ‘tzelve gestrecken ende gebruyct werden, daerinne hij bewilligende, heeft ons verclaert datter twederley manieren van vogeltou opte wateren alhier in ’t gebruyc zijn, ’t een genomt een dieptou, ‘twelc ooc geseyt wert ’t vogelen mit eynden, daer men meest entvogelen mede vangt ende gebruyct wert tot naer St. Andries [=30 november] toe, zo men daernaer weynich vogelen vangt; ende ’t ander genaemt de knip of vogelen mit stel, daer men meest scherf ende wilten mede vangt, dat men begint te gebruycken naer St. Andries, te weten als de vang van ’t gevogelt ophout. Dat beyde de vogeltouwen werden getrocken mit een lange lijn, tenminsten tachtich vamen lang, ende zit de vogelaer opten wal onder een hutteken om van de vogel niet gesien te werden, hebbende zijn schuyte verre van hem leggende, zo ooc de schuyt (als hij zeyt) ’t gevogelte schu maect ende doet opvliegen. Belangende ’t vogelen mit eynden wert het tou gespannen ende vastgemaect mit acht staecken, stocken of palen, d’een opten wal daer hij sit, geraemt in de figuer opte marge daer K staet, de 2^e ter plaetse L, daer de zwiep aengehecht es, de 3^e ende 4^e ter plaetse C ende D, te weten de voorvoet ende achtervoet, de 5^e ter plaetse I wesende ’t achterste, de 6^e ende 7^e ter plaetse E F, te weten de lurven daer de staven in overgaen, ende de 8^e ter plaetse G, wesende de hiec als ’t slot van ’t vogeltou. Het vogeltou zulx gespannen zijnde, zo heeft de vogelaer twe wouwen, ‘twelc kouven(?) zijn van hout gemaect. In de eene van dewelcke de waerden zijn die zij voor hem houden staende, ende(?) in de andere zijn de eenden, te weten zodanige woerden ende eenden die vast aen denanderen gepaert of gegaet zijn. De eenden maecken zij vast omtrent de voorsim ter plaetse van C E A, zo nochtans dat zij mit ’t overvallen van het tou niet en mogen werden geslagen, ende worden genomt omtrent de C de voeteent, omtrent de E ’t stafeent ende omtrent de A de simeent, behalven dewelcke comen noch meer ander eenden ter lufter zijden uytwaerts, daervan de herwerste wert genomt het tvooreent, de gintse tachtereent. Staende mit eenich gevogelt over haer hooft vliegen, schieten zij een van de woerden op, d’welcke hem gegaeyde eenden siende wechvliegen, maect gequeec, naer welc geluyt ’t wilde gevogelt nedervalt ende comende op haer getou, daervan ’t net tusschen A, B, C, D omtrent 14 roedevoeten lang ende in ’t geheel bij de tien voeten breet es, ‘twelc gespannen of uytgestrect staet ende gesloten zijnde mit een hiec dat een stoxken es vast in den gront staende, mit een keep daer de voorsim in sluyt, zo trecken zij de lange lijn stijf tot hemwaert ende zulx de voorsim losspringende uyter hiec, moet het tou overslaen doer ’t weer trecken van de zwiep, die alsboven aen een staeck aen de lange lijn geknocht ende vastgebonden es, ende vout hem ’t vers. net dan doubelt ter plaetse in den figuer opter marge geteyckent mit E F L, deurdien de staven daer de lange lijn in keepen ter plaetse van A M over gespannen staet, overvallen zonderlinge [fol. 93] alsoe de voors. staven onder ter plaetse E F oochgens hebben die in een kerf of voetgen comen ende mit een pennetgen gesloten werden, daerop de vers. staven draeyen, zulx dat de bovensim alsdan comt te leggen ende te sluyten opte benedensim, hebbende ’t gevogelt besloten tusschen ’t net onder ende boven, hem verhinderende dat ’t wechduycken dit ’t wechvliegen ende ‘twelc dusverre geseyt zij van ’t dieptou of vogelen mit eenden.

Belangende de knip of ’t vogelen mit stel, es ’t vogeltou in forme gelijc de figuer hier opter marge gestelt dat uytwijst. [spannen van ’t getou] ‘twelc gespannen staet ende heeft gemaect es aen 8 stocken of palen, d’1^e aen de wal ter plaetse A, de 2^e ende 3^e aen de zwiep ter plaetse P ende Q, de 4^e ende 5^e mit de 2 voeten of lurven daer de 4 staven onder ‘t net leggende in gaen ter plaetse G K, de 6^e op ’t achterste eynde ter plaetse O ende de 7^e ende 8^e aen(?) de 2 hecken ter plaetse R S, mit dusdanich vogeltou wert meest gelijc geseyt es scherf ende wilt gevangen, daertoe men gebruyct niet eenden mer scherff ende wilten, ‘twelc zoo ’t een zeer wilt goet es, moet men degeene die op ’t tou omtrent de voorstaven F G H vastgeboden werden blint ende dooff maecken, opdat zij niet ziende noch horende niet schou gemaect en zouden werden, ‘twelc zij ‘t minste gerucht horende doen te weten slaen haer wiecken als om wech te vliegen, ‘twelc ’t andere gevogelt opte vlucht brengt, mer dat zij stil mogen blijven zitten. Men maect se dooff mits dezelve omtrent een vierendeel van een quartier uyrs lang overluyt tuytende in de ooren, ‘twelc zeer cleyne gaetgen zijn die men onder de veeren aen ’t hooft zouct. Men stopt de oorckens ooc wel, ‘tsij mit een veerken, een nopken of watwes ende maect se ooc zo dooff. Dees blinde ende dove vogelen moet men 2 of 3 mael sdaechs voeren op manier van croppen. De wilt, scherff ende gelijc gevogelt, over het tou comende, valt naer de andere dye daer vastgebonden zitten. Ende op ’t vogeltou comende ‘twelc uytgespannen leyt tusschen de letteren F H M N ende bij F ende H in hiecken gesloten staet, trecken zij de lange lijn comende van A genomen voor de plaetse daer de vogelaer aen de wal zit tot B daer de lijn hem in twien splitst of scheyt ende lopende d’een zijde naer C, d’ander zijde naer D, daer zij ten wederzijden gezwiept zijn, loopt dezelve lijn cruysseling in E over denanderen naer F ende H ende van daer naer I ende L, aldaer die over de voor- ende afterstaven in kepen gespannen staende heenen streckende, begint weer toe te loopen naer ’t achterste van ’t vogelnet M N ende loopt voorts spits toe in O, te weten ’t uyterste eynde daer ’t aen een staec vast in den grond staende gebonden es. Deur het antrecken springen de voorstaven uyt de hiecken ende comen zulx de vier staven rechtop te staen, ’t net brengende aen wederzijde besluytende als de simmen van beyden zijden tusschen F I M ende H L N dicht aen denanderen, invougen dat ’t gevogelt tusschen ’t net ‘twelc hem tsamenvout gesloten werden. Als zij invougen voors. geslogen hebben, ‘tzij zij vangen of niet, moet de vogelaer mitter schuyt afvaeren, ’t getou ontreden ende weder opsetten ende spannen. Zeyde ons de voors. Jan Henrixz. verder dat de eyntvogelen geslagen zijnde dompen eerst nederwaert ende voelende daer ’t net, willen boven wech, mer dat de scherf, wilt ende gelijc gevogelt hem onder hout ende neemende ’t hooft onder zijn eenen vlerc, dompelt zulx langs ’t getou heenen dat het veel tijden aen de eynden ontcomt, invougen dat de vogelaer vijf of zes slaende, dicwijlen geen 2 en behout.

De voornoemde Jan Henrixz. zeyde ons dat de vogelaers willende heur neeringe doen, zoucken bij koude tijden lauwicheyt, bij moy weder ’t lagerlant, mer bij quaet weder ’t hogerlant, schouwende alle geselschap als liefst alleen zijnde ende zijn reden mit een brectich woort besluytende, vouchde daerbij dat [fol. 94] als zij dan cout ende stijf tuyscomen dicht aen cruypen moeten om hem te verwarmen. ‘twelc dusverre geseyt zij van de form ende manier van ’t gebruyc der vogeltouwen opte wateren. Ende zo wij ons beduncken lieten in desen genouchsaem geinformeert te wesen ende onsen last ten vollen volbracht te hebben, zijn wij neder naer Leyden gekeert, daer wij ten halven dage quamen omtrent ten 4 uyren naer middage. Alle ‘twelc wij ondergeschreven Mijnheeren van de Gerechte dezer stadt Leyden voor ons wedervaren in desen rapporterende, hebben desen mit onse onderteyckeningen bevesticht.

Sommier verclaringe van de vogelwateren.

Wij hebben bevonden dat ’t vogelwater in Alckemade alomme beseten wert bij de Heer van Warmont. Dat ’t vogelwater aen de westzijde van Brasemmeer in de ambachten van Esselickerwoude ende Jacobswoude beseten es bij de Graeflicheyt. Dat ’t vogelwater van de Oude Weteringe tot den Ruygenhouc comende aen de ambachten van Leymuyden, Groot- ende Cleyn-Burchgraverveen beseten wert bij de stadt. Dat ’t vogelwater van de Ruygenhouc tot de Nieuwe Meer mitsgaders ooc van de Stommeer comende in ’t ambacht van Aelsmaer beseten wert bij de Graeflicheyt. Dat ’t vogelwater van de Nieuwe Meer tot Rijckeroort, wesende een gedeelte van Rijckerambacht, beseten wert bij de Graeflicheyt. Dat ’t vogelwater van Rijckeroort tot de ton toe beseten wert bij de stadt. Dat ’t vogelwater van de ton of tot de pael toe in de ambachten van Heemstede ende Bennebrouc beseten wert bij de Graeflicheyt. Dat ’t vogelwater in Hillegom, te weten tot ’t scheyt van de Vennip toe, beseten wert bij joncher Johan van Matenesse. Dat ’t vogelwater in de heerlicheyt van de Vennip competeert de stadt. Dat ’t vogelwater in Lisse beseten wert bij de voors. Van Matenesse. Dat ’t vogelwater van de heeren Van Wassenaers water bij dezelve wert beseten, ende dat ’t vogelwater in den ambachte van Warmondt toecomt de Heer van Warmont. So dat ons bedunckens of alle de vogelwateren zijn mittertijt innegewonnen tot prejuditie van de stadt; of de vogelwateren zijn een gevolch van de ambachtsheerlicheyden (dat nochtans aen Esselickerwoude, Leymuyden, Groot- ende Burchgraverveen ende Rijc perticuliere ambachtsheeren hebben, niet en blijct)? ’t Best es dat de stadt de gerechticheyt die zij nu heeft behouden ende toesie datter niet verder en werde innegecrompen tot naerdeel vandien.

Rapport van ’t besoinge nopende de vogelrijen [de navolgende tekst is op een los vel in de 19^e eeuw getranscribeerd door een stadhuisambtenaar en gecorrigeerd en vervolgd door een andere stadhuisambtenaar, wier handschriften niet snel te identificeren zijn; het belang ervan is niet groot] Op de volgende bladzijde staat nog in de marge: ‘t [namelijk het rapport] es den vroonmeester gerestitueert om bij de stucken bewaert te werden.

Die van de Gerechte dezer stadt Leyden, in haer vergaderinge op ’t raedhuys derzelver stede gehoort hebbende het rapport ende wedervaren van Jasper van Banchem, vroonmeester, ende van Jan van Hout, secretaris, nopende de vogelarijen opte vroonwateren, daerop zij hen hebben geïnformeert volgende de acte van commissie van date den 16en septembris voorleden ende gesien het [fol. 95] verbael ‘twelc bij de voornoemde Van Banchem ende Van Hout daervan gehouden, bij geschrifte gestelt ende overgelevert es, hebben verclaert ende geresolveert dat de voors. vroonmeester alle degeene die hij volgende zijn voors. verbael bevint in possessie te zijn van ’t gebruyc van vogelwater opte vroonwateren, zal laeten ongemoeyt, mer dat hij naerstelicken zal toesien dat bij dezelve ende niemant anders des stadts gerechticheyt in ’t vorder niet en werde vercort nochte naergecomen ende dat zulx de vogelrijen op de vroonwateren mit verclaringe van de bepalingen altijts zullen werden verhuyrt, hoe weynich die ooc zouden mogen gelden, tenminsten opgeveylt, daervan ooc (of zij al niet en mochten gelden) behoorlicke anteyckeninge doende omme des stats gerechticheyt ende possessie te continueren. Committerende in ’t vorder de voors. vroonmeester ende Van Hout omme onder ’t behagen van die van de Gerechte de vroonkeuren den 3en february 1590 gemaect te doersien ende naer ’t behoren zo ten opsichte van de vogelwateren alsvoren den tijt van te visschen, de wijde van de masschen, ’t mercken van alle vischgetou, naer behoren te dresseren, ‘twelc doende zij daerop naerstelicken zullen letten dat de vogelaers op seeckere boete werden verboden geen staecken onder water te laeten staen, daerdoer ’t gaende want mocht werden beschadicht, ende haer besoinge die van de Gerechte te presenteren ende over te leveren omme dienvolgende bevesticht ende gekeurt te werden zulx als behoren ende de behoudenisse van de gerechticheyt deser stede ende de vorderinge van ’t welvaren der borgeren ende innehouderen vandien dat vereysschen zullen. Aldus gedaen opten 6en novembris 1593.

Martin Hooymans / Historisch Leiden In Kaart

Jan van Hout en de Allerrijcsten van 1584

In 1584 werd een lijst van de “Allerrijcsten” opgesteld om een belasting te kunnen heffen. In “De ‘alderijcste’ te Leiden in 1584” van J.J. Woltjer in “Leidse Facetten” (p. 23-34) staat beschreven wat deze lijst inhield, waar die voor was en wie er in de “top 10” stonden.

De “rijcen” werden in 4 groepen verdeeld: A) Allerrijcsten (18 stuks), B) Rijcsten (43), C) Rijcen (61) en D) Middelbaer Rijcen (24). De meeste van de in de lijst voorkomende personen zijn geïdentifeerd en te vinden in de database van Historisch Leiden In Kaart (Allerrijcsten).

De database levert een aantal interessante uitbreidingen ten opzichte van wat er tot nu toe bekend c.q. gepubliceerd is over deze lijst. Op de eerste plaats is er uiteraard de mogelijkheid om alle rijken bij elkaar op een kaart te presenteren, waardoor duidelijk te zien is wat de populairste straten waren voor deze groep (druk op de knop "Naar kaart").

Een ander aspect is, dat van de meeste personen in deze lijst ook bekend is voor hoeveel zij waren aangeslagen in het zogenaamde "Kervenregister" van 1581. Uitzonderingen zijn vanzelfsprekend de mensen, die na 1581 in de stad zijn komen wonen, zoals de derde vermelding van de Allerrijcsten (A03) Jonkvrouwe van Blaesveld, die pas voor het eerst in de omslag van 1583 voorkomt.

Saillant detail is, dat de oorspronkelijke lijst van Jan van Hout 146 personen telt, terwijl Woltjer vermeldt dat het er 144 zijn. Dit vindt zijn oorsprong in het feit, dat hij zich baseert op Posthumus die er in zijn onvolprezen werk twee over het hoofd ziet. Een oplettende studiezaalbezoeker had dit kennelijk al opgemerkt gezien de twee potloodpijltjes, die de plekken in groep D aangeven, waar de namen van Daniel den Nagel van Nieupoort en Henric Pietersz backer ontbreken. Deze laatste groep telt dus niet 22, doch 24 personen.

P.J.M. de Baar

Jan van Hout en zijn Vroonwaterenrapport, 1593

Jan van Hout heeft heel wat papier geproduceerd n.a.v. de Vroonwateren, de plassen en meren ten noordoosten van de stad waar het stadsbestuur van Leiden sinds 1433 onder meer visrechten had, die verpacht werden aan vissers ter plaatse. Niet alleen de verpachting en de inning van de pachtgelden plus het bewaken van de viswateren tegen stroperij en dergelijke kostte veel inspanning, waartoe Leiden zelfs een aparte Vroonmeester aangesteld had, maar ook het bewaken van de rechten überhaupt vergde bij tijd en wijle flink wat werk. Een rechtskundig aardig onderlegd persoon als de stadssecretaris had het er vaak behoorlijk druk mee. En iemand met een taakopvatting als Van Hout, die werkelijk ieder op de secretarie aanwezig papiertje doorlas om te zien of het niet informatie over de Vroonvisserij bevatte, heeft er oneindig veel tijd in gestoken. Het resultaat van zijn geschrijf is in dikke bundels geboekstaafd en in de achttiende eeuw door een latere opvolger, David van Royen, gebundeld tot een reeks ‘Vroonregisters’, zodat nu eenvoudig van de inhoud kennis genomen kan worden. In Archieven van de Stadsheerlijkheden en Vroonwateren [Archief 0505] inv.nr. 991 (3), getiteld ’t Vroonregister B, 2o. Lo., zijn de Notelen aengaende mijn besoinge van de Vroonwateren ingebonden, met een soort inhoudsopgave voorin, en wat algemene aantekeningen. Zo schrijft Van Hout: Nopende ’t onderscheyt van de snoucken. Maetsnouc: lang omtrent drie vierendelen; wat groter es telturen(?), onder maetsnouc. Henckert: derdalf vierendeel. Half henckert: scharp een half elle. Spruyt: anderhalf vierendeel. Graseling: al wat geen half vierendeel halen mach.

En zo zit dit boek vol aantekeningen over heel gedetailleerde zaken, die wel nergens zó precies zullen zijn beschreven. Zeker voor taalkundigen is dit boek een Fundgrube, te meer omdat Van Hout er tal van bladzijden vol met rijmwoorden en dergelijke in opgenomen heeft die met een K beginnen – haast een encyclopedie vol. Maar waarom alleen die ene letter? Overigens is er door die taalkundigen al het nodige in gegrasduind.

Na wat afschriften van heel oude stukken, gefolieerd met letters, begint na de letter l een rapport gefolieerd met Romeinse cijfers (hier weergegeven in Arabische). Het hele rapport telt eigenlijk 131 folii=262 bladzijden, afgezien van tussengevoegde bladen met een a-nummering en dergelijke. Hoe belangwekkend dit rapport ook is, dat is wel een beetje veel van het goede. Daarom zijn enkele omvangrijke in het rapport opgenomen oude stukken en dergelijk overgeslagen, al is dat ter plaatse wel vermeld. Het vaak archaïsche taalgebruik van die weggelaten stukken zal de lezer ook veel minder aanspreken dan het veel levendiger taaltje van Jan van Hout. Overigens zijn hele stukken door klerken geschreven, zij het wel naar een concept van Van Hout; dat is ook bewaard gebleven (Stadsheerlijkheden en Vroonwateren inv.nr. 991 Vroonregister B. 1o. Lo.), maar daar heeft al Van Royen voorin geschreven: “Vermits dese minute met een schielijk schrijvende pen zijn opgestelt en daerom imandt dit schrift ongewoon ter leezing lastigh zoude vallen, zal het ligt hetgunt men zoekt omtrent ’t regt der stadt Leyden over ’t Vroon gemakkelijker en helderder gevonden werden in het register B. 2o. Lo. als zijnde een afschrift van deese minuten, door Jan van Hout zelff nagezien, vermeerdert, verbetert ende vervolgt”. Daarom is dat afschrift gevolgd.

Nog een paar woorden over de transcriptie. Het is soms lastig te bepalen of met het woordje ‘meer’ bedoeld is de Haarlemmermeer (of een van de uitlopers); in dat geval is getranscribeerd Meer met hoofdletter; is duidelijk alleen maar een plas water bedoeld, dan met kleine letter. Enig jargon werd door Van Hout onvermijdelijk gebruikt; zo betekent het woord ‘vanden’: het legen of ophalen van een net, fuik of iets dergelijks. Voetijt is wat nu paaitijd genoemd zou worden en een periode waarin de vis zo weinig mogelijk gestoord mocht worden.

[Fol. 1] Alsoe de stadt van Leyden recht ende eygendom heeft tot alle de vroonwateren ende visscherien opte binnenmeeren als dezelve eerst zoveel den eygendom aengaet bij brieven van hogermemoriën hertoge Philips van Bourgongen, grave van Hollandt, gegeven tot Rotterdam den 21en april anno 1433, gesamentlicken belangende de lijftocht van vrouwe Margriete van Borgongen, gegeven tot Haynoyt den 20en martii 1435 becomen hebbende in erffpachte om 75 Wilhelmus Hollantsche schilden jaerlicx, achtervolgende de brieven hier geïnsereert [volgt hierna: insertie van de brieven van H(ertog) Philips; hier overgeslagen]

[fol. 2a] Ende dat de voors. van Leyden naderhant den geroerden erfpacht van der Graeflicheyt hebben afgecoft volgende de brieven hier mede ingelijft [hier overgeslagen: de akte van afkoop van de erfpacht, 17-7-1584] Vervolgt met fol. 3; het begin daarvan is het eind van genoemde akte uit 1433, waarna een symbooltje volgt, herhaald op de achterkant van folio 2xe, waar staat: Nuo. 57, Spieringmeer:

Volgende denwelcken hebben de voorn. Leyden de voorgaende erfpacht van 75 Wilhelmusschilden betaelt mit [oningevuld] tot in den jare [oningevuld] dat Wilhem Gout, wesende rentmeester van Noort-Hollandt, verhogende [=verhoginge?] van den Wilhelmusschilt heeft innegevoert achtervolgende de ordonnantie van de munte die innegegaen es den 1en marty 1527, zedert welcken tijt de voors. 75 Wilhelmusschilden betaelt zijn mit 108 pont 15 schellingen van 40 groten ’t pont, bedragende den Wilhelmusschilt tot 29 stuyvers. Ende alsoe die van de Reeckeninge mits de rijsinge van de gelden in den jaren 1581 ende 82 mij voorgeslagen hadden dat zij verstonden dat den Wilhelmusschilt behoorde betaelt te werden gelijck die gangbaer was, te weten tot 2 gulden 9 stuyvers, zeggende dat zij bij oude reeckeningen den prijs vonden gehoocht ende gelaecht, begerende dat ic zulx burgermeesteren zoude willen andienen, ‘twelc bij mij zulx gedaen zijnde, zijn te rade geworden omme de stadt van moeyten ende processen die nopende de voors. verhoginge voorhanden waren, den voors. erfpacht af te copen, temeer zo dezelve onder andere domeynen van den Graeflicheyt veyl gemaect ende angeboden werden te vercopen, gelijc gedaen volgende de brieven hier innegelijft: Wilhelm etc.; zouct voor fo. 2a.

Onderaan fol. 3 staat: Nota, om yewers inne te vougen: dat opte 3^e reeckeninge van Wilhem Gout, rentmeester van Noorthollant, van den jare 1531 fo. 12 voor ’t pertie van de betalinge van den erfpacht van 75 Wilhelmusschilden aldaer betaelt mit 107 pont 15 schellingen geapostilleert es dat de rentmeester hem zoude informeren of die van Leyden niet en excedeerden hare limiten ende bijsonder opte kuylen ende netten die zij nauwer maecten dan zij behoorden, gelijc hem bij zijn voorgaende reeckeninge belast was te doen.

Ende het zulcx zij dat de voorgeïnsereerde brieven van hertoge Phillips van den 21en aprilis 1433 geen limiten noch bepalingen inne en houden, soe hadden die van de Gerechte der voors. stede gelieft mij, Jan van Hout, secretarys der voors. stede, als notaris publyck bij den Hove van Hollandt tot bedieninge van den notariaetschappe opte nominatie ende voorstellinge van de vers. van Leyden toegelaten, te committeren omme mij ter eerster bequamer tijt te informeren ende t’ ondersoucken wat wateren vanouts als tot de voors. visscheriën gehorich van stadtsweghen zijn verhuyrt geweest, ende op de gelegentheyden, bepalingen aen ende ofgang van dien, zulcx dezelve vanouts zijn geweest, teneynde daervan voor den toecomenden tijt de memorie ende geheuchnisse mocht werden bewaert, zonderlinge ooc om te dienen tot instructie ende onderrechtinge in de toecomende geschillen ende oneensheyden die voorsien ende voorzorcht werden, ter oorzaecke van ’t scheyt van de Spieringmeer ende van de Nieuwe Meer, dewelcke beyde voor vrije wateren lagen ende overzulcx bij een yegelijc gebruyct werden.

Nopende welcke Spiering- ende Nieuwe Meeren alreets zoverde was gevordert dat omme te voorzien dat onder dexel van dezelve visscheriën bij nacht ende ontijden diefsgewijs niet en zouden werden gevischt in de wateren deser stadt Leyden, burgermeesteren ende regierders opten 27en octobris 1587 gecommitteert hadden mr. Pouwels Vos, raedt ende pensionarys deser stede, omme namelicken de Spieringmeer ten behouve deser stede van die van de Reeckeninge des Graeflicheyts in Den Hage in pachte te nemen of te copen, hadden vorder [fol. 4] dezelve zaecke in ’t begin des jaers 15zevenentachtich geleyt in deliberatie mit haer advocaten ende rechtsgeleerden, te weten off de stadt (gelijc alrede begonst was) de vers. Spieringmeer ende Nieuwe Meer niet en zouden mogen anstaen bij manier van accrescentie? off bij wat wegen men bequamelixt zoude connen comen tot verhinderinge ende wechneminge van het onbehoorlic visschen, ter oorzaecke van de vrijheydt in de voors. Spiringmeer, ooc Nieuwe Meer, gebruyct, ende bij dezelve voor raedsaemst gevonden zijnde, de vers. visscheriën an die van de Reeckeninge te verzoucken, ‘tzij in cope of in pacht, menende dat daerinne gans geen zwaricheyden en zoude vallen, ende dat het de stede van Leyden niet dan een woort en zoude costen, zo was volgende dien bij enige gecommitteerde der vers. stede ter Camere van de Reeckeningen mondelinge vertoocht dat al wasset zulcx dat de voors. van Leyden de visscheriën van de Spiring ende Nieuwe Meeren mit goeden rechte mochten nemen ende anslaen voor haer visscheriën, zo ten opsicht de grave van Hollandt gevende haere voorzaten zijn voors. visscheriën in erffpacht geen visscheriën binnenslants meer aen hem en hadde gereserveert of behouden, alsooc dat men ‘tselve in allen gevalle niet en const verstaen te zijn dan een accrescentie ende anwassinge van de wateren der vers. stede, dat nochtans de voors. van Leyden liever hadden daerop te treden in onderhandelinge mit die van de Reeckeningen ende die van hem of in cope of in eeuwige of tijtelicke pacht te verzoucken om niet geseyt te werden alsof zij yet onbehoorlix wilden doen tot nadeel van de Graeflicheyt off eenich recht dat dezelve zouden mogen pretenderen, verzouckende dat het die van de Reeckeningen gelieven zouden dairtoe te verstaen.

Op ‘twelc den gedeputeerden deser stede ter antwoorde gegeven zijnde dat zij haer versouc bij gescrift stellen ende zulcx overleverende [fol. 5] de heeren van de Reeckeninghe daerop ten opsicht van die van Leyden zo favorabelicken zouden disponeren als recht ende redene vereysschen zoude. Volgende denwelcken in januaryo 1587 bij de voorn. mr. Pouwels Vos mit tstats advocaten geconsuleert ende bij derzelver goetduncken zeeckere requeste geconcipieert zijnde, waren van die van de Gerechte der vers. stede onlangs daernaer gecommitteert Pieter Oom Pietersz. van Offwegen, burgermeester, ende ic, Jan van Hout voorn., omme aen de voors. heeren van de Reeckeninge belangende ’t voorgeroerde versouc te vervolgen ende benaerstigen een affscheyt ende zulcx gesamentlicken daeromme naer Den Hage reysende ontfingen wij onderwegen brieven van de voornomde pensionaris met een bewerp van een request daerbij gevoucht, in denwelcken hij ons schreeff zwaricheyt te vinden omme de stadt doende ‘tzelve versouc niet onwetende te prejuditiëren, derhalven wij in Den Hage comende, ons daerop consuleerden mit mr. Willem de Cocq, een van tstadts advocaten, dewelcke der voors. stede voorgaende brieven en tytel ziende, verclaerde dat hij die mager ende sober vont, daerop ic annemende de voors. heere advocaet mitten eersten vorder te communiceren ’t privilegie of octroy van hertoge Philips nopende de jurisdictie opte voors. meeren mitsgaders ooc de coop van de heerlicheyt van de Vennip ten opsicht van de visscheriën gedaen, wezende ’t voors. previlegie ofte octroy van den innehouden hiernaer volgende [insertie voor litera h]. Eyntelicken es bij raet des voors. advocaet Coc ende andere gedeputeerden deser stede de voors. van de Reeckeninge vertoont dat de voors. stede uyt deuchdelicken titele van erfpacht boven alle memoriën van menschen in vreedsamige possessie vel quasi was geweest van de visscherije van ’t Vroon in de meeren tusschen de steden van Haerlem ende Leyden, namentlick totter tonne toe staende in de mont van ’t Spaerne achter Heemstede ende zoe voorts oostwaerts op langs de Spieringmeer ende Nieuwerkerc, [fol. 6] van daer zuytwaerts naer Aelsmaer etc. Ende alsoe binnen de limiten van de voors. toonders lach het ambacht ende gerechte van de Vennip ende d’ ambachtsheer van ‘tzelve ambacht pretendeerde recht van visscherije te hebben onder de toebehoorten van dezelve ambachtsheerlicheyt zo hadden de toonders in cope vercregen dezelve ambachtsheerlicheyt mit zijn toebehoren.

’t Was ooc zulcx dat teneynde de toonders haer voors. visscherije volcomelick zouden mogen genieten ende gebruycken, haere voorsaten burgermeesteren ende regierders in der tijt van hertoge Philips van Bourgongen bovengenomt in den jaere 1451 vercregen hadden octroy daerbij zijluyden geauctoriseert waren keuren ende ordonnantiën te maecken jegens allen dengeenen die hem vervorderen zouden in haer voors. visscherijen zonder huerluyder consent te visschen ende de boeten ende keuren t’ executeren bij den schout der vers. stede, volgende dien waren de voors. thoonders in immemoriale possessie van over haer voors. visscherije alrehande keuren te maecken ende de peynen, boeten ende breucken daertoe gestatueert tegens alle vreemde visschers ende andere reelicken te doen executeren, ‘tzij bij apprehentie van dezelve vreemde visschers of anhalinge van haerluyder schepen, schuyten, netten, want ende anders; dan het scheen dat uyt dien dat de voors. grote meeren mittertijt de landen leggende of streckende aen de voors. Spiringmeer zulcx innegewonnen ende affgeslagen hadden dat dezelve grote meeren mit de Spieringmeer gemeen geworden waren, de vreemde visschers pretenderende vrij te mogen visschen in de Spiringmeer daer men nochtans in deselve Spiringmeer niet bequamelic en mocht comen dat duer der supplianten visscherijen in der groter meeren voors. der [fol. 7] supplianten visschers ofte pachters haer visscherie grotelicx beschandichden ende incommodeerden als mit haer waterschepen ende schuyten in ’t aff- ende anvaeren ende andersints in der toonders visscherijen visschende bij nacht ende ontijde, tot grote schade ende achterdeel van de toonders, waerinne de toonders te kennen gaven dat zij niet en wisten te remediëren off voorzien ten waer de voors. van de Reeckeningen beliefden hemluyden uyter name van de voors. stede van Leyden de visscherije in de voors. Spiringmeer te geven in eenen eeuwigen erfchijns ende bij dezelve redenen ende middelen verzochten dat de voorn. van de Reeckeningen gelieven zouden de toonders de voors. visscherije van de Spiringmeer mit de anclevende wateren over te geven in een gracelicke erfchijns, jaerlicx ten comptoire van Kermerland te betalen, ter bescheydenheyt van de vers. van de Reeckeningen, opdat zij toenders doer zulcke middelen alle vreemde visschers uyt haer eygen visscherijen mochten weren ende de visscherije van de Spiringmeer doen in ’t wilt(?) bij eenen yegelicken bevischt onder de domeinen van de Grafelicheyt gebracht, ‘twelc zonder grote costen, moeyten ende ongemac niet en zoude connen geschieden of tewege gebracht werden. Welcke requeste naer gewoonte gestelt zijnde in handen van de rentmeester van Kennemerlant, was daerop bij mij opten 4en martii des voors. jaers ’87 ter voors. Camere van de Reeckeningen om affscheyt vervolch gedaen, ten welcken daege ic, anspreeckende de meesteren Dirc Joryssz. de Bije ende Cornelis Harmansz. van Naerden, werde van dezelve berecht hoe dat die van Haerlem aen der Camere hadden versocht dat men hem de voors. Spiringmeer om niet zoude laten bevisschen, gelijc tot hiertoe was gebruyct ende zoe zij daertoe niet en zouden connen geraecken dat men hem dezelve in pacht zouden willen vergonnen ende dat op ‘tzelve versouck [fol. 8] van die van Haerlem ooc geschreven was om advis aen den rentmeester Colterman, ‘twelc zij mij verclaerden nu gecomen ende in haren handen gestelt te zijn, invougen dat zij voor ’t scheyden van den dachvaert der Heeren Staten (doen vergadert) zo rasch hun collegie in competenten getale zoude zijn om te mogen besoingeren de gedeputeerden van de stede van Leyden ende Haerlem jegens denanderen horen ende de voorn. pensionaris Vos tijtelic daervan verwittigen zouden. Ende zoe daerinne evenwel niet en werde gevordert, ben ic opten 22en february des jaers 1588 ter Camere van de Reeckeninge gegaen ende verzocht dat ten fijne van affscheyt op ’t versouc van die van Leyden, die van Haerlem ende Leyden jegens malcanderen gehoort ende daertoe eenen dach geraemt, besloten ende verclaert mocht werden, sonder dat ic dier tijden ander antwoorde hebbe connen becomen dan dat men de steden ten wederzijden mitten eersten zoude beschriven. Ende alsoe in der voors. zaecke evenwel niet ende werde gevordert, zijn Claes Willemsz. van Warmont, burgermeester, de voorn. pensionarys Vos mit mij opten 21en february 1589 weder ter Camere van de Reeckeningen gecompareert, begerende een affscheyt te hebben op ’t versouc van der vers. stede wegen alsvoren gedaen, op ‘twelc ons ter antwoorde werde gegeven dat die van de Camere geen oorzaecke wilden wesen van twist tusschen beyde de steden, mer dat zij beslooten waren dezelve te bescriven jegens woonsdage die wezen zoude den 1en martii om de zaecke alsdan in ’t vruntelic te verhandelen, begerende copie te hebben van de oude voorwaerden teneynde om hem te dienen tot onderrechtinge in ’t verpachten van de Spiringmeer [in de marge: Leth hier op] (lieten hem beduncken dat die van Leyden haer limiten of bepalingen van de visscherije wat te verre namen, alsoe de brieven van hertoge Philips hoochlofflicker memorie, die zij (zoo ’t scheen) ter Camere [fol. 9] geregistreert hadden bevonden, niet inne en hielden dan de visscherije omtrent onser stede van Leyden) daer bijvougende dat de rentmeester van Noorthollandt verhuyrde ende lange jaren ooc binnen Leyden zelffs verhuyrt hadde de Brasemmeer om vanwegen der Graeflicheyt gebruyct te werden.

Daerop bij ons geantwoort zijnde dat de stadt van Leyden vanouts haer visscherijen hadde gebruyct zulcx zij ooc noch deden, zonder haer limiten eenichsints te buyten te gaen, ende voornemelick dat dezelve stadt in vredsamich gebruyc was van de Brasemmeer verre buyten memorie van menschen, niet connende geloven dat de rentmeester van Noorthollandt zulcx oyt zoude hebben gedaen; ende dat wel waer mocht zijn dat de brieven van hertoge Philips geen ander woorden mede en brochten dan de visscherie, geheten dat vroon, omtrent onser stede van Leyden, mer volchden daerbij de woorden: alsoe groot ende alsoe cleyn als heer Florys kinderen van Alckemade dier tijt in pacht hadden, om ‘twelc naerder te verstaen zo zoude ’t blijcken bij de huyrbrieven de voorn. Florys van Alckemade den 24en martii 1395 verleent bij hertoge Aelbert van Beyeren dat dezelve gebruyct hebben de visscherie van den vroon tusschen Leyden ende Haerlem mit zulcken nutschap ende profijt als daertoe staen, gelijc ‘tzelve blijckende es bij ’t vidimus hier innegelijft: Wij, deecken, etc., voor litera a.

Vouchde ooc daerbij dat de heeren van de Reeckeningen wel consten bevroeden dattet vanouts geen cleyne visscherie en most zijn geweest, daer men 75 Wilhelmusschilden jaerlicx voor in erfpacht most geven, daermede wij affscheyt namen.

Volgende denwelcken hebben de voors. van de Reeckeningen ’s daechs daeraen, namelick opten 22en february 1589, aen burgermeesteren ende regierders deser stede geschreven hoe dat geleden omtrent 2 jaeren ter Camere zoewel bij die van Haerlem als van Leyden versouck gedaen was om van de Graeflicheyt van Hollandt in een eeuwige off tijtelicke pacht te hebben de visscherije van de Spiringmeer, waerinne bij de voors. van de Camere tot dier tijt toe niet en was gedaen ten insicht dat bij dezelve mit d’ een of d’ ander apart handelende bij den gepreferieerden ‘tzelve enige wangunst of onrust zoude mogen hebben medegebrocht, ‘twelc de voorn. van de Camere ganschelicken niet geraden en hadde gedocht, in zodanige drouffelicke tijt onder naergebruyren steden ende burgeren van dien, mer liever [fol. 10] dat bij denzelven ende heure bontgenoten mit alle hulpe, liefde, raet ende daet de algemeyne viant wederstaen werde, ende alsoe de voornoemde van Haerlem even strac vervolchden ende de vers. van de Camere voor goet innezagen de zaecken af te doen ten genougen van hem beyden, zo hadden zij de vers. van Haerlem ende van Leyden daertoe ter Camere verschreven jegens den 1en martii ’s mergens ten negen uyren omme tot dien eynde eenige uyten heuren over te schicken, niet twijfelende off de vers. van de Camere en zouden mit malcanderen mit goeden verstande ende bescheydenheyt wel verdragen, zodat een yegelick daeraen contentement zouden nemen ende dit al zonder behael ende praejuditie van des Graeflicheyts ende eens yegelicx goet recht.

Welcke brieven geopent ende gelesen zijnde, hadden die van de Gerechte opten 27en february 1599 gecommitteert de voornoemde Van Warmont, burgermeester, ende pensonarys Vos, beneffens Symon Tomasz. van Swieten, vroonmeester, ende mij, Jan van Hout, gesamentlick ende ’t merendeel van ons omme ten voorgestelden dage ter Camere van de Reeckeningen te compareren jegens die van Haerlem gehoort te werden, de middelen van accordt die voorgeslagen zouden werden, ‘tzij bij die van de Reeckeningen of die van Haerlem, te anhoren, dezelve an te nemen of aff te slaen, zonderlinge om die voors. van Haerlem bij alle behoorlicke ende mogelicke wegen te induceren dat haer gelieve van haer versouck (als ongefondeert) aff te slaen ende deselve te mogen presenteren indien de voors. van Haerlem de stadt van Leyden zodanige vruntschap begeren te doen van haer versouc te laeten varen, dat de vers. van Leyden niet alleen de Spiringmeer mer ooc de Grote Meer van de Vennip aff opwaerts niet en zullen verpachten dan onder zodanigen condicie ende besprec dat de pachters haer visch zoewel vrij ende zonder verbeuren vermogen zullen tot Haerlem ter marct te brengen ende te vercopen als binnen Leyden ende indien de voors. van Haerlem mit geen redenen en [fol. 11] zouden zijn te bewegen, te verzoucken tenminsten provisionele pacht van vier, vijf of zes jaren, teneynde de voors. van Haerlem middelertijt mitterdaet zouden mogen gewaer werden dat zij in desen of geene of zo cleyne schade zouden connen hebben dat zij jegens haer naergebuyrde stadt geen oorzaecke van oneensheyt en behoorden te zoucken. Mit de voorgaende last ben ic mit de voors. gecommitteerden gereyst na Den Hage ende

Opten 1en martii des jaers 1589 comparerende ter Camere van de Reeckeningen zijn daer ooc van der stadt Haerlem gecomen Tomas Tomasz., Geryt Willemsz. Schoterbosch mit Jan van Zuyren ende beneffens hem noch eenen mij onbekent ende de rentmeester Geryt van der Laen, ende dezelve in ’t lange gehoort hebbende, hebben wij in effecte verhaelt de naervolgende

Redenen waeromme burgermeesteren ende regierders der stadt Leyden in hun versouc om de Spiringmeer in pacht te vercrijgen behoren geprefereert te werden den burgermeesteren der stadt Haerlem.

Eerstelic duerdien de burgermeesteren van Leyden uyt goede deuchdelicke titule (mit vreedsamich besit bevesticht boven alle memorie van menschen) recht hebben van eygendomme tot de visscherie van alle de meeren tusschen Leyden, Haerlem ende Amsterdam, ende zulcx altijt gesustineert hebben ende noch sustineren mogen dat hem de visscherije van de Spieringmeer ooc es aengewassen zonderlic duerdien tot noch toe niemant daeraen recht van eygendomme heeft gepretendeert of becroont, mer bij elceen gehouden ende gebruyct es voor een vrij water.

Ten tweeden duerdien de voors. van Leyden duer noot genouch gedrongen werden tot ’t voors. versouc, geensins om yemants ’t sijn te begeren of om haer naergebuyren daermede enige onrust aen te doen, daertoe beweecht zijnde duer de naervolgende twee voorneempste middelen: eerstmaels om bij middel van dien te [fol. 12] beletten de dieverijen die in hun voors. wateren werden gepleecht onder dexel van de vrijheyt van de Spiringmeer, als daeruyt mitte waterschepen bij nacht ende ontijden drijvende in stats wateren, andermaels om de visscherien in wesen te houden ende de voedinge van den visch toe te staen ende te beneficiëren. Nu esset kennelic dat de visschers die gewoonlic zijn de voors. Spiringmeer te gebruycken niet alleen de masschen off scheelen van huer netten of vischgetou zo eng maecken als zij zelffs willen ende zulcx alle cleyne visch in groter menichte of versmoren of voor aes vercopen, mer ooc spanhaven, clopnetten ende diergelijcke verboden instrumenten zonder yemants becroen gebruycken, behalven dat ooc de voors. Spiringmeer (als ter plaetse daer geen opsicht medallen en es) gestadelick ende tot allen tijden van de jare wert bevist, zelffs ooc in de rijtijt off voetijt als des stadts wateren ende andere daer men behoorlicke opsicht op heeft (ten inzicht om de voortsvoedinge) onbevist blijven, waeruyt dicwijlen gebuert dat de visschers in de rijtijt haer cuylen zo vol groms of cuyts driven dat zij den visch daeruyt niet en connen scheyden, mits ‘twelc de voortsvoedinge zo grotelicx wert verhindert dat ooc des stadts wateren daeromtrent geldgemaect werden.

Ten derden duerdien de voors. van Leyden in allen gevalle mit de voors. Spiringmeer gemeen leggen, ten welcken de voors. van Leyden mitsdesen rondelicken verclaren dat indien de voors. gelegentheyt zulcx niet en waer, ende dat dezelve van haer visscherien enichsints waer affgescheyden, dat zij de verzochte visscherije niet en zouden begeren om hoe cleynen pacht men haer dezelve zouden begeren te laten.

Ten vierden om te voorcomen ende beletten de questiën die (bij zoeverre de voors. van Haerlem in dezen tot haer pretens verzouc mochten werden toegelaten, des neen) tusschen [fol. 13] de steden van Leyden ende Haerlem ende haerluyder huyrders of pachters ten wederzijden dagelix zouden rijsen opte limiten ende bepalingen, in denwelcken d’een den anderen apparentelic zoude soucken te naer te treden ende te verongelijcken, in welcken gevalle de voors. van Leyden als hebbende hoge jurisdictie op hem vroonwateren mit beter recht zouden mogen procederen jegens den visschers van Haerlem dan van d’ ander zijde, ‘twelc tusschen beyde de steden leechlic oorzaec zoude connen geven van oneensheyden, twist ende erger, ten inzicht van ‘twelc de voors. van Leyden zeeckere jaren geleden de heerlicheyt van Vennip (ooc recht van visscherije in den meeren pretenderende) tot hun grote costen zijn gedrongen geweest te copen.

Ten vijffden duerdien de voors. van Haerlem geen redenen van interest en hebben om die van Leyden, haere goeden vrunden ende naergebuyren, de voors. visscherye in pacht te wangonnen, naerdemael de voors. van Leyden tevreden zijn ende uyt goeder gebuyrsaemheyt ende tot onderhout van onderlinge minne ende eenicheyt mitsdesen presenteren ten faveur van die van Haerlem haer voorwaerden van de verpachtinge der vroonwateren te veranderen, te weten in plaetse dat van allen ouden tijden op alle verpachtingen gewoon es bedongen te werden dat de huyrders van de vroonwateren huer gehele vang, zulcx die God verleent, gehouden zijn binnen Leyden ter marct te brengen ende in ’t openbaer te vercoopen, op zeeckere groote boeten, van nu voortsaen te clausuleren alle de visch die boven de Vennip zal werden gevangen, ooc vrijelic binnen Haerlem te mogen werden vercoft ende gevent, ‘twelc zo notorie alle ’t pretens interest van die van Haerlem doet cesseren dat daerjegens niet of weynich meer te zeggen valt.

Ten zesten omdat de voors. van Leyden [fol. 14] haer verzouc eerst hebben gedaen ende zulcx als gevigileert hebbende om des Graeflicheyts domeynen te vermeerderen volgende den gemenen regel die voor comt voor maelt, beter gefondeert zijn ende die van Haerlem behoren geprefereert te zijn. Hierbij gevoucht dat de voors. van Leyden niet en connen geloven dat het die van Haerlem ernstich meenen om de visscherie van de Spiringmeer in pacht te hebben zo om de cleynicheyt van ’t water als om ’t cleyn voordeel dat zij in allen gevalle daerbij zouden connen genieten, mer houden ’t daervoor  dat hun uyterlicke meninge es om de Spiringmeer tot een vrij water te houden [in marge door JvH: blijct bij haer versouc fo. 7verso] als daeruyt in dien gevalle veel meer benefitie consequerende dan zij duer de pacht zullen mogen genieten off om haer naergebuyrde stadt in de weech te zijn ende te inquieteren, des de voors. van Leyden in hun gemoet genouchsaem zijn verzeeckert zulcx jegens die van Haerlem noyt verdient noch hem daertoe eenige de minste oorzaecke gegeven te hebben als degene die mit dezelve niet anders en begeren noch oyt begeert en hebben dan onderhoudinge van alle goede vruntschap ende nabuyrsaemheyt. Versouckende dat mijnheeren van de Reeckeningen op ‘tgunt voors. es disponerende opte verzoucken naer behoren gelieven te letten.

[Refuus van Haerlem] Alle welcke voors. redenen de voornoemde van Haerlem geensins en hebben connen bewegen, mer scheenen daertoe te trachten ende t’ arbeyden om de stadt jegens die van de Reeckencamer in proces te helpen nopende de limiten van de stadt, die zij sustineerden bij ons overtreden te zijn ende dat de stadt geen visscherie ende zulcx ooc geen jurisdictie en hadde dan in Rijnlandt, geensins in Kennemerlant, daerbij oock vougende dat in alle caerten de Aftermeer bekent werde voor de Haerlemermeer. Eyntelick de voors. van de Reeckeninge verstaende datter geen hoop van accord en was die van Haerlem [fol. 15] niet willende wijcken ende affslaende onse duechdelicke presentatie daerop wij vast stonden, slougen voor de Spiringmeer tsamen in pacht te nemen of bij gebuerten ende van jaer tot jaer, off daeromme te loten, ‘twelc wij om onse geroerde redenen affslaende, namen hun vorder beraet daermede wij verclaerden wel tevreden te zijn, mits dat bij provisie voorsien mocht werden op ’t onbehoorlic visschen.

Waernaer ’t vervolch van de Spiringmeer es blijven berusten.

Opten 15en april 1595, wesende om enige andere zaecken wille gecomen in den ambachte van Rijc of Ryetwijc gelegen noortoostwaerts van de Meer tusschen de Spiringmeer ende de Oude Meer, hebbe mij volgende mijne gegeven last van de gelegentheyt der wateren begonst te ondervragen, ende zulcx ten overstaen van Jan Jansz., Cornelis Adriaensz. Wittebol, schuytvoerders, ende van Wybrant Thadeus Capiteyns als gelooflicke getuygen, mondeling gehoort Jan Symonsz. Veer, wonende in den ambachte van Sloten, zijnde van den ouderdom van omtrent 45 jaren, die mij verclaerde dat Pieter Veeren, zijn bestevader was geweest, die in zijn leven gewoont hadde in den ambachte van Rietwijc omtrent ’t veer ende dat hij Symon Pietersz. Veer, zijn zaliger vader, wel hadde horen vermanen dat Pieter Veer, zijn vader, ende als geseyt es de bestevader van hem getuyge, bruycker was geweest van zeecker lant nu ter tijt leggende in de Meer, genaemt ’t Heflant, uytdien dat het zo licht was dat het mitten watere werde opgeheven, gelijckerwijs ‘tzelve ooc naderhandt duer storm wechgelopen ende teniet gecomen was, ende dat ‘tzelve Heflandt leggende was omtrent ten halven van de Meer als de toorns van Amsterveen ende Ouwerkerc over denanderen werden gebracht, alwaer zeeckere lang gras wassende es, ‘twelc genomt wert cries of wier, ter welcker plaetse [fol. 16] noch huydensdaechs grote ondiepte was als niet boven een manslengte waters of daeromtrent.

Hebbe voorts ten zelven dage ende plaetse mondeling gehoort Henric Dircxz., out omtrent 53 jaren, ende Geryt Jansz., mede van gelijcke ouderdom, beyde nu ter tijt wonende in den ambachte van Rietwijckeroort, die mij verclaerden dat Schipshoel (‘twelc nu ter tijt genomt wert Schipshol) es een wateringe ende de banscheydinge van Aelsmeer ende Rietwijc, dewelcke van beyden zijden elc in ’t zijn beschout wert ende dat dezelve streckende es uyter Meeren oostzuytoostwaerts.

Hiernaer hebbe ic de voors. zaecke een wijl tijts laeten berusten als anderssins verhindert geweest zijnde, mer zoe middelertijt als opten 10en decembris 1597 binnen der stadt Leyden een duerwaerder es gecomen, mit hem brengende ’t placcaet hier geïnsereert: Maurits, geboren prinche van Orangien, grave van Nassau, Catzenellebogen, Vianden, Dietz etc., marquis van der Vere ende Vlissingen, heere van Sint Vyt, Daesborch, der stadt Grave ende van den lande van Cuyck etc., gouvernuer, capiteyn-generael ende admirael, mitsgaders die president ende raden over Hollant, Zeelant ende West-Vrieslant, den eersten geswoorn exploitier ofte sergeant van wapenen hierop versocht, saluyt. Also bij den rentmeester van Kennemerlant ende Westvrieslant ons te kennen gegeven es geweest dat alhoewel onder andere domeynen de Graeflicheyt van Hollandt in Kennemerlant mede competerende es de visscherije in de Spirinckmeer ende Nieuwe Meer [in de marge opgemerkt door JvH: deur ’t angeven van die van Leyden als noyt daervan eenige kennisse gehadt hebbende] ende dat overzulcx de visscherije in deselve meeren verpacht wert ten proffijte van de Graefflicheyt, dat nochtans dien nietjegenstaende verscheyden persoonen hen dagelix ondergaen niet alleene bij nachte ende ontijden opteselve wateren [fol. 17] te comen visschen, soe mit waterschepen, waterschuyten, trecksegen ende andere dyergelijcke nieuw visschewant, ‘twelc eensdeels nieuw gevonden ende andersints verboden is geweest, maer oick hen niet en ontsien te visschen oock in de voetijt, waerduer des Graeffelicheyts visschers grotelicx vercort ende de wateren (wesende een seer goede ende schone visscherie) bedorven ende geltgemaect werden, daer ter contrarie daertegens voorsien zijnde boven de verbeteringe van des Graeffelicheyts domeynen de goede ingesetenen van desen lande rijckelick gespijst souden cunnen werden uute vers. wateren met grote schone visch tot reedelicke prijse; soo is ’t dat wij, willende daerinne voorsien ende ’t benefitie ‘twelck God verleent niet negligeren, geordonneert ende gestatueert hebben, ordonneren ende statueren mitsdesen: dat van nu voortaen niemant, wye hij zij, hem en vervordere ‘tsij bij dage ofte bij nachte, te comen visschen opte voors. meren dan alleene de pachters bij wien deselve van den rentmeester van Kennemerlant gehuyrt zijn [in de marge opmerking JvH: Debet verclaringe ende onderscheyt gemaect van ’t want wat behoorlic, wat ooc onbehoorlic es, ooc van de tijt], ende dit al op peyne ende verbuerte wie hem onderstaet zonder pacht alsvoren te visschen met behoorlicke want ende ten behoorlicken tijde, van seventien Kennemer ponden, bij yder persoon daeroever handadich geweest zijnde te verbeuren zo dick ende menichwerff zij daerop bevonden off dat hem zulcx overkent(?) zal mogen werden ende van dengenen die bevonden off bewesen sullen connen werden zulcx gedaen te hebben met onbehoorlicke want ende op onbehoorlicke tijden van te verbeuren voor de eerste reyse twemael seventien der voors. ponden bij elck persoon alsvooren, alles boven de verbeurte van ’t want, de netten ende andere vischgereetschap mitsgaders de schepen, schuyten, caren ende andere instrumenten die zij daertoe zullen hebben gebruyct, voor de tweede reyse driemael [fol. 18] zeventien der voors. ponden boven de verbuerte alsvoren ende de derde reyse boven de verbuerte van de voors. schepen, schuyten, caren, netten ende andere vischgereetschap op arbitrale correctie, t’ appliceren ’t eene derdendeel van de voors. peynen tot proffijte van de Graeffelicheyt, twede derdendeel tot proffijte van den offichier die de zaecke berechten zal ende ’t leste derdendeel ten proffijte van den aenbrenger, ende opdat van dese jegenwoordige ordonnantie ende verboth niemant ignorantie en pretendeerde, ontbieden ende bevelen wij u dese te cundigen ende publiceren alomme binnen den steden ende plaetsen van Hollant ende Westvrieslant daer ghij des versocht zult zijn ende men gewoonlic es uytroupinge ende publicatie te doen; bevelende mede vanwegen de hoge overicheyt ende Graeffelicheyt van Hollant ende Westvrieslant, insonderheyt den bailliu van Kennemerlant ende allen anderen offichieren ende justicieren dat zij dese onse voors. beveelen doen onderhouden ende observeren ende de overtreders van dien corrigeren bij den peynen ende breucken voorn., sonder verdrach ofte dissimulatie; bevelen mede denselven justicieren, officieren mitsgaders alle den ingesetenen der voors. landen, dat zij u in ’t doen van ‘tgunt voors. es, met alle datter ancleven mach ernstich verstaen ende obediëren, alle hulp ende bijstant doen, sonder des te laten in eniger manieren. Gegeven in Den Hage onder ’t segel van justicie hieronder opgedruct in placcate den 23en novembris anno 15tweeendetnegentich. Onder stont gescreven: bij mijnen heeren den gouverneur, president ende raden over Hollant, Zeelant ende Westvrieslant, ende was ondergeteyckent: P. Hanneman, [fol. 19] hebbende een opgedruct zegele van roden wassche.

Menende de voorn. duerwaerder het placcaet hiervoren geïnsereert te publiceren, soe hebben de voorn. burgermeesteren ende regierders daerinnen zwaricheyt gemaect ende geresolveert daervan te nemen copie, de duerwaerder aen te zeggen dat hij voor enige dagen mit de publicatie vandien zoude ophouden tot hij andermael daertoe bij die van de Reeckeningen zoude zijn gelast, omme middelertijt enige zwaricheyden mit die van de Reeckeningen te verhandelen, ten welcken eynde gecommitteert waren Jan Jansz. van Baersdorp, burgermeester, ende ic, Jan van Hout voorn., om van mijnen heeren van de Reeckeningen te versoucken visie van de gedaen verhuyringe, te handelen opte verzochte erfpacht, tenminsten op een goet bestandich ende onveranderlic scheyt. Ende alsoe de burgermeester Baersdorp mits eenige verhinderingen niet vacheren en mochte, ben ic

Opten 14en decembris 1597 gecompareert ter Camere van de Reeckeningen daer jegenwoordich waren meesters Philips Doublet, Jan van der Camme, Pauls van Loo, Jacques Walraven mitsgaders den audituer Van der Goes ende den advocaet Veen ende voor dezelve van de redenen waeromme burgermeesteren in der vercondinge ende afflesinge van ’t placcaet niet en hadden connen bewilligen, verclaringe gedaen hebbende, dede ooc mijn versouc conformelic mijn voorgaende last. Daerop de voors. van de Reeckeningen mij verclaerden dat zij niet goet en vonden dat die van Leyden om de voorgewende zwaricheyden de publicatie van ’t placcaet (nieuwers anders toe dienende dan tot goede ordre ende geregeltheyt opter visscherien) hadden opgehouden, begerende dat die van Leyden ‘tzelve zouden willen toelaten, ende belangende [fol. 20] mijn versouc verstonden wel dat daer redene toe diende om zulcx ter gelegener tijt te doen, ende dat die van Leyden tot dien eynde haer tytel ende bescheyt van de visscherije ter Camere zouden overleveren om die gesien daertoe yemant beneffens die van Leyden te werden gecommitteert, hierop repliceerde ic dat mijne heeren ende meesters alvoren gaerne zouden verzeeckert wesen nopende het scheyt opdatter niet weeder de sloffe in comen en zoude, zonderlinge zo ‘tzelve geen zaecke en was van groter zwaricheyt ende daer men lange naer behoufde te wachten als comende [fout voor connende?] in een dach 3 off vier beslecht werden, namelick in der Camere geprepareert ende daernaer in loco gereyst op eenen claren dach ende de afroyingen gemaect. ‘twelc gedaen zijnde burgermeesteren van Leyden mijn heeren ende meesters geen zwaricheyt in de publicatie en zouden maecken. Aengaende des stadts tytel verclaerde ic dat die t’ anderen tijden ter Camere vertoont ende overgelevert was ende verthoende die andermael, in promptis zeggende dat die geen limiten inne en hielt, mer dat die van Leyden de limiten zulcx zij die over de hondert jaren hebben gebruyct bij haer oude reeckeningen zouden bewijsen, daer bijvougende dat de oorzaecke die mijn heeren ende meesters meest beweechde was om nopende ’t scheyt geen questie mit yemant te crijgen, die de voors. van Leyden mit niemant eenichsints en begeerden, veel min mit haer gebuyren van meerder macht zijnde dan de stadt van Leyden. Ic sloech communicative voor ende zonder des eenigen last te hebben of men ’t scheyt hadde connen ramen, den wech van ouden tijden duer de Spiringmeer gelopen hebbende, daervan ic mij beduncken liet de overblijfselen noch voorhanden ende te vinden te zijn, ende vouchde daerbij dat burgermeesteren van Leyden hem beduncken lieten dat zij ooc over de verhuyringe behoorden geropen geweest te zijn ende dat ‘tzelve mogelijc der Graeflicheyt niet en zoude hebben geschadicht, temeer alsoe die van Leyden de eerste [fol. 21] waren die de heeren van de Reeckeningen aengaende dees visscherije wackergemaeckt ende verzocht hadden de domeynen van de Graefelicheyt te vermeerderen.

Hierop gaven mijn de heeren van de Reeckeningen ter antwoorde dat zij niet goet en hadden gevonden eenige van beyde de steden te bescrijven om geen oorzaecke van twist te geven tusschen beyden, mer hadden de verhuyringe gedaen aen visschers tot Nieuwerkerc wonende [opmerking van JvH in de marge: hoe warachtich dit es zal men hiernaer wel vinden fo. 31], ende gevraecht zijnde hoeveel de visscheriën gegouden hadden, werde mij daerop geantwoort: daer zij mede tevreden waren. Vorder bij mij angehouden zijnde om copie te hebben van de voorwaerden daernaer de verhuyringe was gedaen, gelijc die van Leyden mijnheeren van de Reeckeningen t’ anderen tijden de hare ter goeder trouwen hadden gecommuniceert, om te zien hoe de limiten aldaer waren gestelt ende of zulcx doende de stadt geen naerdeel en was geschiet, verclaerden de vers. van de Reeckeningen dat zij in effecte geen limiten en hadden gestelt ende dat de burgermeesteren ende regierders der stadt Leyden hem voor zeecker mochten houden dat de stadt daerbij in ’t minsten niet en was vercort. Ten laetsten namen een afscheyt dat die van Leyden mitten eersten yemant ter Camere zouden mogen schicken (mit des stadts caerten) om in naerder handelinge te treden ende de zaecke te voltrecken.

Van ‘twelc ic de voorn. van de Gerechte mijn wedervaren angedient ende gerapporteert hebbende, hebben mij belast mijn besoigne ernstelic bij der handt te nemen ende ‘tzelve zoe veel te haesten ende spoedigen als mij mogelic zijn zoude.

Volgende denwelcken ic stadts oude boucken, papieren ende stucken naerstelicken doerzouckende, hebbe bevonden dat den ontfang van de vroonwateren vanouts ende mit ’t begin dat de stadt de wateren heeft vercregen geweest es bij de poortmeesteren of burgermeesteren, naderhant bij de trezorieren, ende dat zulcx daervan verantwoort es in der vers. stede ordinarys reeckeningen tot in den jare … [niet ingevuld; opmerking van JvH in de marge: zij gesien ende gesocht] dat ic bevinde ’t bewint van de wateren gestaen te hebben tot opsicht van de vroonmeesteren, te weten bij Willem van Colster in den jaren 1502, 3, 4 [fol. 22]; bij Jacob Heerman in den jare 1516; bij Jan Paets Claesz. in den jare 1518; bij Jan van Bosschuysen 1520; bij Philips Nachtegael 1523; bij Worbout Pietersz. van ’t jaer 1524 totten jare 1529, mer dat heer Geryt van Lochorst, ridder, schout, anno 1530 vroonmeester gecoren zijnde, ‘tzelve offitie niet en begeerde te accepteren, mits ‘twelc Jacob Deyman, indertijt secretarys, in zijn plaetse werde gecoren, die zulcx ’t vroonmeesterschap bediende ‘tzelve jaer van ’30, ende es zulcx zedert het vroonmeesterschap weder bedient bij de voornoemde Werbout Pietersz. van de jaere 1531 tot 1535; bij Dirc Ottenz. van den jare 1536 tot 1543; bij Claes Adriaensz. 1544 tot 1552; bij Quyring Allertsz. 1553 tot 1556; bij Jacob Jansz. van der Graft 1557 tot 1559; bij Henric Florisz. van Wassenaer 1560 tot 1567; bij Cornelis Claes Adriaensz. 1568-1576; bij Pieter Henricxz. van Wassenaer 1577 tot 1579; bij mr. Symon Fransz. van Merwen 1580 tot 1587; bij Symon Tomasz. van Zwieten 1588 tot 1592; ende voor den jegenwoordigen jaere 1593 bij Jasper van Banchem.

Hebbe vorder bevonden dat vanouts van stadtswegen verhuyrt zijn eerst de visscherijen om stadtsvesten, buytengesloten den Rijn, zoewel buyten als in deser stede, daervan de visscherije den Heer van Wassenaer toecomt; ten 2en de visscherije van de Maren ende Marenpoelen, beginnende van de vest duer de Quaeckel tot in den Lee omtrent het veerhuys daer des Heeren van Warmonts water begint [in de marge door JvH: hier te maecken rayingen van ’t scheyt] ende lopende duer ’t Warmerveer de Poel op, eyndende aen d’ een zijde aen de Hogeweysloot ende aen d’ ander zijde aen de Vijfhantsloot daer de visscherije van de kinderen van Claes van der Laen behorende aen haer hofstede van Endepoel zouden beginnen; nopende welc scheyt jegens de voorn. kinderen van Claes van der Laen ongewesen rechtvorderinge hangende es voor den Hove van Hollandt. Ende ten derden alle stadts vroonwateren beginnende aen den Rijn voor ende onder de Zijlbrugge ende voorts de Zijl op, alle de wateren, meeren, poelen, wateringen gelegen tussen Leyden, Haerlem ende Amsterdam met verscheyden namen genomt als de Zijl, ’t Zweylant, de Norremeer, de Hemmeer, de Valckemeer (?) of ’t Vennemeertgen, de Spriet, de Kever, de Zever, ’t Hellegat, de Zassemermeer, de Grevelinge, de Aa, Huyckesloot, de Cagermeer, de Aftermeer, de Leytsemeer, de Haerlemermeer (zo men die nomt), de Hellemeer, de Stommeer, de Verremeer, ’t Griet, de Braesemmeer, de Ouwe Wetering, de Nieuwe Weteringe, etc., hebbende zulcx van ouden tijden in [fol. 23] zijnen circkel of ommetrec belent, beginnende aen de Zijlbrugge: aen de westzijde voorts ommelopende naer den noorden, oosten ende zuyden de landen van Leyderdorp (’t zal goet zijn hem allengskens ooc te informeren opte scheyten van de ambachten aen tstats wateren comende ende daermede afrayingen te maecken[opmerking van JvH in de marge]), daeraen van Oestgeest mit de Slaechsloot ofgescheyden daeraen van Warmont, daeraen de visscherie van de Heer van Wassenaer gelegen in Zassenhem, daeraen de landen van Lisse, daeraen de landen van de Vennip, daeraen van Hillegom, daeraen van Heemstede tot aen de tonne vanouts genomt ’s-Gravensloot, aen de noortzijde de landen van Salcwijc (sic!), van de Vijffhuysen, [in marge: ooc de Spieringmeer, vorder de landen] van Nieuwerkerc ende van Rijc, eyndende daeraen de Slotermeer die men nu nomt de Nieuwe Meer, ende weder beginnende mitten houc van Rijckeroort, vanouts genomt de Koecken, langs de landen van Rijckeroort, van Aelsmaer (daer de Stommeer rontsomme in leyt), van Sgrevelsrecht, van Groot Burchgraverveen, van Cleyn Burchgraverveen, van Lemuyden, van Reynsterwoude, van Jacobswoude, van Alckemade [doorgestreept en in de marge vervangen door, nauwelijks leesbaar, … … grote visscherije van Alckemade na de stadt toe ?], van Warmont ende wederomme van Leyderdorp, eyndende duer de Zijlbrugge aen den Rijn, zonder dat binnen denzelven ommetrec yemant enich recht heeft van visscherije. Gelijc ic ooc niet en hebbe connen bevinden dat de stadt oyt buyten den voors. ryng of ommetrec enige wateren heeft verhuyrt dan alleenlic de Lede, die altemet claerlic zulcx wert genomt zomwijlen een water boven Haerlem gelegen, welcke Lee nu ter tijt aen twien leyt, te weten Haerlemmerlee, lopende naer ’t Penningsveer toe, ende Nieukerckerlee, lopende naer de Luttekemeer toe, welcke scheydinge mijns bedunckens toegecomen moet zijn mits ’t duerbreecken van de Spiringmeer die ic houde vanouts gelegen te hebben benoorden van de voors. Lee.

Nopende de gelegentheyt van de noort- of noortoostzijden van de meeren die voor ‘t 1^e hier meest in insicht werden genomen overmits de anstaende scheydinge, heef (sic!) men de bepalinghen van ’t fuycwater vanouts altijt gestelt aldus: van Uyt-Sparen of Out-Sparen tot Jan der Weduwen smalweer, van Jan der Weduwen smalweer totter Zwette toe, van de Zwette tot Mijnre Vrouwenvaert toe (‘twelc mijns bedunckens de plaetse es daer de Spiringmeer es doergebroecken ende nu ter tijt genomt werden de Gaten) [in de marge: zij gesocht in wat jaer de naem van de Gaten eerst wert gevonden], van Mijn Vrouwenvaert tot Nieuwerkerc toe, [fol. 24] van Nieuwerkerc tot Ryetwijcker Lantscheyding, van Ryetwijcker Lantscheydinge tot Jan Niesenssloot toe, van Jan Niesenssloot tot Slotermeer toe, ‘twelc zulcx geduyrlick gebruyct es tot in den jare 1492, mer in den jare 1493 als (mijns bedunckens) de Spieringmeer duergebroecken was, heeft men begonst alle de bovenwateren in een bont te verhuyren onder de naem van de wateren die men jaerlicx plach te verhuyren tot Haerlem, gelegen op geen zijde van de Vennip after Hillegom, te weten van Cruysoorde ter Leede ter Nieuwerkerc te Rietwijc, mitsgaders alle de plempen, fluwen, houckerijen ende schaeckelerijen op geen zijden van de Vennip, ‘twelc zulcx geduyrt heeft tot in den jaere … [in de marge: zij gesien].

’t Welc dusverre geseyt zij van de circkel of ommetrec van stadtswateren, de verhuyringen vinde ic vanouts verscheyden gedaen te zijn geweest, eensdeels binnen, eensdeels buyten Leyden. Binnen Leyden heeft men altijts verhuyrt de wateren op dees zijde van de Vennip ende tot Aelsmaer toe incluys, te weten om te vysschen mitte fuycken, schaeckel, zegen of houcken. Buyten Leyden verhuyrde men vanouts de wateren boven de Vennip, te weten de grote zegen op geen zijde van de Vennip totter tonne toe, voorts de Haerlemermeer alomme ende ’t fuycwater van Cruysoorde of opwaert naer de tonne tot Out-Sparen of Uyt-Spaeren, voorts tot Nieuwerkerc ende ter Lede tot Rijc ende Rijckeroort ende tot Schipsheul toe, mitsgaders om aldaer ooc beneden der Vennip te visschen mitte fluwen ende plemp, zegen ooc mit houcwant, aen luyden wonende op ’s-Gravensloot, tot Schalwijc ter Lee, Nieuwerkerc, Ryetwijc, tot Haerlem, Sparendam, Sparwoude, Bennebrouc, Heemstede. Dees verhuyringe buyten Leyden es eerst gedaen binnen Haerlem tot omtrent ’t jaer 1522 toe, van anno 1523 van 1528 toe zijn de verhuyringhen jaerlicx gedaen op ‘s-Gravensloot ende van den jare 1529 tot 1564 zijn die gedaen geweest tot Heemstede ende zedert die tijt mit de andere visscherijen binnen Leyden, ‘twelc dusverre gezeyt zij van de plaetse der verhuyringhen. [fol. 25] Belangende de forme of manieren van de visscherijen bevinde ic dat men altijts statswateren heeft verhuyrt om te bevisschen mit staende of mit gaende want als fuycken, zegens, schaeckelen, vluwen, plempzegen, dobbens ‘twelc men ooc nomt houcken, hebben ooc t’allen tijden verboden zeeckere soort van visscherijen namelicken de spanhave (die vanouts altijt bekent es geweest) mitsgaders de clopnetten, wesende niet zoe out, mer zedert gevonden; ooc werpnetten, schepnetten ende waeyen, behalven welcke toegelaten of verboden visscherijen men tot noch toe zonder huyr in tstatswateren heeft gedoocht ’t visschen mitter angelroey ende mit peuren.

Om ‘twelc naerder te verstaen, zoe zijn alle visscherijen die men opter meeren vanouts gewoon es te doen of toegelaten of verboden [in de marge: Te resolveren of men hierinne yet zal doen], de toegelaten of behoorlicke visscherijen doet men mit staende of mit gaende want aen de canten of in ’t diep; staende visscherijen aen ’t lant zijn fuycken of kerven, ooc de schaeckel; staende visscheriën in ’t diep zijn dobbers of houcken mitsgaders fluwen; gaende visscherije aen ’t lant es de zegen; gaende visscherie in ’t diep es de plempzegen; verboden visscherijen zijn de spanhave, clopnetten, werpnetten, schepnetten ende waen. [in de marge: hier te brengen pertinente beschrijvinge van elcke sorte van visscherije, mit hoedanich want die gedaen werden, de langde, grote, diepte, wijde van de masschen, hoe men die in ’t werc brengt, tot wat tijt, wat visch daermede gevangen wert, ‘twelc ic meestal bij denanderen hebbe, eensdeels noch beschrijven moet naer ic de werckingen zal hebben zien doen]

[Hierna volgt een hele verhandeling over de fuycken, met een tekeningetje van ‘een fuyck mit sijn cubbe’ door JvH op fol. 24v., die fol. 25a en b beslaat, daarna de dobbers (fol. 25b verso-25c-d-e), ’t schaeckelen (fol. 25-e verso; blanco gelaten), de houcken (fol. 25 f verso), de fluwen ‘twelck men noompt de baersvlou (fol. 25g), de zegen (fol. 25g verso, alleen tekst op fol. 25h verso), de plempen (fol. 25-i), de spanhaven (fol. 25-1 verso – 25k), de clopnetten (fol. 25k verso)].

[fol. 26]. Hoewel nu de have als geseyt vanouts een verboden visscherije es geweest, zo bevinde ic nochtans dat anno 1448 enen Geryt Coppensz. van stadtswegen geconsenteert es te visschen mitter have in ’t IJe ende in de Spiringmeer, mits dat hij de have niet naerder aen ’s-Gravenwater en zoude brengen dan tot Haerlem; vorder dat de stadt in ’t jaer 1539 enen Claes Best op Spiringmeer verhuyrt zoude hebben te visschen mit 150 doggers.

Voor zoeveel angaet dat de stadt haer wateren om te vogelen zouden hebben gebruyct en hebbe ic vanouts noch niet bijsunders gevonden, anders dan dat eenen Henric Cornelisz. tot Vijfhuysen in den jaere 1563 gehuyrt zoude hebben om te vogelen van de tonne of tot de Spiringmeer; van gelijcken dat Ysbrant Cornelisz., wonende opte Vijffhuysen, anno 1569 innegehuyrt zoude hebben den Inhol tot de Gaten, ende van gelijcken in den jaere 1592 mit verclaringe van niet verbonden te willen wesen zijn vogelen tot Leyden ter marct te brengen. [in de marge: belangende ’t brengen van alle de vroonvisch binnen Leyden ter marct hebbe bevonden dat … (verder niet afgemaakt)] Alle ‘twelc ic om daer ende zulcx des noode wert te dienen tot onderrechtinge zoe uyt de oude [onderaan de bladzijde: hierbij vougende dat ic hebbe bevonden dat t’ anderen tijden tusschen de stadt ende de casteleyn van den burgh(?) accordt gemaect es nopende de visscherije behorende totter castelanie ende dat niet alleen dezelve mer ooc de grave ende gravinne zelfs bij manier van gedooch toegelaten es haren visch voor haer herbergen te mogen copen after Zassenem of daeromtrent uyten rivieren als gewoonlic es geweest, mits dat degeene die de visch vercoopt deser stede uytreycken zoude ’t vroongelt naer ouder costuymen, gelijc daervan blijct bij ‘tgunt hier innegelijft es: Schout, schepenen etc., vóór litera C.] boucken als anders desen angaende tesamen hebbe connen brengen.

Omme nu te comen tot kennisse van de gelegentheyt van alle de plaetsen ende oude namen zonderlinge om te dienen tot het maecken van ’t scheyt in de Spiringmeer ende Nieuwe Meer, vanouts zoe geseyt es genomt de Slotermeer, ende dezelve voor zoeveel mij mogelic es zulcx te voorbereyden dat de stadt in haer gerechticheyt mocht blijven onvercort, bin ic op zaterdage den 27en martii 1593 naer middage ten vier uyren mitter schuyt van Aelbert Adriaensz., tot zijn behulp ende dienaer medegenomen hebbende Michiel Jansz., schuytvoerdersknecht, gereyst van Leyden naer Amsterdam, daer ic mijn eygen zaecken halven wat te doen hadde, mit mijn genomen hebbende mr. Salomon Davitsz. van Dulmerhorst, gesworen lantmeter van Rijnlandt mitsgaders van deser stede, ende in den mergenstont tusschen drie ende vier uyren gecomen zijnde opten Overtoom hebbe strac gescreven aen Maerten Fransz., tapper ende procureur, wonende in de Oostbuyrt van Aelsmoer, als van de stadt enige jaren visscherije innegehuyrt ende gebruyct hebbende, omme jegens ’s anderendaechs smergens t’ zijnen huyse te doen comen twee of drie personen [fol. 27] kennisse van der gelegentheyt daeromtrent hebbende zonderlinge om de limiten van statsvisscherijen in ’t Oosteynde van Aelsmaer, beginnende van de Kercweteringe tot Schipshol, van ’t Hol tot de Kuecken of den Zuythem of Zuythouc van de Nieuwe Meer, ende voorts reysende op Amsterdam zij van daer gekeert naer Aelsmeer ten zelven dage savonts ten vijff uyren ende snachts opter meeren blijvende, bin des smergens vrouch mitten dage gecomen ten huyse van de voors. Maerten Fransz., alwaer bij mij gecomen zijn Cornelis Claesz. Lichthart, out omtrent 68 of 69 jaren, ende Henric Dircxz, gebijnaemt Moye Henric, out omtrent 56 jaren [in de marge: Henric heeft getuycht, fo. 58verso], beyde wonende op Rijckeroort, dewelcke bij mij verzocht zijnde om met mij te varen op ’t Rijckerveer aen wederzijden, mitsgaders op Schipshol om mij dezelve plaetsen aen te wijsen; verclaerden gesamentlic ende elc van hem dat zij daertoe willich waren ende zulcx gaern doen zouden, daer bijvougende dat zij dezelve plaetsen ende gelegentheyt van dien zeer wel kenden, ende dienvolgende mit mij ter schuyt gaende, hebben doen aenleggen eerst op zeeckere plaetse welc ende (zoe zij zeyden) den zuyder- of zuytoosthouc van Rijckeveer ter plaetse in der caerte getekent mit 1, ende aldaer op ’t lant tredende, hebbe duer de voornoemde Van Dulmerhorst doen affpeylen de gelegentheyt van de Oude Kerxtoorn van Amsterdam, die wij ooc genomen hebben in alle de volgende royngen ende die (rusten es op ’t compas of de zonnewijser daertoe bij hem gebruyct, gelijc ic in alle de volgende royngen of palingen ooc gedaen hebbe) bevonden te leggen op 48 graden van noorden ten oosten, ende van dezelve roynge voorts afpeylende, hebbe volgende ’t verclaren van de vers. lantmeter bevonden den toorn van Ouderkerc van de streec van Amsterdam op 22 graden, den toorn van Aelsmaer van de streec van Ouwerkerc op 116 graden, den toorn van Hillegom van de streec van Aelsmaer op 41 graden, ende den toorn van de Grote Kerc van Haerlem, die ooc genomen es in alle de volgende peylingen, van de streec van Hillegom op gelijcke [fol. 28] 41 graden.

Van daer ’t veer overvarende, op ’t scheyt van de Nieuwe Meer ende van de Grote Meer, verclaerden de voorn. Cornelis Claesz. ende Henric Dircxz. dat hem geheuchde dat ‘tzelve veer wel de helft nauwer placht te zijn ende dat men ‘tselve bij haer gedencken om een oort stuyvers ooc in der nacht plach over te varen.

Vorder hebben de voorn. Cornelis Claesz. ende Henric Dircxz. de schuyte doen aenleggen aen de noortwesthouc van het Rijckerveer, ter plaetse die zij zeyden genomt te zijn de Cruyshoorn, in de chaerte geteyckent 2, ende hebbe aldaer doer de voorn. Van Dulmerhorst weder doen afpeylen de Oude Kerxtoorn van Amsterdam ende die bevonden op 44 graden van noorden ten oosten, ende daerop voorts affpeylen alle de voorgaende toornen hebbe bevonden Ouwerkerc van de streec van Amsterdam op 75 graden, Aelsmaer van de streec van Ouwerkerc op 97 graden, Hillegom van de streec van Aelsmaer op 39 graden ende Haerlem van de streec van Hillegom op 40 graden.

Van daer weder tzeyl gaende, hebben de voorn. Cornelis Claesz. ende Henric Dircxz. mij gebrocht op Schipshol, ‘twelc zo zij mij zeyden een wateringe es, scheydende de ambachten van Aelsmaer ende Rijckeroort, in de chaerte geteyckent 3, ende hebbe aldaerm wesende aen de noortzijde van de voors. weteringe, duer de voorn. Dulmerhorst doen afpeylen de voorverhaelde Oude Kerctoorn van Amsterdam ende dezelve gevonden op 43 graden van noorden ten oosten ende doerop weder affpeylende alle de voorgaende toornen hebbe volgende des voors. lantmeters verclaringe bevonden Ouwerkerc van de streec van Amsterdam op 66 graden, Aelsmaer van de streec van Ouwerkerc op 121 graden, Hillegom van de streec van Aelsmaer op 36 graden, ende Haerlem van de streec van Hillegom op 41 graden. Ende de voorn. Cornelis Claesz. ende Henric Dircxz. vorder ofgevraecht hebbende of zij de hoecken niet en kenden, verclaerden neen, ende dat zij dezelve noyt en hadden horen nommen, maer wel een Koeckel die eertijts daeromtrent gelegen hadde [fol. 29] ‘twelc te zeggen es een vogelkoy, waermede de voors. Cornelis Claesz. ende Henderic Dircxz. van mij gescheyden zijn naer ic dezelve van haer goede anwijsinge hadde bedanct.

Vorder bin ic mitter schuyte voorts geseylt tot opte Aelsmaer Kercweteringe ende daer op ’t lant tredende, hebbe aen de noortzijde van dezelve weteringe, in de chaerte geteyckent mit 4, duer de vers. Dulmerhorst doen affpeylen de geroerde Oude Kercxtoorn van Amsterdam ende dezelve bevonden op 41 graden van noorden ten oosten ende naer dezelve afmetende de volgende toornen zijn bevonden: Ouwerkerc van de streec van Amsterdam op 36 graden; Aelsmaer van de streec van Ouwerkerc op 74 graden; Lisse van de streec van Aelsmaer op 104 graden; Hillegom van de streec van Lisse op 17 graden; Haerlem van de streec van Hillegom op 52 graden ende Spaerwoude van de streec van Haerlem op 18 graden.

Van waer ic wederomme geseylt zij naer ’t ambacht van Rietwijc, alwaer gecomen zijnde omtrent ten vijff uyren in den avont, hebbe duer de voorn. Van Dulmerhorst doen afpeylen de Rijckerkercwech, comende dicht aen de Meer, juyst hondert roeden van de ruyne van de kerc van Rijc, ter plaetse in de chaerte geteyckent mit 5, ende hebbe de vers. ruyne alsoe de vers. toorn van Amsterdam aldaer niet gesien en const werden, mer onder de huysen schuylende was, afgeraeyt bevonden op 67 graden van noorden ten oosten; Ouwerkerc van de streec van Rijc op 44 graden, Aelsmaer van de streec van Ouwerkerc op 75 graden; Lisse van de streec van Aelsmaer op 52 graden; Hillegom van de streec van Lisse op 10 graden; Haerlem van de streec van Hillegom op 53 graden ende Spaerwoude van de streec van Haerlem op 28 graden.

Ende zoe ic geen personen van die van Rijc om mij behoorlicke anwijsinge te doen zo strax wist bij denanderen te crijgen, alsoe zij in een gemeen werschap vergadert waren, alsooc dat het te laet in den avont viel, bin ic aldaer den nacht overgebleven.

[fol. 30] Den 30en aprilis 1593 zijn ‘smergensvrouch mit ’t begin van den daech bij mij gecomen Pieter Cornelisz., gebijnaemt jonge Pieter, out omtrent 57 jaeren, ende Geryt Pietersz., alias Gerritgen Ouwe Pieters, out omtrent 63 jaren, beyde buyrluyden van Rijc, ende van hem versocht hebbende of zij wel kenden de Veersloot of Maetsloot ende of zij mij daerop wel wilden leyden, verclaerden de Veersloot wel te kennen ende dat dezelve ’t scheyt es van den ambachten van Rijc ende Sloten, mer belangende de Maetsloot dat zij dezelve niet en kenden, hem latende beduncken dat het eene sloot most zijn die bij de schouten ten wederzijde geschouwen werde ende zoe zij haer willich verclaerden daer met mij te gaen, hebben zij mij den Rijckerwech op geleyt tot op het eynde vandien, comende een goet stuc voorbij de kerc van Sloten, die ter luchterhant bleeff leggen, ende van daer een schuyte nemende, hebben wij eyntelick zo mitter schuyt gevaren ende ‘tgeen wij niet en conden varen, voorts mitte voet geleyt tot opte voors. Veersloot, die zij zeyden ’t scheyt te wesen van de ambachten van Rijc ende Sloten, alwaer zijnde ende staende opte Veersloot ende zulcx in Sloterambacht, ter plaetse in de chaerte geteyckent mit 6, ic bij de voors. Van Dulmarhorst hebbe doen affpeylen de streec opten toorn van Amsterdam ende dezelve bevonden op 46 graden van noorden ten oosten, ende vorder peylende es Ouwerkerc bevonden van de streec van Amsterdam op 72 graden, Aelsmaer van de streec van Ouwerkerc op 94 graden ende (overslaende Hillegom als ons onsienbaer wesende) Haerlem van de streec van Aelsmaer op 82 graden.

Vorder zoe wij daer ter plaetse vonden een visscher genaemt Job Jacobsz. van der Aa, wonende op Rijckeroort, begeerde ic van denzelven dat hij ons mit zijn schuyte zoe verre zouden willen voeren dat wij bequamelixt zouden connen geraecken aen de Rietwijckerwech, ‘twelc dezelve zulcx annemende, zijn in zijn plemp getreden [fol. 31] ende voortsvarende vonden daer ter plaetse, in de chaerte geteyckent mit 7, een schuttinge staende mit een fuyc die hij zeyde te wesen ende gevraecht zijnde van wien hij ‘tzelve water huyrde, zeyde dat hij ’t tot daertoe vrij hadde gebruyct [in de marge: dit beschaemt ‘tgeen voor fo. 21 es gestelt] ende dat hij ’t voor dit jaer d’ 1^e mael hadde moeten huyren jegens de stadt van Haerlem, daer bijvougende dat hij de huyr op Stadthuys gemaect hadde, verclarende vorder dat hij ’t vorder water van ’t veer of ‘twelc hij daer terstont toochde te weten even de plaetse die wij op gisteren hadden affgepeylt tot Rijckerhouc toe ende geteyckent numero 1 innegehuyrt hadde van de vroonmeester der stadt Leyden om te bevisschen mit fuycken, mer dat degenen die terzelver plaets van de stadt van Leyden gehuyrt hadden te visschen mitter zegen, woonde t’ Amsterdam. Ende zulcx van hem scheydende op ’t vers. veer, zijn te voet gegaen duer de wegen tot opter voors. Rijckerwech, ende wedergecomen zijnde aen de Meer, hebben mij de voorn. Pieter Cornelisz. ende Geryt Pietersz. t’ mijnen versoucke geleyt op ’t lantscheydinge van Rijc ende Nieuwerkerc aen de Hellemeer ende hebbende dezelve plaetse, in der chaerte geteyckent mit 8, alsvooren doen afpeylen, es bevonden t’ Amsterdam op 63 graden van noorden ten oosten ende (overslaende Ouwerkerc als mits de huysen van Rijc ons onsienbaer zijnde) Aelsmaer van de streec van Amsterdam op 118 graden; Hillegom van de streec van Aelsmaer op 64 graden; Haerlem van de streec van Hillegom op 55 graden ende Spaerwoude van de streec van Haerlem op 29 graden.

‘twelc gedaen zijnde ende de voorn. Pieter Cornelisz. ende Geryt Pietersz. bedanct hebbende, ben ic voorts getrocken ende tusschen tien ende elf uyren gecomen tot Nieuwekerc, alwaer t’ mijnen verzoucke bij mij zijn gecomen Claes Jansz. Zwart, out omtrent 49 jaren, ende Jan Dircxz., gebijnaemt Opte gaet, out omtrent 57 jaren, beyde geboren van Nieuwerkerc [in de marge: hebben getuycht achter fo. 49verso] [fol. 32] ende hem gevraecht hebbende of zij niet en kenden de Loet ende de Overwech, ooc ’t Poeltgen, zeyden mij: jae, ende dat de Loet over lange jaren affgespoelt ende in der Meer leggende was, mer dat de Overwech eensdeels noch in wesen was als zijnde den ouden gemenen heerwech die men plach te wagen te varen naer de Vijfhuysen ende dat hem beyden wel hoechde dat de voors. Overwech noch omtrent zo lang rechts ter Meerenwaert was lopende, weinich min off meer als dezelve nu es; van de wech die Schijtpenning wert genomt ende hebben dicwils horen seggen dat de voors. Heerwech, comende zoeverre als geseyt es, in der Meeren [in de marge: de wech teynden Schijtpenning naer Sloten toe wert genomt de Aken] haer daer placht omme te drayen westwaerts aen naer de Vijfhuysen toe, ende tot een teycken vandien ende dat ‘tzelve heerwegen zijn geweest, zeyden dat de schout van Nieuwerkerc dezelve Overwech gelijc ooc de Schijtpenning ende de Vijfhuyser heerwech noch ter tijt schout op 42 stuvers, daer hij de andere wegen in Nieuwerkerc als de Dwerswech, de Buyrwech, de Groenewech ende den Groenendijc voor zijn hoochste boeten opte afschou die naer of omtrent Sinte Baef comt, alleenlick schout op 10 stuvers, daer bijvougende dat zij wel gekent hebben eenen Dirc Reyersz., oude schout van Rijc, in zijn leven gewoont hebbende tot Rijc aen de westzijde van de Rijckerwech, op zeeckere zijn erf dat jegenwoordich aen of in de Meer leyt, die men zeyde dat de voors. wech mitte wagen van Amsterdam op Haerlem zoude hebben gereden, ende begerende dat zij mij opten voors. Overwech wilden leyden, hebben zulcx gedaen ende zijn met mij gegaen langs de voors. Buyrwech, lopende voorbij de plaetse daer de kerc gestaen heeft, voorts den houc om langs de Dwerswech tot daer die verheelt es aen de Schijtpenning; ende van daer de rechterhant ommeslaende, gingen opten voors. Overwech ter lengde van omtrent 100 roeden tot aen de Hellemeer, ter plaetse in de chaerte geteyckent mit 9, alwaer ic invougen voors. doende affpeylen es Amsterdam bevonden op 67½ graden van noorden ten oosten [in de marge: hier staende werde tot Aelsmaer wel een quartier uyrs lang de cloc geclept] [fol. 33] ende overslaende Ouwerkerc als daer onsienbaer; Aelsmaer van de streec van Amsterdam op 113½ graden; Lisse van de streec van Aelsmaer op 54 graden; Hillegom van de streec van Lisse op 10 graden; Haerlem van de streec van Hillegom op 56 graden; ende es Spaerwoude ongepeylt gelaten als onsienbaer zijnde.

Van daer weder terugge gaende langs den vers. Overwech ende de Dwerswech, vraechde hem off aldaer geen meer wegen en waren aldaer aen der Meeren stoytende, daerop zij zeyden: jae, ende datter noch eene wech was, genaemt de Groenewech, die aen de Spiringmeer stoyte off doetliep, op dewelcke zij mij t’ mijnen verzoucke geleyt hebben ende comende op ’t eynde van dien aen de Spiringmeer, verclaerden zij mij beyde dat hun dezelve Groenewech placht om te buygen zuytwestwaerts langs de cant van de Spiringmeer tot aen den houc van de Gaten, ende dat hij hem daer weder innebooch naer Nieuwerkercker Buyrwech toe, zonder doch zoeverre te comen als onderweech stervende, daer bijvougende de voors. Jan Dircxz. dat hij deselve wech in zijn juecht ende een jongen zijnde zulcx wel heeft gereden mitter wagen, mennende hoy uyt ’t velt. Ende doende de vers. Groenewech, in de caerte geteyckent mit 10, alsvoren afpeylen, es Amsterdam bevonden op 75 graden van noorden ten oosten; Aelsmaer van de streec van Amsterdam op 99 graden; Lisse van de streec van Aelsmaer op 52 graden; Hillegom van de streec van Lisse op 8 graden; Haerlem van de streec van Hillegom op 55 graden; ende Spaerwou van de streec van Haerlem op 38 graden.

Hebbe voorts wedercomende naer de Buyrwech gesproecken eenen Claes Dircxz. Zwart [in de marge: heeft getuycht achter fo. 49verso], out omtrent 76 jaren, geboren van Nieuwerkerc, die mij zeyde dat hij eygenaer hadde [fol. 34] geweest van de Loet, die geleden omtrent 25 jaren bij de Meer affgespoelt ende zulcx jegenwoordich in de Meer leggende is, ende dat die gelegen was de voors. Buyrwech of Kercwech rechtuyt ziende aen den westhouc vandien, aen of omtrent welcke Loot een poeltgen gelegen was, ‘twelck hem den abt van Egmont vermat toe te comen, invougen dat Cornelis Claes Adriaensz., vroonmeester van de stadt van Leyden, de fuycken die eenen Heer Aelbert Willemsz., indertijt pastoor van Nieuwerkerc, daer gestelt hadde, wechnam ende binnen Leyden voerde. Ende van daer tscheepgaende, verwillichde ic de voornoemde Claes Jansz. Zwart dat hij mit mij wilde varen ende anwising doen van de houcken van de Spiringmeer die men daer nomt de Gaten, daerinne dezelve bewilligende zijn wij stracx voortgevaren ende volgende ’t zeggen van de voornoemde Claes Jansz. Zwart gevaren aen de Oosthouc van de Spiringmeer, in de chaerte geteyckent mit 11, op ’t overblijfsel van den Achterwech, aldaer noch leggende, dewelcke als hiervooren vanouts was gebruyckt mit de wagen naer de Groenewech toe langs de cant van de Spiringmeer, welcke zij mij zeyden noch te staen ter schou van de schout aldaer ten hoochsten op 10 stuvers, ende doende daer alsvoren afpeylen, es Amsterdam gevonden op 75 graden van noorden ten oosten; Aelsmaer van de streec van Amsterdam op 96 graden; Lisse van de streec van Aelsmaer op 56 graden; Hillegom van de streec van Lisse op 10 graden; Haerlem van de streec van Lisse op 65 graden; ende Spaerwou van de streec van Haerlem op 39 graden.

Hier zijnde, mij wat naerder bedenckende op ’t woort Gaten, bestaen uyt twee of meervoudich getal ende waerom ‘tzelve niet genomt mocht zijn geweest ’t Gat, liet mijn beduncken dat ‘tzelve mocht zijn veroorzaect dat daer ter plaetse vanouts tenminsten twee of meer gaten of vaerten mochten gelegen hebben, ’t eene zijn loop hebbende opte Spiringmeer ende ’t ander naer de Fuyc ende de Lye naer ’t Penningsveer, welc beduncken ic goetgevonden hebbe hier te stellen ter gedachtenisse.

[fol. 35] Van daer voorts de mont van de Spiringmeer genomt de Gaten overvarende, heeft mij de voors. Claes Jansz. strack gebracht op de Vijffhuyser Heerwech, in der chaerte geteyckent mit 12, op dewelcke zo hij mij verclaerde de schout schouw hadde van 42 stuyvers, ende dezelve mede alsvoren doende affpeylen es bevonden Amsterdam op 76 graden van noorden ten oosten; Aelsmaer van de streec van Amsterdam op 75 graden; Lisse van de streec van Aelsmaer op 68 graden; Hillegom van de streec van Lisse op 6 graden; Haerlem van de streec van Hillegom op 91 graden ende Spaerwou van de streec van Haerlem op 47 graden.

Van daer heeft mij de voors. Claes Jansz. Zwart voorts gebracht opte Vijffhuyser Groenewech, gelegen aen de zuytwestzijde van de Spiringmeer ende daeraen stoytende of stervende, in der chaerte geteyckent 13, dewelcke ic mede heb doen affpeylen, es bevonden Amsterdam op 78 graden van noorden ten oosten; Aelsmaer van de streec van Amsterdam op 78 graden; Lisse van de streec van Aelsmaer op 65 graden; Hillegom van de streec van Lisse op 7 graden; Haerlem van de streec van Hillegom op 82 graden ende Spaerwou van de streec van Haerlem op 49 graden.

Van daer bin ic voorts gevaren naer Nieuwerkercke Lije, wesende ’t scheyt van Nieuwerkerc ende van Raetsdorp, in der chaerte geteyckent 14. Om dezelve plaets ooc te doen affpeylen zonderlinge om daeruyt te weten hoeverre de stadt van Leyden in tijden ende wijlen bij vorder afspoelen van de Meeren recht tot haer visscherie zouden mogen pretenderen, willen Nieukerckerlandt houden tot haer belende, gelijc dat van ouden tijden altijts es geweest, alwaer ic gecomen ben omtrent ten halff 7 uyren in den avont ende doende alsvoren affpeylen es bevonden Amsterdam op 81 graden van noorden ten oosten; Aelsmaer van de streec van Amsterdam op 99 graden; Hillegom van de streec van Aelsmaer op 55 graden; [fol. 36] Haerlem van de streec van Hillegom op 51 graden ende Spaerwoude van de streec van Haerlem op 37 graden. Ende zoe ons den avont beviel, zijn wij in de voors. Lije opten houc aldaer gebleven ende hebben daer vernacht.

Opten lesten martii ’s-mergens mittet beginnen van den dage zijn wij de Spieringmeer overgeseylt ende gecomen zijnde tot opten zuytwesthouc van de Fuyc, in de chaerte geteyckent numero 15, hebbe daer alsvoren doen afpeylen ende bevonden Amsterdam op 87 graden van noorden ten oosten; Aelsmaer van de streec van Amsterdam op 68 graden; Hillegom van de streec van Aelsmaer op 59 graden; Haerlem van de streec van Hillegom op 75 graden ende Spaerwou van de streec van Haerlem 89 (?) graden.

Van daer voorts zeylende tot opten westhouc van de Gaten of ’t begin van de Spiringmeer, in de chaerte geteyckent mit 16, hebbe ic daer doen affpeylen alsvoren ende bevonden Amsterdam op 80 graden van noorden ten oosten; Aelsmaer van de streec van Amsterdam op 78 graden; Lisse van de streec van Aelsmaer op 64 graden; Hillegom van de streec van Lisse op 8 graden; Haerlem van de streec van Hillegom op 79 graden ende Spaerwoude van de streec van Haerlem op 51 graden.

Van daer voorts zeylende tot aen de tonne op ’t eynde van ’t Spaeren aen de westzijde van de Meer ende van de nieuwe mont van de Sparen, in der chaerte geteyckent mit 17, hebbe daer doen affpeylen alsvooren ende bevonden Amsterdam op 75 graden van noorden ten oosten; Aelsmaer van de streec van Amsterdam op 58 graden; Lisse van de streec van Aelsmaer op 81 graden; Hillegom van de streec van Lisse op 6 graden; Haerlem van de streec van Hillegom op 136 graden ende Spaerwoude van de streec van Haerlem op 27 graden.

[fol. 37] Aen de tonne hebbe ic gesproecken mit eenen Jan Meesz. [in de marge: de getuychnisse van desen staet achter fo. 45verso], out omtrent 80 jaren, die bij de 48 jaren aen de tonne, zoe hij zeyde, hadde gewoont, ende verclaerde mij dat Out-Sparen gelopen hadde heel crom ende uyten oosten uyt de Meer naer ’t Huys van Heemstede. Ende daeromtrent comende booch hem weder naer de Sparen toe, zoe die nu is, mer dat ’t canael zo het jegenwoordich es, zoude gegraven zijn duer een vrou ende daeromme genaemt es ’s-Gravensloot, zodat ’s-Gravensloot ende de Sparen eene zaecke zij; dat Zwansoorde, Zwaneroirt of Langeroort zijns bedunckens eene naem of eene plaetse es, gelegen aen de westzijde van de Meer tusschen Hillegom ende de tonne, bij de Poel die hij seyde dat Aelbert, mijn schuytvoerder, wel kende. Vorder gevraecht zijnde of hij den Inhol kende ende de Zwetten, zeyde mij diezelve wel te kennen ende dat den Inhol geweest es een stuxken lant gelegen hebbende aen het Oude Tonnegat ende dat de Zwetten gelegen zijn tusschen de tonne ende Vijfhuysen bijnaest opter helfte naerder nochtans aen de Vijfhuysen. Vorder gevraecht zijnde naer de Kerfsloot, verclaerde mij dezelve niet te kennen.

Zijn voorts geseylt naer Zwansoort, wesende een uytstec recht voorbij de Poel van Hillegom naer de tonne toe, in der chaerte geteyckent 18, ende hebbende daer alsboven doen affpeylen, es bevonden Amsterdam 65 graden van noorden ten oosten; Aelsmaer van de streec van Amsterdam op 47 graden; de Hoochlantsche kerc van Leyden die wij in de volgende peylinge ooc hebben gevolcht van de streec van Aelsmaer op 90 graden; Lisse van de streec van Leyden op 14 graden; Hillegom van de streec van Lisse op 17 graden ende Haerlem van de streec van Hillegom op 136 graden.

Voorts geseylt zijn tot opten Cruyshouc, gelegen bezijden van Lisserhem, in der chaerte geteyckent 19, ende hebbende daer alsboven doen affpeylen, es bevonden Amsterdam [fol. 38] op 55 graden van noorden ten oosten; Aelsmaer van de streec van Amsterdam op 23 graden; Leymuyden van de streec van Aelsmaer op 39 graden; Reynsterwoude van de streec van Leymuyden op 17 graden; de Cage van de streec van Reynsterwoude op 68 graden; Leyden van de streec van de Cage op 6 graden; Warmont van de streec van Leyden op 15 graden; Zassenhem van de streec van Warmont op 11 graden; Lisse van de streec van Warmont op 45 graden; Hillegom van de streec van Lisse op 69 graden ende Haerlem van de streec van Hillegom op 20 graden.

Voorts gezeylt zijnde tot opten houck van ’t lange rack beneden Lisse noortwestwaerts van Abenes, in de chaerte geteyckent 20, ende hebbende daer alsboven doen affpeylen es, bevonden Amsterdam op 54 graden van noorden ten oosten; Aelsmaer van de streec van Amsterdam op 20 graden; Lemuyden van de streec van Aelsmaer op 35 graden; Reynsaterwoude van de streec van Leymuyden op 19 graden; de Cage van de streec van Reynsaterwoude op 78 graden; Leyden van de streec van de Cage op 5 graden; Warmont van de streec van Leyden op 16 graden; Zassenhem van de streec van Warmont op 17 graden; Lisse van de streec van Zassenhem op 63 graden; Hillegom van de streec van Lisse op 49 graden ende Haerlem van de streec van Hillegom op 17 graden.

Bin van daer vorder gezeylt naer Leyden ende hebbende op vrijdage den 2en aprilis mijne heeren die van de Gerechte der vers. stadt Leyden mijn voorgaende wedervaren invougen alsvoren sommierlicken gerapporteert, alsoe het dezelfde beliefde mij te belasten niet alleen mijn voorgaende gehandelde zulcx ende in der vougen ic ‘tzelve begonst hadde, mitten aldereersten te voltrecken ende volmaecken, mer ooc van de outste personen te verwerven getuychnissen eer ende alvoren mit de voors. van der Reeckeningen te vorderen tot het scheyt. Om der stede ‘tzelve doende geen naerdeel [fol. 39] off schade aen te brengen, zoe bin ic op maendage den 5en aprilis 1593 smergens goetstijts ten zes uyren weder t’ schuyte gegaen naer de Meren, mit mijn nemende de voorgaende Van Dulmerhorst, lantmeter, ende Pieter Jan Broersz., bode mitter busse, gedient zijnde bij de voorn. Aelbrecht Adriaensz., schuytvoerder, tot zijn knecht ende behulp genomen hebbende Jan Pietersz. uyte Cage, ende comende in der Zijl aen der Zijlbrugge, werde ic van den schuytvoerders onderrecht dat de Zijl bij hemluyden onderscheydentlicken wert gedeelt in de Cromme Zijl, beginnende aen Zijlbrugge, ende in de Rechte Zijl, wesende ’t noorteynde vandien; dat weder de Cromme Zijl wert onderdeelt aen de volgende racken: ‘t 1^e, genomt Onder ’t Hout; daeraen comende ’t Houtrac, aen lopende noorden ten oosten ende geduyrt tot voorbij de Slaechsloot comende aen de westzijde vandien; aen ‘twelc volcht de Dworsweteringrac, ‘twelc genouch oostelic aen loopt, hebbende aen de zuytzijde de Dwersweteringe daervan het rac zijn naem draecht; hieraen comt een rac daerof geen naem en heeft of bij hem niet genomt en const werden, lopende eerst noortoost ten noorden aen ende strect tot aen ’t Corte Paelrac. ‘twelc daernaer volcht ende strect noortnoortwestwaerts aen, in welcke rac volgende ’t zeggen van Arent Gerytsz., tstatspachter, out omtrent 30 jaren, die ic vont in de Zijl, Duyvelshorn es gelegen. Daeraen volcht ’t Lange Paelrack, aen lopende noortnoortoostelic. Achter dat het rac van Wonder, streckende noortoost aen, in welc rac aen de noortwestzijde comende es de Diepe Lee van Warmont, dewelcke bij mij zijnde doen afpeylen opten westhouc vandien, in de chaerte geteyckent numero 21 [in de marge: zij van hier of alle de volgende getalen opter caerten gebrocht], es de Hoochlantsche kercke van Leyden bevonden op 26 graden van zuyden ten westen; Reynsburch van de streec van Leyden op 67 graden; Warmont van de streec van Rijnsburch op 52 graden; Zassenhem van de streec van Warmondt [fol. 40] op 35 graden ende Hogemade van de streec van Zassenhem op 138 graden.

Wesende in ’t voors. rac van Wonder achterhaelden wij de voorn. Aernt Gerytsz., wonende in de Coppenhincxsteech, een van stadts visschers, die ons onderrechtinge dede niet alleen van de gelegentheyt van ’s Duyvelshoorn, van de Valckemeer of ’t Vennemeertgen, van de Hemmeer, van de Norremeer, van de Kever ende van de Zeven, daer van hiernaer op haer plaetse zal werden geseyt, mer ooc verclaerde dat hij in huyr hebbende stats wateren, Hem achter Zassenhem, omtrent Pietmans in een poeltgen bij enige huysluyden ende onder andere bij dezelve Pietman ’t visschen zoude werden verboen, zeggende dat zijn ‘tzelve water innehuyrden van de rentmeester van de Heer van Wassenaer, ‘twelc mij vreemt gevende, zeyde dat ic niet en wist dat yemant daer recht van visscherije hadde als de stadt, mer zij daervan hiernaer breder onderrecht geworden.

Aen ’t voors. rac van Wonder volcht het Lange Boterrac, aen lopende noortoost ten oosten, ‘twelc gevolcht wert van ’t Corte Boterrac, beyde haer naem hebbende van ’t Boterhuys, dat daer in den houc tusschen beyde de racken heeft gelegen, in welcke Corte Boterrack comt een vaert naer Warmont lopende gemaect … [in de marge: zij ondervraecht]. ‘twelck dusverre gezeyt zij van de Cromme Zijl.

De Rechte Zijl es streckende noortoostwaerts aen tot daer ’t Zweylandt begint. ’t Zweylant terstont daer ‘tzelve begint heeft aen d’ oostzijde een water genaemt de Zijp, ‘twelc lopende es naer de Valckemeer, die men ooc nomt ’t Vennemeertgen. Vorder aen dezelve oostzijde boven in den houc loopt men naer de wateren of poelen die men nomt de Kever ende Zeven, ende aen de westzijde van ’t Zweylandt, rechts tegens ’t huys van Melten Huygenz. inne te varen, comt de Hemmeer, waerinne respondeert de weteringe van Noortwijc ende Voorhout, comende duer de brugge van Clinckenberch.

[fol. 41] Vorder hebbe ic opten noorthouc van de voors. Hemmeer ende aen de westzijde van ’t Zweylant de gelegentheyt, in de chaerte geteyckent numero 22, doende afpeylen; es bevonden Leyden op 28 graden van zuyden ten westen; Warmont van de streec van Leyden op 58 graden; Voorhout van de streec van Warmont op 32 graden; Zassenhem van de streec van Voorhout op 40 graden; ende Lisse van de streec van Zassenhem op 28 graden.

Van ’t Zweylandt zeylende naer de Cage comt men in de Norremeer die voor de Cage leyt ende mach men ooc uyt de Hemmer comen in dezelve Norremeer. [in de marge: zij gevraecht hoe dat ooc d’andere eylanden zijn genomt]

Opten Noorthouc van de Norremeer, ‘twelc es de westzijde van ’t water dat men naer de Cage loopt, hebbe ic de gelegentheyt, in de chaerte geteyckent numero 23, doen affpeylen ende bevonden Leyden op 26 graden van zuyden ten westen; Warmont van de streec van Leyden op 41 graden; Rijnsburch van de streec van Warmont op 2 graden; Voorhout van de streec van Rijnsburch op 36 graden; Noortwijc van de streec van Voorhout op 5 graden; Zassenhem van de streec van Noortwijc op 34 graden ende Lisse van de streec van Zassenhem op 43 graden.

In de Cage comende, hebbe ic angesproecken eenen Jan Jansz., genaemt Jan Visschertgen [in de marge: dees en heeft noch niet getuycht], geboren van Haerlem, dewelcke zoe hij mijn zeyde Pynster nu toecomende hondertendetwee jaeren out wert, ende dat hij wesende out 96 jaren getrout heeft Neeltgen Tijssendochter van Gorchem, vroevrouwe; dees verclaert mij dat hij meest al zijn leven gewoont hadde tot Nieuwerkerc ende tot Rijc, ende hem geneert hadde mit visschen mitter plemp; dat hij de Loet wel kende, die jegenwoordelick voor Nieuwerkerc in de Meer leyt, langs welcke Loet zij mit haer plempen heen plagen te varen; dat hij ooc wel kende de Overwech, ‘twelcke de Heerwech plach te zijn tusschen Amsterdam ende Haerlem; dat hem wel huecht dat de Gaten, ‘twelc es de mont van de Spriringmeer, zo enge waren [fol. 42] dat twe personen aen wederzijden staende malcanderen mochten toespreecken ende verstaen; dat hij wel kende de Zwetten als gelegen zijnde tusschen de Vijfhuysen ende de Sparen, naerder nochtans aen de Vijfhuysen; ende dat Sgravensloot es de mont van de Sparen zulcx die jegenwoordelic es; dat de vroonmeester der stadt Leyden stadts visscherijen boven de Vennip plach te verhuyren tot Heemstede ende dat de plempers ende andere pachters haeren pacht die belangende de plemp hebbende 11 of 12 netten, plach te zijn 4 gulden 10 stuver, plagen te betalen aen de vroonmeester tot de Barnarditen te Heemstede, ende voor ‘tgeen de visschers alsdan daer in ’t convent verteerden, most elcke plemp ende vluwer jaerlicx op ’t afgaen omtrent Heylich Cruys in de mey in ’t convent brengen twee snees baersen. Verclaerde vorder dat de geltheyt van ’t water meest bijgecomen es doer de drijfschepen die meest alle de visch opgevangen ende ’t jonggoet gesmoort hebben.

Voorts van daer zeylende om te vernemen achter Zassenhem naer Colincxhoorn, ‘twelc mijns bedunckens daerin most leggen, zeylden wij ’t Hollegat op ende comende tussen Zassenhem ende Lisse, vonden daer op ’t water Cornelis Cornelisz. jonge Cock, wonende op ’t scheyt van Zassenhem ende Lisse, die ooc van stadtsvisscherie huyrt, ende mij verclaerde dat Heer Reynershorn leggen zoude in Roversbrouc achter ’t Huys te Matenesse ende van statswegen bevischt wert bij Florys Cornelisz.; dat de Nesse gelegen tusschen den Zassenhem ende den Engel hem toecomt; dat de Horn noortwaerts daeraen gelegen es; ende dat vorder noortwerts daeraen gelegen es de Aelbertscamp, ancomende Jan Paets van Zanthorst; ende gevraecht zijnde naer de Horn, geheten ’t Hellegat, zeyde ‘tzelve ‘tgeen te wesen daer wij mitter schuyt innegecomen waren, te weten de mont van de Poel.

Voorts wat terugge zeylende [fol. 43] om te spreecken de voornoemde Florys Cornelis, zoe dezelve mij (als Cornelis Cornelisz. jonge Cock verclaert hadde) van de gelegentheyt naerder zoude connen onderrechten, zijn wij gecomen in den Inham daer hij woent, gelegen opten Tuyn, ende hem spreeckende, verclaerde hij mij out te zijn 43 jaeren ende dat dezelve Poel die hij nomde de Cleynpoel, was de visscherije ancomende de Heer van Wassenaer, streckende zoeverre als ’t ambacht van Zassenhem strect tot ’t scheyt van Lisse toe, ende dat die voor zulcx van de rentmeester innegepacht ende gebruyct werde bij Jan Dircxz. ende Pieter Maertsz. Pietman; vorder dat hij wel kende Kolingshorn als zijnde een cleyn campgen opten noorthouc van ’t beecgen ‘twelc van Teylingen comt aen den Poel.

Middelertijt als ic mitten voorn. Florys Cornelisz. sprac, es bij mij gecomen Pieter Maertsz. van Zassenhem, hiervooren genomt gebijnaemt Pietman, out zo hij zeyde 28 jaren, ende wonende opten Tuyn aen de voors. Cleynpoel, die mij verclaerde dat hij de vers. Cleynpoel innehuyrde van de rentmeester van de Huyse van Wassenaer in Den Hage om 13 gulden jaerlicx boven de verpondingen. Ende van hem begerende of hij den in- ende ofgang van ‘tselve water dat hij zulcx zeyde gehuyrt te hebben, wel wilde wijsen, heeft hij daerinne bewillicht ende zulcx mit mij ter schuyte gaende, zeylden tot aen de westzijde van de Poel, te weten de geestzijde, aen een slootgen ‘twelc, zoe hij zeyde, ’t scheyt was van Lisse ende van Zassenhem, ende doende de plaetse aldaer in de chaerte geteyckent numero 24, afpeylen, es bevonden Leyden op 18 graden van zuyden ten westen; Warmont van de streec van Leyden op 19 graden; Lisse van de streec van Warmont op 156 graden; ende de kerc van de Cage van de streec van Lisse op 120 graden.

[fol. 44] Ende wijsende ons van verre Colinxhorn, zijn ic mit hem de Poel overgeseylt aen de oostzijde van dien tot op de zuytzijde van zeeckere slootgen, ‘twelc hij mede verclaerde ’t scheyt van Zassenhem ende Lisse te zijn, ende doende de plaetse aldaer, in de chaerte geteyckent numero 25, afpeylen, es Leyden bevonden op 20 graden van zuyden ten westen; Warmont van de streec van Leyden op 21 graden; Zassenhem van de streec van Warmont op 43 graden; Lisse van de streec van Zassenhem op 104 graden; ende de Cage van de streec van Lisse op 128 graden.

Ende statsreeckeningen doerzouckende, hebbe bevonden dat de stat vanouts de vers. visscherie genaemt niet de Cleynpoel, mer de Cleypoel, van de Heer van Wassenaer plach in huyr te hebben, ende zulcx weder te verhuyren om te bevisschen, zo mit gaende als mit staende tou, mer dat in de reeckeninge van den jaere 1516 bij tijden van Jacob Heerman Gerytsz., vroonmeester, staende in ’t groete bouck fo. 21, de voors. visscherije van statswegen niet innegehuyrt mer de Heer van Wassenaer laeten houden is.

Ende de voorn. Pieter Maertsz. daer van ons scheydende, zijn wij de Poel weder overgeseylt tot opten houc van Colinshorn, zulcx die hierboven was angewesen, ‘twelc aen zijnen crommen loop merckelic te kennen was, wesende de voornoemde Colinshorn de oostzijde van ’t voors. beexken ende doende de gelegentheyt, in der chaerte geteyckent numero 26, afpeylen, es bevonden Leyden op 17 graden van zuyden ten westen; Zassenhem van de streec van Leyden op 37 graden; Lisse van de streec van Zassenhem op 142 graden; ende de Cage van de streec van Lisse op 128 graden.

Van daer voorts zeylende duer Lisserpoel tusschen Lisser geestlant ende Roversbrouc naer Greveling, dewelcke zuytoostwerts aen loopt, bin voorts gecomen tot aen de Vennip, ende opten zuytzuytoosthouc vandien optredende, hebbe de gelegentheyt, in de chaerte geteyckent numero 27, aldaer doen affpeylen, bevindende Leyden [fol. 45] op 30 graden van zuyden ten westen; Lisse van de streec van Leyden op 31 graden; Hillegom van de streec van Lisse op 49 graden; Haerlem van de streec van Hillegom op 71 graden; Aelsmaer van de streec van Haerlem op 91 graden ende Lemuyden van de streec van Aelsmaer op 55 graden.

Van daer voorts zeylende aen de tonne, sprac mit Jan Meesz., daervan hiervooren fo. 37 es geroert, ende hem versocht hebbende of hij t’mijnen verzoucke geliefde de waerheyt te getuygen van ‘tgeen hij wist voor schout ende schepenen, zeyde hij mij: jae, ende hebbe zulcx van dien avont versocht aen de schout van Heemstede dat hem gelieven zoude smergensvrouch met twe schepenen te comen op Sgravensloot om de voors. getuyge te horen, ‘twelc hij belooffde te doen.

Opten 6en aprilis hebbe ic smergensvrouch de bosdrager afgevaerdicht op Haerlem aen Jacob van der Bouchorst, schout van Schalwijc, Nieuwerkerc ende de Vijfhuysen, teneynde hij mit twee schepenen mit mij wilde reysen tot Nieuwerkerc om aldaer eenige getugen te horen.

In ’t vorder hebbe aen de vers. tonne becomen de certificatie hier innegelijft: Ic, Willem Michielsz., schout in den ambachte van Heemstede, doe condt eenen yegelick dat voor mij ende voor Huybrecht Cornelisz. ende Joost Dircxz., schepenen des voors. ambachts als getuygen hiertoe verzocht, gecomen ende gecompareert es Jan Meesz., eertijts biertapper, geboren van Aelsmaer, jegenwoordelick wonende omtrent de tonne aen de mont van de Sparen dat men nomt Sgravensloot, zijnde van den ouderdomme van omtrent tachtich jaren, ende heeft ten versoucke ende gerechtigen vervolge van Jan van Hout, secretaris der stadt Leyden, vanwegen ende uyten name van burgermeesteren der vers. stede, bij eede hem hoochlick gestaeft ende affgenomen, verclaert ende getuycht warachtich te wesen [fol. 46] hoe dat hem getuyge welbekent es, dat zoelange hem gehuecht ende hij de visscherije opter Meren gebruyct heeft, de vroonmeester der voors. stadt Leyden van derzelver stede wegen verhuyrt heeft de wateren van de Meeren tusschen Leyden ende Haerlem, leggende zowel in Kennemerlandt als in Rijnlandt, ende zulcx ooc aen de noortzijde van der Meer die men nomt de Haerlemmermeer, de Aftermeer, ooc de Hellemeer, te weten van de tonne of Sgravensloot langs de canten van de Vijfhuysen naer de Gaten, ‘twelc es de mont van de Spieringmeer, langs de landen van Nieuwerkerc, ende dat de voors. verhuyringen voor lange jaren gedaen zijn geweest tot Heemstede op Verloren Maendach, ende gingen gemeenlic sdaechs daeraen in ’t convent van de Bernarditen ende staet hem getuyge wel voor dat elcke plemp ende elcke vlu den Barnarditen geven mosten twee snees baersen voor ’t gelach dat daer verteert werde; verclaert vorder dat de voors. verhuyringen gedaen werden omme de geroerde wateren te bevisschen, ende dat zulcx dezelve ooc zijn bevischt geweest mit gaende ende staende want, te weten mitter zegen ende mit fuycken daer ’t water of den gront bequaem was tot zodanige visscheriën, ‘twelc visscheriën zijn die men aen der canten gewoonlick doet, mitsgaders ooc mitter plempen, ‘twelc men nomt de plempzegen, ende mit vluwen, doggeren of houcken, ‘twelc visscherijen zijn die men in ’t water gebruyct. Ende dat zulcx hij getuyge jegens de voornoemde vroonmeester lange jaeren geleden innegehuyrt, gebruyct ende bevischt heeft, een gedeelte van der voors. stede water, gelegen aen der westzijde van der voors. Meer, van de ton of tot Langeroort of Zwaensoort toe, ‘twelc eene naem es en voorgaende was gebruyckt van Claes Dircxz. Buys, ende was de helfte van ’t water dat Cornelis Niclaesz. ende Dirc Mathijsz. tot Heemstede lange jaren tevoren gebruyct hadden, gelijc hij getuge ooc den jaerlicxen pacht of huyr terzaecke van de voorgaende [fol. 47] visscherije aen handen van de vroonmeesteren in der tijt heeft betaelt, des hij hem gedraecht tot de boucken ende reeckeningen die daervan zijn gehouden ende gedaen. Verclaerde in ’t vorder dat Out-Spaeren vanouts geheel crom gelopen heeft als comende mit den oosten uyt de Meer ende lopende naer ’t Huys te Heemstede, ende daeromtrent comende, booch of cromde hem slangsgewijs om, mer dat den mont ende uytgang van de Spaeren zulcx die jegenwoordelick recht lopende es, vanouts (zo hij getuyge verstaen heeft) bij een vrou zouden zijn doen doorgraven ende daerom genomt te wesen Sgravensloot. Ten laetsten dat hij getuyge ooc wel kende de plaetse die vanouts genomt es geweest den Inhol, van gelijcken ooc de Zwetten, ende dat den Inhol geweest es een stuxken landts gelegen hebbende oostwaerts van ’t oude tonnegat ende dat de Zwetten gelegen zijn tusschen de tonne ende de Vijffhuysen, wat meer als ten halven naerder nochtans aen de Vijfhuysen comende dan aen de tonne. Ende en tuychde wijder niet, zo waerlic most hem getuyge Godt Almachtich helpen ende Zijn Heylich Evangelium. Des ten oirconde hebbe ic schout voors. mijn zegel ‘twelc ic in ’t stuc van mijn offitie gewoon zij te gebruycken hieronder opgedruct, ende de jegenwoordige mit mijn handt ondergeteyckent, ende van gelijcken bij de voors. schepenen doen onderteyckenen. Dit geschiede op Sgravenslot in den ambachte van Heemstede opten zesten aprilis des jaers 1500drieendetnegentich, ende was geteyckent: bij mij Huybert Cornelisz., Willem Michielsz., schout van Heemstede, Joost Dircxz.’s merck, ende daerbeneffens noch opgedruckt met een groen wassen zegel. [in de marge: gecollationeert jegens zijn originelen 17-5-93].

Ende alsoe mijn verclaert werde bij de schout van Heemstede dat daer noch twe oude visschers in levende lijve waren, mit namen Dirc Bensen, wonende in Heemstede, ende Dirc Mathijsz., die tot Haerlem woende in ’t Heylige Geesthuys, [in de marge: de getuychnisse van dese 2 personen staet achter fo. 53] [fol. 48] zo verzocht ic van de vers. schout dat hem gelieven zoude dezelve 2 personen jegens mergenmiddach tot Heemstede te doen comen om op haer wetenschap gehoort te werden, ‘twelc hij mij zulcx belooffde te doen. Zulcx gedaen wesende es de voornoemde Van Bouchorst met 2 schepenen beneffens mij geseylt naer Nieuwerkerc ende alsoe ic uyt haer monden verstont dat daer in Vijfhuyserambacht gelegen was een wech genaemt de Goe, die vanouts aen de Meer plach te comen ende nu een stuxken daer of blijft, hebbe ic van hem verzocht mij daerop of beneffens te willen stellen gelijc zij deden ende stelden mij zulcx op de westzijde van een slootgen gelegen recht beneffens de Goe, dicht omtrent den Inhol, daervan noch een cleyn stuxken, vijff off zes roeden, zuytoostwaerts aen gelegen was, ende doende dezelve gelegentheyt, in de chaerte geteyckent numero 28, affpeylen, es Amsterdam bevonden op 73 graden van noorden ten oosten; Aelsmaer van de streec van Amsterdam op 63 graden; Leyden van de streec van Aelsmaer op 70 graden; Hillegom van de streec van Leyden op 16 graden; ende Haerlem van de streec van Hillegom op 123 graden. Ende alsoe de voors. Van Dulmarhorst van Haerlem wel gedroncken wedergecomen ooc ’t weder zeer windich was, invougen dat des voors. Van Dulmarhorsts instrument qualic stille const staen, zo vraechde ic hem hoeveel graden staende bleven van de rayinge van Haerlem tot het noorden, daerop hij mijn antwoorde: 15, ‘twelc zo het tsamen comt op 360, wesende de volle affdelinge van de 1^e circkel, hebbe mij daerop gerust.

Hebben mij voorts de voorn. schout ende schepenen gebrocht opte Zwette, ‘twelc zoe zij zeyden een schouwateringe es, ende ’t scheyt van de Vijfhuyser landen leggende ten oosten ende van der Wouder landen leggende ten westen, ende mij aldaer stellende aen de westzijde op een campe die zij zeyden genaemt te zijn de Schaepvenne ende toe te behoren den Heiligen Geest tot Haerlem, [fol. 49] hebbe ic begeert de gelegentheyt van dezelve plaetse, in de chaerte geteyckent numero 29, affgepeylt te hebben, daerop mij de lantmeter verclarende dat hij Amsterdam vont op 77 graden van noorden ten oosten; Aelsmaer van de streec van Amsterdam op 76 graden [in de marge: gerecht achter fo. 52], Hillegom van de streec van Aelsmaer op 76 ende Haerlem van de streec van Hillegom op 102 graden, ende datter zoude ontbreecken tot het noorden 34 graden, ‘twelc t’samen comen op 365, bevont daeruyt bij hem gefeylt te zijn, ende hem belastende ‘tzelve te herpeylen, zeyde hij mij Amsterdam te vinden op 76 graden; Aelsmaer van daer op 70 graden; Hillegom van daer op 70 graden; ende Haerlem van daer op 118 graden, ende dat hem zoude ontbreecken tot het noorden 36 graden, comende t’samen op 370, mede notooirlic feyl medebrengende. ‘twelc toecomende of bij schulde van de wint off van de wijn, hebbe de peylinge naergelaten ende voorts reysende naer Nieuwerkerc daer becomen de certificatie hier innegelijft: Wij Jacob van der Bouchorst, schout, Cornelis Fransz. Plemp ende Jan Cornelisz. Buyssen, schepenen in den banne van Nieuwerkerc aen de westzijde van de Meer, oirconden dat voor ons quam ende compareerde in propre personen jonge Claes Dircxz. Zwart, out omtrent 75 jaeren, Claes Jansz. Zwart, out omtrent 49 jaeren, Jan Dircxz., out omtrent 57 jaeren, ende Jan Baertsz., out omtrent 63 jaeren, alle rechtelic verdaecht omme der waerheyt getuychnisse te geven ten rechtelicken verzoucke ende vervolge van Jan van Hout, secretarys der stadt Leyden, vanwegen ende uyten naeme van burgemeesteren der voors. stede, ende hebben zij getuygen eendrachtelic ende elcx bijsunder bij den eede hemluyden wettelicken gestaeft ende affgenomen, naer behoren geseyt, getuycht ende verclaert warachtich te wesen hoe dat zij getuygen als buyeren van Nieuwerkerc aen de oostzijde van de Hellemeer [fol. 50] tot verscheyden reysen van de vroonmeesteren binnen der stede Leyden ingehuyrt hebben de wateren genaempt de Meeren, zoe aen ’t oost, zuyden, west ende noorden van de Vennip, streckende tot aen de ton ende ’t gadt van de Spiringmeer genaemt de Gaeten, omme diezelve wateren te bevisschen met gaende ende staende want, te weten mette plemp, vlou ende dobbers. Ende staet hun getuygen noch wel voor dat die vroonmeesteren andere personen ‘tselve water mede verhuyrt hebben gehadt omme mitte fuycken als staende want ende die trecksegen als gaende want te bevisschen, dan men en mach ‘tselve wandt aen de canten van Nieuwerkerc beoosten de Meer nu nyet gebruycken overmits die diepten. Es hem getuygen gelijckelicken noch wel kennelicke dat voor den trouble heure pastoor tot Nieuwerkerck, genaempt Heer Aelbrecht, zeeckere fuycken gestelt hadde in ’t waterken genaempt de Poel, leggende besuyden de Poelsloot, ende dat hij ‘tselve ingehuyrt hadde van de vroonmeesteren tot Leyden ende dat ooc eenen Ysbrant Cornelisz. Burger, buyrman in de Vijfhuysen, insgelijcx ingehuyrt heeft een lege stede [legerstede?] omme met vuycken te visschen, ende gecontinueert heeft gehadt totte naeste drie jaeren dat die vroonmeesteren die visch binnen Leyden begeerden gebrocht te hebben, welcke verhuyringe geduyrt heeft zoelange hun getuygen mach bedencken, ende dat zij hun belooffde penningen over die visscherije belooft, altoes betaelt hebben aen den vroonmeesteren tot Leyden, naer uytwijsen huerluyder registeren ende blafferden, daervan zijnde. Verclaerden zij getuyge voorts dat zij wel gekendt hebben een stucke landts genaemt Loetgen, zoe groot wesende dat die mochte weyden vier koeyen, toecomende jonge Claes voors., ende daernae soezeer affgespoelt es dat Leendert Hendricxz., jegenwoordich buyrman tot Nieuwerkerc, als gecocht hebbende van de voors. jonge Claes ’t leste van deselve Loet vercocht heeft aen eenen Ysbrant [fol. 51] Jansz. voor een wortel, soe Leenderet voor hun getuygen heeft verclaert, welcke Loetgen gelegen was bewesten ’t Poeltgen recht royende opte Buyr- ofte Kercwech. Verclaerden mede zij getuygen wel te kennen die Overwech, ‘twelcken eertijts die gemene Heerwech es geweest, die men plach te rijden nae de Vijfhuyserwech ende dat zij diezelve Overwech noch eens zoe lange gekendt hebben dan die jegenwoordich es, seggende redene van wetenschappe dat die schout opte herfst off schou optezelve Overwech, Vijfhuyserwech ende Schijtpenningewech als paelende aen deselve Overwech zijn hoochste boeten windt tot 42 stuyvers, daer hij opte andere lijwegen nyet hoger en windt dan 10 stuyvers de hoochste boeten. Alle ‘tgunt voors. es verclaerde zijn getuygen warachtich te zijn, zo waerlicke most hun getuygen God Almachtich helpen ende Zijn Heylich Woort. T’ oorconde hebbe ic Jacob van der Bouchorst, schout voors. ten versoucke van de requirant naer voorgaende teyckeninge bij de voors. schepenen gedaen mijn segel op ’t spacium van desen gedruct desen 6en april anno 15drieendetnegentich, ende was geteyckent: J. d. Bouchorst; bij mijn Cornelis Fransz.; ’t merck van Jan Cornelisz. Buyssen, ende daerbeneffens noch opgedruct met een root wassen zegel. [in de marge: gecollationeert jegens zijn originelen 17-5-93]

Ende van daer weder zeylende naer de tonne om de tweede certificatie van die van Heemstede te becomen, daervan hiervooren breder es geroert, mits ‘twelc ic daer weder vernacht hebbe, opten 7en aprilis 1593 de voors. bosdrager ‘smergensvrouch geschict naer de schout van Heemstede voornoemt teneynde het hem zoude gelieven hem te laten vinden ende mij mitter schuyte waer te nemen opten houc van de Meer aen de Kennemersloot, wesende ’t scheyt van Rijnlandt ende Kennemerlandt, om dezelve gelegentheyt bij mij te werden afgepeylt.

Middelertijt bin ic weder geseylt [fol. 52] naer de voors. Zwette om d’ afpeylinge wel ende naer behoren te doen ende staende opte voors. Schaepsvenne es de peylinge bevonden als volcht: [in de marge: De gefeylde peylinge voor fo. 49 gerecht] Amsterdam op 80 graden van noorden ten oosten; Aelsmaer van de streec van Amsterdam op 81 graden; Hillegom van de streec van Aelsmaer op 77 graden; ende Haerlem van de streec van Hillegom op 102 graden; daerbij comende 30 graden, comt ter menichte van 360, wezende den vollen circkel.

Van daer ben ic de Meer overgeseylt tot aen de Kennemersloot om daer de affpeylinge te doen, ten welcken eynde mij de schout van Hillegom mit de bosdrager alsvoren verwachtende waren, dan zo zij qualic bij ons consten comen alsoe ’t lant te diep was om te gaen ende qualic gebruyct const werden, hebben zij mij doer de schippersknecht, die bij hem ging, doen zegen (sic!) dat ic genouch optezelve streec angecomen was, als hebbende dat geraemt omtrent ten halven tusschen Hillegom ende de tonne, mer wat bet noortwaerts op mosten, ende zulcx dezelve plaetse daerbij angecomen waren, wesende omtrent een schoot van een musquet noortwaerts van Zwansoort, in de chaerte geteyckent numero 30, affgepeylt hebbende, es Amsterdam bevonden op 68 graden van noorden ten oosten; Aelsmaer van de streec van Amsterdam op 47 graden; Leyden van de streec van Aelsmaer op 89 graden; Lisse van de streec van Leyden op 9 graden; Hillegom van de streec van Lisse op 13 graden; ende Haerlem van de streec van Hillegom 142 graden; ende zulcx 8 graden boven ’t noorden.

Mer een stucxken bet noortwerts aen schuyvende totter plaetse in de chaerte geteyckent numero 31, daer wij twee sloten bij denanderen zagen liggen ende mer eenen sloot aen der Meeren quaem die toegelopen es, hebbe daer doen affpeylen ende bevonden Amsterdam op 78 graden van noorden ten oosten; Aelsmaer van de streec van Amsterdam op 47 graden; Leyden van de streec van Aelsmaer op 89 graden; Lisse van de streec van Leyden op 8 graden; Hillegom van de streec van Lisse op 11 graden; en Haerlem van de streec van Hillegom op 144 graden; ende zulcx 7 graden boven ’t ronden.

[fol. 53] Van daer voorts wedercomende aen de tonne naer Heemstede, alwaer ic middelertijt hadde doen comen ende tsamenroupen de twee oude visschers hierboven genomt, hebbe van dezelve becomen de certificatie hier innegelijft: Ic, Willem Michielsz., schout in den ambachte van Heemstede, doe condt eenen yegelicken dat voor mij ende voor Huybrecht Cornelisz. ende Joost Dircxz., schepenen des voors. ambachts, als getuygen hiertoe verzocht, gecomen ende gecompareert zijn Dirc Bennen, geboren van Sgravensloot in den ambachte van Heemstede, out omtrent tzestich jaeren, ende Dirc Mathijsz., geboren van Heemstede, out omtrent tzeventich jaeren, nu ter tijt wonende tot Haerlem, ende hebben ten verzoucke ende gerechtigen vervolge van Jan van Hout, secretaris der stadt Leyden, vanwegen ende uyten name van burgermeesteren der vers. stede, bij eede hem hoochlick gestaeft ende affgenomen, verclaert ende getuycht warachtich te wesen ‘tgeen hiernaer volcht. Eerst de voors. Dirc Bennen alleen dat hij van aver tot aver van visschers affgecomen es, ende dat Zyvert Bennen zijn bestevader es geweest ende dat hij getuyge zulcx van jongsaen mit Ben Zyvertsz., zijn vader, gevischt heeft in de Meeren mit de plemp ende mit de vlou, ‘twelc visscherijen zijn die in ’t water vallen. Verclaert voorts wel te weten dat zoelange hem geheucht ende hij de visscherijen opte Meeren gebruyct heeft, de vroonmeester der vers. stadt Leyden van derzelver stede wegen verhuyrt heeft de wateren van meeren tusschen Leyden ende de tonne leggende zoewel in Kennemerlandt als in Rijnlandt, ende zulcx ooc aen de noortzijde van de Meer, die men nomt de Haerlemermeer, de Aftermeer, ooc de Hellemeer, ende dat de voors. verhuyringen belangende de wateren boven de Vennip voor lange jaren gedaen zijn geweest tot Heemstede op Verloren of Coppeltgens Maendach, ende gingen gemeenlick sdaechs daeraen in ’t convent van de Barnarditen ende staet hem getuyge [fol. 54] wel voor dat elcke plemp ende elcke vlu ’t convent van de Barnardyten geven mosten twee snees baers voor ’t gelach dat daer verteert werde. Verclaert voorts de voorn. Dirc Matijsz. alleen dat hij getuyge in de Meeren begonst heeft te visschen bij tijden van Lijc Reyersz., zijn bestevader, wesende hij getuyge noch een jong boufgen ende in zijnen dienst, ende geheucht hem getuyge wel dat de fuycken geen cobben achter en mochten hebben. Verclaert vorder dat hij getuyge te man comende, gevischt heeft mit Cornelis Liclaesz., zijn oom, ende zo hij getuyge naer hij gehuwelict was begeerde een slootgen te bevisschen op zijn eygen handt, zeyde Cornelis Liclaesz. voornoemt, zijn oom, jegens hem getuyge, dat hij een double stuver most geven om in ’t Vroenbouc opgeschreven te werden, gelijc hij getuyge gedaen heeft. Gevraecht zijnde of hij wel kende de plaetse van Rijnsoort tot Hilhol, die bevischt zoude zijn geweest bij Claes Dircxz. Buys ende Dirc Claesz. ende waer die leggen zoude, zeyt hij getuyge dat hij dezelve namen niet en kent, mer heeft wel gekent de voors. Claes Dircxz. Buys ende Dirc Claesz., ‘twelc een speelman was die op ’t veeltie speelde, ende vischten t’samen boven Zwansoort naer Hillegom toe, invougen dat hij getuyge hem beduncken laet dat in ’t scrijven van Rijnsoort in de naem geseylt zij, mer dat het moet wezen Zwansoort. Verclaert vorder hij getuyge wel te weten dat zoelange hem geheucht ende hij de visscherije opte Meeren gebruyct heeft, te weten mitter fuycke, dat de vroonmeester der stadt Leyden van derzelver stede wegen verhuyrt heeft de wateren van de Meeren tusschen Leyden ende de tonne, leggende zoewel in Kennemerlandt als in Rijnlant, ende dat de verhuyringen boven de Vennip vanouts plachten te geschieden in ’t dorp van Heemstede op Verloren Maendach off Coppeltgensmaendach. Verclaren vorder tesamen ende gelijckelick dat de vers. verhuyringen gedaen [fol. 55] werden om de geroerde wateren te bevisschen mit gaende of staende want, te weten mitter zegen ende mit fuycken (daer ’t water of den grond bequaem was tot zodanige visscherijen) die men gewoon es aen de canten te gebruycken, mitsgaders ooc mitter plempen off ’t zeyncschip ende mit vluwen, doggeren of houcken, ‘twelc visscherijen zijn die men in ’t water gebruyckt, ende dat ’t water aen de westzijde van de Meer van de tonne of tot omtrent halfwegen Hillegom toe mit de zegen niet en can werden bevischt mits de wortelen die men in de gront vint, daeraen de zegen hechten zoude, die om wel te gebruycken haer vrije streec moet hebben. Verclaren vorder dat zij getuygen de voors. haere visscherijen jegens de vroonmeesteren hebben innegehuyrt, gebruyct ende bevischt gelijc zij getuygen ooc den jaerlicksen pacht of huyr terzaecke van haer voors. visscherijen betaelt hebben aen handen van de vroonmeesteren indertijt, des zij getugen hem gedragen tot de boucken ende reeckeningen daervan zijnde. Verclaerden voorts zij getuygen dat zij wel kennen Zwansoort, ‘twelc een houc es, gelegen tusschen Hillegom ende de tonne veel naerder aen Hillegom dan de tonne, bij gissinge de helft naerder aen Hillegom dan aen de tonne, ende dat de Kennemerbeec ‘twelc es ’t scheyt van Rijnlandt ende Kennemerlandt, ende van gelijcken ’t scheyt van Hillegom ende Heemstede, gelegen es omtrent twee schoten van een mosquet noortwaerts van Zwansoort. Ten laetsten dat zij getuygen ooc wel hebben horen zeggen dat men vanouts niet en heeft mogen visschen of vuycken stellen in duergaende slooten, in der Meeren uytcomende, op vijftich roeden aen de canten vandien, dan mit consent van de vroonmeester of huyrder van ’t water daeromtrent. Soe waerlic most hem getuygen Godt Almachtich helpen ende Zijn Heylich Evangelium. [fol. 56] Des ten oirconde hebbe ic, schout voors., mijn zegel ‘twelck ic in ’t stuck van mijn offitie gewoon zij te gebruycken, hieronder opgedruckt ende de jegenwoordige mit mijn handt ondergeteyckent, ende van gelijcken bij de vers. schepenen doen onderteyckenen. Dit geschiede in den ambachte van Heemstede opten zevenden aprilis des jaers 15drieende tnegentich, ende was geteyckent: bij mij Huybert Cornelisz.; Willem Michielsz., schout van Heemstede; dit is Joost Dircxz’s merck, ende was daerbeneffens noch opgedruckt met een groen wassen zegel. [in de marge: gecollationeert jegens zijn originelen 17-5-93]

Middelertijt dat de voors. certificatie beleden werden, verclaerden de voors. Dirc Bennen ende Dirc Mathijsz. mij in effecte van woorden [in de marge: ziet gelijcke clachte fo. 62verso]: Wij en zijn nu ter tijt geen visschers ende en dencken of zullen de visscherije ons leven niet meer gebruycken, invougen dat ons aen de wateren noch baet noch schade gelegen is ende wij zonder pertidicheyt off affectie spreecken, mer indien mijnheeren van Leyden het water begeren goet te doen ende de voors. voedinge van de visch te beneficiëren, zoe zouden zij de zegen uyt de water houden, want naest de waterschepen die wel meest de wateren geldich maecken ende de visch optrecken, zoe es de zegen ’t bederf van de wateren om twederley oorzaecke: d’ 1^e omdat zij de zegens te eng masschen maecken, ende het 2^e dat zij de zegen op ’t landt optrecken ende ’t jonge goet aldaer laeten leggen, dat erger es dat zij dicwijlen de zegen alleen trecken vol jong goets ende dat vercopen voor aes. Daerop bij mij geseyt zijnde dat nopende ‘t 1^e men geen zegen en mochten gebruycken dan gemeten ende gemerct, ende nopende ‘t 2^e dat de zegen niet anders verhuyrt en werden dan om de cuylen in de schuyte op te haelen ende in ’t water om te keeren om ’t jong goet willen, ende tzelve te laeten leven ende groeyen. Antwoorden zij mij dat het wel zulcx werde bedongen, mer niet [fol. 57] onderhouden. In ’t vorder vermaende mij de voornoemde Dirc Matijsz., gelijc ooc gedaen hadde Jan Meesz. hiervooren genompt, dat de Sparen altijts was gehouden voor een vrij water ende zulcx noch gehouden, ende bij yegelick gebruyct werden, uytgeseyt in de meymaent dat de Sparendammers de bevissinge van de Sparen niet en wilden gedogen om de graeuwen ael wille, ‘twelc bij mij gehoort zijnde, in geheuchnisse gehouden werde omme daervan hier enige anteyckeninge te doen zonder daerop yet vorders te vragen om niet te schijnen alsof de stadt van Leyden yets wilde pretenderen tot de visscherije in de Spaern, ende zulcx die van Haerlem eenige redenen van wangenougen te geven.

Verclaerde ooc de voorn. Willem Michielsz., schout, dat de heer Van Lochorst als Heer van Heemstede pretendeerde recht van visscherije te hebben tot 50 roeden van ’t slot van Heemstede ter Meeren waerts, hoewel ’t grote Vroonbouc fo. 7 in de reeckeninge van den jaere 1484 het water achter Heemstede dat Jan van Heemstede hem plach te vermeten toe te behoren, beginnende van de Kennemersloot tot uyt Sparen toe, van tstadtswegen es verhuyrt.

Van Tsgravensloot ben ic omtrent te 6 uyren in den avont t’zeyl gegaen naer Aelsmaer ende comende in den avont aen in de Kercweteringe, bij mij hiervooren doen affpeylen numero 4, en mochten daerinne mits der ondiepte ende ’t belopen uyter Meeren mit mollem niet vloten, derhalven wij daer overnachtende, ben ’s anderendaechs als donredach den 8en aprilis mit groter moeyten de Kercweteringe opgeschoven ende eyntelick gecomen tot Aelsmaer, alwaer ic t’samen doende roupen eenige van de ouste visschers, niet alleen van Aelsmaer aen de oost- ende westzijden, mer ooc van Rijckeroort ende uyt ’t ambacht van Rijc om van dezelve gelijckelick ende tseffens certificatiën te verwerven, ‘twelc ic ten opsicht van ’t ambacht van Rijc dede omdat ic te Rijc gaende geen vordernisse nopende ’t becomen van certificatie en zouden hebben gecregen alsoe daer geen schout en es ende de ambachtsheer van Rijc verre van daer wonende, zelver ’t schoutambacht bedient.

Middelertijt bin ic gereyst opte [fol. 58] Stommeer, alsmede behorende totter visscherije van de stadt, ende gecomen zijnde teynden de Aelsmaerweteringe rechts voorbij de moelen aen de Stommeer opten noorthouc van dezelve weteringe, in de chaerte geteyckent mit 32, hebbe ic de plaetse aldaer doen affpeylen ende bevonden Aelsmaer op 41 graden van westen ten noorden; Haerlem van de streec van Aelsmaer op 15 graden; Miert [=Mijdrecht] van de streec van Haerlem op 161 graden; Cuydelstaert van de streec van Miert op 36 graden. Van daer de voors. Stommeer overvarende oost ten noort op een vaert die de schippers nomden Boontgensvaert, die men vaeren mach naer ’t Ossenhooft ende voorts totten Overtoom toe, hebbe de gelegentheyt, in de chaerte geteyckent numero 33, daer doen afpeylen ende bevonden Aelsmaer op 19 graden van ’t westen naer ’t noorden; Ouwerkerc van de streec van Aelsmaer op 136 graden, Miert van de streec van Ouwerkerc op 65 graden; Nieuweveen van de streec van Miert op 52 graden; Cuydelstaert van de streec van Nieuweveen op 13 graden; ende Lemuyden van de streec van Cuydelstaert op 36 graden.

Ende van daer de vers. Stommeer overvarende tot opte oostzijde van Geylickerweteringe, leggende in den bovenhouc van de vers. Stommeer, dewelcke streckende es tot aen de Cuydelstaerterwech, in de chaerte geteyckent numero 34, ende doende daer affpeylen, es bevonden Aelsmaer op 42 graden van west ten noorden; Haerlem van de streec van Aelsmaer op 14 graden; Ouwerkerc van de streec van Haerlem op 100 graden; Miert van de streec van Ouwerkerc op 62 graden; Cuydelstaert van de streec van Miert op 62 graden ende Leymuyden van de streec van Kuydelstaert op 46 graden.

Vorder hebbe in de voors. ambachte van Aelsmaer becomen de volgende certificatie: Ic, Pieter Lou Cornelisz., schout in den banne van Aelsmaer, doe condt allen luyden dat op huyden date van desen voor mijn ende voor jonge Willem Jacobsz. ende Claes Gerritsz., schepenen in denzelven banne, als getuygen hiertoe verzocht, zelver in persone gecompareert zijn Jacob Dirc Willemsz., wonende in den ambocht van Schrevelsrecht onder [fol. 59] ’t resordt van Rijnlandt, oudt omtrendt 63 jaeren, Vrerick Allertsz., out omtrent 54 jaeren, Allert Gerritsz., out 59 jaeren, ende Marten Fransz., out omtrent 52 jaeren, alle buyrluyden tot Aelsmer, resorterende onder Kennemerlandt, Henric Dircxz. van Rijckeroordt, oudt omtrent 57 jaeren, Job Jacobsz. van de Ae, wonende nu ter tijt mede op Rijckeroordt, out omtrent 43 jaeren, jonge Pieter Cornelis Yewoutsz., out omtrent 57 jaeren, ende Gerit ouwe Pietersz., oudt omtrent 63 jaeren, beyde wonende tot Rijck, alle mede onder ’t resordt van Kennemerlandt, ende hebben ten gerechtighen vervolge van Jan van Hout, secretaris der stadt Leyden vanwegen ende uyten naeme van den burgemeesteren der voors. stede, bij eede hem hoochlick gestaeft ende affgenomen, als daertoe bij mijn, schoudt, uyte name alsvooren rechtelic gearresteert ende verdaecht zijnde, getuycht ende verclaert warachtich te wesen ‘tgunt hiernaer volcht: dat zoelange hem heucht ende zij getuygen de visscherijen opte Meer gebruyct hebben, den vroonmeester der vers. stadt Leyden van derzelver stede wegen altijt verhuyrt heeft de wateren van de Meere zoewel in Kennemerlandt als in Rijnlandt ende dat bij aenpleckinge van billetten in ’t openbaer ende zulcx oock de noortzijde van de Meer ‘twelcken nomt de Achtermeer, de Haerlemermeer ende de Hellemeer, mitsgaders de oostzijde van de Meer beginnende van Tatickeroordt, ‘twelc is den Ruygenhouck tot Rijckeroordt toe, ende dat de voors. verhuyringen gedaen werden omme alle stadtswateren te bevisschen mit gaende ofte staende want, te weten mette zegen ofte met vuycken (daer ’t water ofte den grond bequaem was) tot zodanige visscherijen die men gewoon es an de cant te gebruycken ende niet verhindert en wert doer wortelen, heuvelen ofte pollen, mitsgaders oock mitter plempen, tzeynckschepen off schuyten ende mit vluwen, dobberen ofte houcken, ‘twelc visscherijen zijn die men in ’t water gebruyct ende dat zulcx zij getuygen haere visscherijen [fol. 60] van de stadt Leyden gebruyckt hebben ende alsnoch gebruycken, te weten om te visschen met vuycken den voorn. Jacob Dircxz. in Rijnlant, Allart Gerritsz., Marten Fransz., Job Jacobsz., Heyndric Dircxz., jonge Pieter Cornelisz. ende Vrerick Allartsz. in Kennemerlandt, behalven Gerrit ouwe Pietersz. voornoemt, die nu ter tijt nyet en vischt, ende dat zij haer jaerlicxe pachten ter saecke van de voors. visscherijen betaelt hebben aen handen van den vroonmeesteren der stadt Leyden indertijt, des zij getugen hem gedragen tot de boucken ende reeckeningen daervan zijnde. Verclaert den voors. Jacob Dircxz. alleen dat Willem Claes Bonisz., zijn bestevader is geweest, maer nyet wetende off hij een visscher es geweest ofte nyet, maer dat hij wel weet dat Dirc Willemsz., zijn vader, een visscher es geweest ende van stadtswater in de Meer bevischt heeft. Ende Vrerick Allertsz. vers. mede alleen deposerende, verclaerde dat Vrerick Baertsz., zijn bestevader, ooc een visscher is geweest, gelijck hij van zijn moeder verstaen heeft, gelijc ooc zijn geweest Reyer Vrericxz. ende Jacob Vrericxz., zijn oomen, in de voors. Meeren stadtsvisscherijen bevischt hebbende. Allert Gerritsz. voors. verclaerde mede alleen dat Reyer Vrericxz., zijn wijffs vaeder, ooc des voors. stadtswateren in de Meer bevischt heeft. Marten Fransz. tuychde mede alleen dat Frans Jan Martsz., zijn vader, een visscher is geweest ende stadtswater in de Meer bevischt heeft. Ende jonge Pieter Cornelisz. ende Gerrit ouwe Pietersz. voornoemt tuychden dat zij wel over de vijffendartich jaeren geleden van stadtswater in de Meer bevischt hebben mit plempen, te weten jonge Pieter wel zeven jaeren ende Gerit ouwe Pietersz. wel twintich jaeren geduerende. Ende jonge Pieter verclaerde noch alleen dat zijne drie broeders ende Cornelis Yewoutsz., zijn vader, alle eertijts van stadtswater in de Meer hebben bevischt met vuycken ende mit een plemp, ende Henric Dircxz. vers. tuychde mede alleen dat Pieter Meyncken, zijn bestevaeder, ende Dirck Pieter Meyncken, zijn vader, oock eertijts [fol. 61] van ’t voors. stadtswateren in de Meer gevischt hebben. Zoe waerlick most hoer getugen Godt Almachtich helpen. Ende ic, schout voors., attestere dat ’t Schipshol is ’t scheyt tusschen Aelsmeer ende Rijck ende zulcx bij den schout van Aelsmeer ende den schout van Rijck ten wederzijden wert geschout. In oirconde van desen hebbe ic, Pieter Lou Cornelisz., schout voors., dese certificatie over de voors. getugen als over mijnzelven besegelt met mijn eygen zegel hierbeneden op ’t spatium gedruckt ende dezelve met mijn handt ondergeteyckent ter presentie der vers. schepenen die desen te meerder kennisse elx mede ondergeteyckent hebben. Actum desen achsten aprilis anno 1500drieendetnegentich; mijn present jonge Willem Jacobsz.’s merck; Bruyn Jacobsz.; Claes Gerytsz.’s merck; dit bij mijn Pieter Lou Cornelisz., ic schout tot Aelsmeer besegelt ende bij mijn handt ondergeteyckent, ende daerbeneffens opgedruct met een groen wassen zegel. [in de marge: gecollationeert jegens d’ originele dezen 17-5-93]

‘Tzelve zulcx gedaen wesende ende mit de vers. getuygen eenighe propoosten of redenen houdende, hebbe van hem grote clachten over de zegenaers gehoort, even dezelve die mij Jan Meesz. ende Dirc Matijsz. [in de marge: voor fo. 56] hadden gezeyt; daer bijvougende dat zij wel gelooffden dat de zegenaers een zegen hadden mit des vroonmeesters mate gemeten ende merc geteyckent, mer dat zij niet en gelooffden dat die oyt in ’t water was geweest, namelick claechde mij Henric Dircxz. voornoemt als hebbende in pacht ’t fuyckwater op Rijckeroort, dat de pachter van de achterzegen hem hadde belast dat hij zijn vuycken zoude opnemen ende dat het staende want het gaende most wijcken, gelijc hij zeyde dat het hem verhuyrt zoude zijn, off dat hij de fuycken zoude aen stucken snijden ende op ’t lant leggen; begerende dat ic mijne heeren de burgermeesteren zulcx zoude willen anseggen opdat hem geen ongemac in zijn visscherije en bejegende, ‘twelc ic zulcx annemende, zeyde hem dat de vroonkeuren die ic hem vertoochde rechts ter contrarie medebrochten, ende dat volgende het negende article [fol. 62] vandien ’t gaende want het staende most wijcken.

Ende daeromtrent t’ zes uyren in den avont tscheepgaende, alvoren van de schout van Aelsmer gevraecht hebbende om enige personen die mij ’t scheyt van de ambachten opte Meeren zouden connen anwijsen, daertoe hij mij nomde Joost Symonsz., wonende in Sgrevelsrecht, Vreric Willem Gijsen, Jacob Dirc Geusen, Geryt Claesz. Schout, Cornelis Jansz. ’t Jongkint off Cornelis Florisz., gebijnaemt jonge Neeltgen Floren, zeylden tot opten houc van de Ruygenhouc, wesende in Sgrevelsrecht, daervan de ambachtsheerlicheyt toecomt Cornelis van Mierop, ende hebbe den uytersten houc, in de chaerte geteyckent numero 35, doen affpeylen; es bevonden Amsterdam op 52 graden van noorden ten oosten; Aelsmaer van de streec van Amsterdam op 45 graden; Leyden van de streec van Aelsmaer op 128 graden; Zassenhem van de streec van Leyden op 19 graden; Lisse van de streec van Zassenhem op 14 graden; Hillegom van de streec van Lisse op 26 graden; ende Haerlem van de streec van Hillegom op 62 graden.

Ende zoe ons den avont daer overviel, hebben wij daer in een sloot off dobbe schietende overnacht, alvoren duer een jonen [=jongen] die wij daer in ’t velt vonden arbeyden, begeert hebbende dat Joest Symonsz. voornoemt die daer recht beneffens woonde, eens ’s daechs daeraen mitten dage bij ons aen de schuyt zouden willen comen, op vrijdage den 9^e aprilis des smergensvrouch es bij mij aen de schuyt gecomen de voorn. Joost Symonsz. ende dezelve gevraecht ende verzocht hebbende of hij bij mij in de schuyt comende de scheyten van de ambachten van Aelsmaer ende Sgrevelsrecht, weder van Sgrevelsrecht ende van Grootburchgraverveen, daernaer van Grootburchgraverveen ende van Cleynburchgraverveen zouden begeren aen te wijsen, verexcuseerde hij hem mitte coude; dan zeyde dat den Ruygenhouc was Screvelsrecht ende dat Grootburchgraverveen begonst op den houc niet wijt van daer, die hij mij vertoochde, ende zulcx van [fol. 63] hem scheydende, ben bij gebrec van behoorlicke onderrechtinge geseylt nair ’t Griet toe.

Alwaer gecomende zijnde, hebbe ic den uytersten houc van ’t landt leggende ten westen van ’t Griet, in de chaerte geteyckent numero 36, doen affpeylen, ende bevonden Leyden op 53 graden van zuyden ten westen; Zassenhem van de streec van Leyden op 37 graden; Lisse van de streec van Zassenhem op 30 graden; Hillegom van de streec van Lisse op 28 graden; Haerlem van de streec van Hillegom op 32 graden; Lemuyden van de streec van Haerlem op 109 graden; ende Reysaterwoude van de streec van Lemuyden op 44 graden.

Van daer voortszeylende tot op ’t Noorteynde van de Oude Weteringe aen de westzijde vandien opten houc van de Meeren, in de chaerte geteyckent numero 37, hebbe de gelegentheyt doen affpeylen ende bevonden Leyden op 50 graden van zuyden ten westen; Noortwijc van de streec van Leyden op 41 graden; Lisse van de streec van Noortwijc op 26 graden; Hillegom van de streec van Lisse op 28 graden; Haerlem van de streec van Hillegom op 30 graden; Leimuyden van de streec van Haerlem op 92 graden; ende Reynsterwoude van de streec van Lemuyden op 53 graden.

Hier comende vont ic Jasper van Banchem, jegenwoordelick vroonmeester, comende van der Meeren, dewelcke zulcx t’ mijnen begeren bij mij gebleven es, ende de vorder visitatiën ende affpeylingen helpen doen heeft. Van daer voorts zeylende duer de Oude Wetering tot opte Brasemmeer opte noorthouc van Thollenweteringe ende de gelegentheyt, in de chaerte geteyckent numero 38, daer doende affpeylen es bevonden Leyden op 66 graden van zuyden ten westen; Hillegom van de streec van Leyden op 82 graden; Lemuyden van de streec van Hillegom op 45 graden; Reynsterwoude van de streec van Lemuyden op 122 graden, Jaepswoude van de streec van Rijnsterwoude op 39 graden ende Koudekerc van de streec van Jaepswoude op 37 graden.

Van daer voorts zeylende opte [fol. 64] Molenweteringe van Rijnsaterwoude daer die aen de Brasemmeer comt aen de noortzijde vandien ende doende de gelegentheyt, in de chaerte geteyckent numero 39, afpeylen, es bevonden Leyden op 70 graden van zuyden ten westen; Hillegom van de streec van Leyden op 81 graden; Haerlem van de streec van Hillegom op 21 graden; Lemuyden van de streec van Haerlem op 17 graden; Reynsaterwoude van de streec van Lemuyden op 19 graden; Langeraer van de streec van Rijnsaterwoude op 94 graden; Jaepswoude van de streec van Langeraer op 37 graden.

Van daer voorts zeylende aen den Hem, ‘twelc een stuc lants es, gelegen aen de zuytzijde van de Braesemmeer ter Meerenwaerts uytsteeckende ende wesende mit Pieter Hobbensz. banc, hier naer ’t scheyt van de Brasemmeer ende van ’t Westermeertgen, in de chaerte geteyckent numero 40, ende de gelegentheyt doende affpeylen, es bevonden Leyden op 69 graden van zuyden ten westen; Lemuyden van de streec van Leyden op 137 graden; Reynsterwoude van de streec van Lemuyden op 34 graden; Langeraer van de streec van Rijnsterwoude 58 graden; Jaepswoude van de streec van Langeraer 22 graden.

Van daer voortszeylende tot aen ’t begin van ’t Paddegat aen d’ oostzijde in ’t ambacht van Esselickerwoude, recht tegenoever de woninge van Bruyn Cornelisz. Couhorn, stadtsleydecker, staende in ’t ambacht van Alckemade, aldaer volgende ’t seggen van Willem Jacobsz. Koyt uyt de Cage, diens vader was Jacob Cornelisz. ende lange jaeren voor den troubel de schakelarie van de Brasemmeer van stadtswegen heeft gebruyckt stadtsvisscherijen, zouden eynden ende ’t water van de Heer van Warmont (dien de visscherijen van ’t Paddegat, de Wijde A ende de Wouweteringe zouden toecomen) ende beginnen ende de gelegentheyt, in de chaerte geteyckent 41) [fol. 65] daer doende afpeylen, es bevonden Leyden op 71 graden van zuyden ten westen; Lemuyden van de streec van Leyden op 137 graden; Reynsterwoude van de streec van Lemuyden op 24 graden; ende Jaepswoude van de streec van Reynsterwoude op 64 graden.

Van daer voortszeylende tot aen Pieter Hobbenz. banc, gelegen aen de noortzijde van de Brasemmeer ende es een houc, wesende mitten houc van de Hem ’t scheyt van de Brassemmeer es ende ’t Westermeertgen, ende de gelegentheyt vandien, in de chaerte geteyckent numero 42, afpeylende, es Leyden bevonden op 66 graden van ’t zuyden ten westen; Lemuyden van de streec van Leyden op 145 graden; Reynsterwoude van de streec van Lemuyden op 41 graden; Langeraer van de streec van Rijnsterwoude op 49 graden; Jacobswoude van de streec van Langeraer op 21 graden; Woubrugge van de streec van Jacobswoude op 40 graden; ende Koudekerc van de streec van Woubrugge op 23 graden.

Van daer voortszeylende tot op ’t zuyteynde van de Ouwe Wetering aen de westzijde rechts buyten der schansse over ’t quaeckeltgen ende doende de gelegentheyt vandien, in de chaerte geteyckent numero 43, afpeylen, es Leyden bevonden op 57 graden van zuyden ten westen; Lemuyden van de streec van Leyden op 159 graden; Rijnsaterwoude van de streec van Leyden op 75 graden; Arlanderveen van de streec van Rijnsaterwoude 26 graden; Jacobswoude van de streec van Arlanderveen op 17 graden; Woubrugge van de streec van Jacobswoude op 28 graden.

Wesende opter Oude Weteringe wedergecomen, versocht ic Jacob Meynertsz., schout van den ambachte van Alckemade, daeronder de Cage ooc ressorteert, dat hij mit mij zoude willen trecken naer de voors. Cage mit 2 schepen om aldaer gerechtelick te horen een out man, over de 100 jaeren out, genaemt Jan Visschertgen, en van zijn getuychnisse certificatie te nemen, [fol. 66] ‘twelc de voors. schout verclaerde hem niet te passe te comen, mer begeerde dat ic zijn getuychnisse zoude willen prepareren ende hem die overschicken omme daernaer ’t verlij bij hem daervan genomen te werden. Ende een uyr twee off drie opter Oude Weteringe blijvende, hebben uyt monde zo van de voorn. Jacob Meynertsz. schout alsooc van den vroonmeester verstaen dat de Heer van Warmont eenige wateren van den stadt was verhuyrende om te vogelen. Ende dat van gelijcken ooc zulcx zouden doen IJsbrant Starc, ‘twelc als contrariërende het 14^e articule van de vroonkeuren ic in mijn jegenwoordige verbael niet en hebbe connen verzwijgen, mer goetgedacht ‘tzelve die van de Gerechte te rapporteren om daerinne tot behoudenisse van tstadts gerechticheyt zodanigen besluyt te werden genomen ende den vroonmeester belasten te executeren als haer Edele bevinden zoude te behoren. [in de marge: Zij hierop geresolveert. ’t Es gedaen, fo. 80verso]

Waernaer ic omtrent ten vijf uyren in den avont van daer voorts zij geseylt tot opter Groch [=Gooch], gelegen westwaerts van de Oude Weteringe ende opter oostzijde vandien, in de chaerte geteyckent numero 44, hebbende doen affpeylen, es bevonden Zassenhem op vijf graden van westen ten noorden; Lisse van de streec van Zassenhem op 29 graden; Hillegom van de streec van Lisse op 27 graden; Haerlem van de streec van Hillegom op 23 graden; Lemuyden van de streec van Haerlem op 79 graden; ende Jacobswoude van de streec van Lemuyden op 75 graden.

Van daer voortszeylende tot opter Nieuwe Weteringe hebbe opten oosthouc vandien, in de chaerte geteyckent numero 45, doen affpeylen ende bevonden Leyden op 53 graden van zuyden ten westen; Warmont van de streec van Leyden op 24 graden; de Cage van de streec van Warmont op 13 graden; Lisse van de streec van de Cage op 44 graden; Hillegom van de streec van Lisse op 25 graden; ende Lemuyden van de streec van Hillegom op 95 graden.

Van daer voortszeylende tot opten houc van de Aa, hebbe opte oostzijde vandien, genaemt de Beynsloot, in der chaerte geteyckent numero 46, doen affpeylen [fol. 67] ende es bevonden: Leyden op 45 graden van zuyden ten westen; Kage van de streec van Leyden op 44 graden; Hillegom van de streec van de Cage op 77 graden; ende Lemuyden van de streec van Hillegom op 91 graden. Ende zoe den avont ons overviel, ben ic voorts geseylt tot in de Cage, alwaer ic de voornoemde Jan Jansz. Visschertgen weder aensprac om van hem te verstaen wanneer het hem sdaechs daeraen gelegen zoude zijn dat ic hem mocht comen spreecken, ‘twelc hij stelde ten acht uyren des mergens. Ende zulcx in der vers. Cage overnachtende, zij ic op zaturdage den 10en aprilis smergensvrouch mit den voornoemde vroonmeester, bij mij hebbende de voornoemde Willem Jacobsz. Cuyt, geseylt opten westhouc van de Haec, ‘twelc es den zuytoosthouc van ’t Cagerlant aen de Cagermeer, in de chaerte geteyckent numero 47 ende doende de gelegentheyt van de voors. plaetse afpeylen, es bevonden Warmont op 60 graden van zuyden ten westen; Zassenhem van de streec van Warmont op 41 graden; Lisse van de streec van Zassenhem op 67 graden; ende Lemuyden van de streec van Lisse op 98 graden, zonder dat wij mits der opcomende mist eenige andere toornen hebben connen zien. Hier zijnde toende mij de voors. Willem Jacobsz. Kuyt een cleyn eylandeken dat hij zeyde genomt te zijn Vogelscamp, leggende westwaerts dicht aen de Caech, daer 3 of 4 huysgens op staen, behorende de gront de Heer van Warmont, ende leyt onder ’t grechtsgebiet van Warmont. Noch Cruysvenne, wezende mede een cleyn eylandeken aen de westzijde van de Cage, daer een schans op gelegen heeft. Ten laetsten ooc den Thuyn, wesende ’t uytstec van Zassenhem naest aen der Cage comende, waerinne ’s Heeren van Wassenaers visscherie gelegen is, voor zoeverre Zassem strect, mer vorder niet, ende dat daerinne 3 ambachten comen als Warmont, Zassem, Lisse.

Van daer voortszeylende tot den noorthouc van ’t Hellegat, wesende ’t scheyt van de Cagermeer ende ’t Geestwater, comende opten zuytwesthouc van Roversbrouc, gelegen in den [fol. 68] ambachte van Lisse, hebbe de gelegentheyt van dezelve plaetse, in de chaerte geteyckent numero 48, doen affpeylen ende bevonden Leyden op 27 graden van zuyden ten westen; Warmont van de streec van Leyden op 21 graden; ende Lemuyden van de streec van Warmont op 226 graden, zonder dat wij meer toornen consten zien, om redenen alsvoren.

Van daer voortszeylende verbij Meeuoort, ‘twelc es den zuytwesthouc van Abenes, ende gecomen zijnde opten noortwesthouc van Abenes, wesende den oosthouc van ’t Langerac, hebbe de gelegentheyt van der voors. plaetse, in de chaerte geteyckent numero 49, doen affpeylen ende bevonden: Warmont op 48 graden van zuyden naer ‘t westen; Zassenhem van de streec van Warmont op 22 graden; Lisse van de streec van Zassenhem op 74 graden; Lemuyden van de streec van Lisse op 137 graden; ende de Cage van de streec van Lemuyden op 102 graden.

Van daer voortszeylende aen Heymanshouc, wesende den oosthouc van Huyckesloot, hebbe de gelegentheyt van dezelve plaetse, in de chaerte geteyckent numero 50, doen afpeylen ende bevonden Leyden op 37 graden van zuyden ten westen; Warmont van de streec van Leyden op 43 graden; Zassenhem van de streec van Warmont op 36 graden; Lisse van de streec van Zassenhem op 58 graden; ende Hillegom van de streec van Lisse op 26 graden.

Ende van daer weder zeylende in de vers. Cage bin gegaen ten huyse van de vers. Jan Visschertgen, [in de marge: zij geresolveert of men dees zal horen] die mij verclaerde nopende zijn ouderdom dat hem heuchde dat den ouden toorn staende gelijc ooc de jegenwoordige op de kerc van Haerlem, die van steen gemaect was ende vier gevelen hadde, in elc een uyrwijser, stont afgebroecken ende in den toorn zoe die nu es verandert werde [in 1520], ‘twelc (zo men doen zeyde) gebeurde overmits dezelve de kerc te zeer bezwaerde, ende dat hij dier tijden een jongetgen was, gaende om te leeren schoenmaecken in de Baginenstrate besijden ’t clochuys in ’t Vierslach. [fol. 69] Ende dat hij hem naderhandt tot ’t visschen begevende, eerst vischte mit Pieter Loutgen, mit Nannemoers Loutgen ende mit Goe Lou, alle drie wesende uyter Cage ende visschten mitter vluwe op Rijckerhorn, mer gaven hem naer achte dagen oorlof, overmits hij hem totten arbeyt te zwac viel. Dat hij daernaer vischte mitte vlu mit de zoon van Guerte Claes Jansz.’s, wonende opte Gaet. Dat hij ooc naderhandt heeft gevischt omtrent den tijt van een jaer mit eenen Willem Matheuszoon tot Nieuwerkerc, die des voors. Jan Claesz.’s zuster getrout hadde, visschende mit fuycken ende mitter vluwe. Dat hij wel gekent heeft Dirc Pieter Meynten, visscher mit fuycken, gewoont hebbende op Rijckeroort, gelijc hij ooc gekent heeft Aelbert Tieuwesen, Ruysch Geritsz. ende Jan Korssen van Assendelft, al in heur leven gewoont hebbende in den ambachte van Rijc, ende gevischt hebbende mit fuycken, gelijc hij ooc gekent heeft Dirck Zwartgen, visscher mitter vlu, gewoont hebbende opte Gaet, mitsgaders dat hij gekent heeft Ben Zyvertsz., Willem Bommertgen ende Jan Zanger, visschers, gewoont hebbende op Sgravensloot, ende gevischt hebben, Ben ende Willem mitter vlu ende mitte plemp, ende Jan Zanger mitter plempe, mer dat hij noyt enige visschers opte Vijfhuysen heeft gekent, ooc niet en weet of daer enige visschers mogen hebben gewoont. Verclaerde vorder dat hij behalven zijn jegenwoordige huysvrouwe noch voorgaende heeft gehadt 2 huysvrouwen daervan de eerste genomt was Aecht Woutersdochter, mitten welcke hij in huwelicke leefde 44 jaeren, ende teelden tsamen 7 kinderen, daervan noch 3 in ’t leven zijn, ende troude tot zijn 2^e huysvrouwe Marie Dircxdochter, aen dewelcke hij geen kinderen en teelde.

‘Twelc zulcx gedaen zijnde, ben naer huys geseylt mit een meeninge om ‘tgunt vorder hieraen mocht gebreecken, te doen [fol. 70] mit de eerste gelegentheyt te voltrecken. Ende zij binnen deser stede wedergekeert ten daege voors. omtrent ten twaelff uyren.

[Verbael Jaspar van Banchem, vroonmeester, nopende ’t dobberen en fuycken in de voetijt]

[in de marge: Rapport gedaen 17-5-93, present tstadts schout, de 4 burgermeesteren, schepenen omnes praeter Brouchoven ende es goetgevonden dit verbael te vougen bij ’t besoinge van de vroonwateren]

Alsoe Pieter Lenertsz., Engel Dammasz. ende Jacob Willemsz., al wonende in de Cage, voor hemselven ende vanwegen hair medebuyren, tsamen tot tien ofte twaelff in getale toe, hem tot noch toe erneert hebbende met doggeren in de grote Meeren, aen die van de Gerechte deser stadt Leyden overgelevert hebben zeeckere requeste ende dairop provisionelic es gedisponeert alles gelijc dezelve requeste mitter apostille alhier van woorde te woorde innegelijft dat medebrengen:

Aen mijne Edele Heeren van de Gerechte der stadt Leyden.

Vertoonen ootmoedelick Uwer Edele schamele dienaren Pieter Lenaertsz., Engel Dammasz. ende Jacob Willemsz., al wonende in de Cage, voor hemzelven ende vanwegen haer medebuyren, tsamen tot tien off twaelff in getale toe, hen tot noch toe erneert hebbende mit doggeren in de grote Meeren, hoe dat al esset zulcx dat het voors. doggeren, ‘twelc es een manier van visscherie mit houcken, daermede men niet en vangt dan graeuwen ael ende in de nairsomer altemets eenige baers, vanouts t’allen tijden van den jaere heeft mogen werden gebruyckt, zonderlinge van den tijt aff dat den ael opcomt, ‘twelc begint mit de warmte in ’t voorjaer ende weder eyndet mitte coude, ten welcken tijde den ael weder in de gront loopt, zonder op eenige voetijt te letten, zoe es ’t vers. dobberen nochtans bij de keuren gemaict in den jaere 1590 voorleden onder andere ooc verboden in der vers. voetijt, te weten tusschen den 4en meye ende 22en juny, in denwelcken ten beduncken van hem supplianten duer misverstant es gefeylt, want indien ’t Uwer Edele geliefde hem dezelve zaecke aen enige personen der visscherije ende de gelegentheyt vandien verstaende, te ondervragen (‘twelc zij toonders [fol. 71] ernstelic verzoucken) zullen bevinden dat het visschen mit dobberen de voortsvoedinge eer grotelicx vordert dan beschadicht, eerstelicken duerdien daermede niet en wert gevangen dan graeuwen ael, dewelcke zoe bij alle visschers kennelick es, niet voors en voet als geen kuyt hebbende noch schietende, mer van slijm in den gront groeit. Ten tweeden dat denzelven ael in de voetijt hemzelffs gewoon es te aessen van de geschoten kuyt, zoe van baersen, braesem als andere visschen ende zulcx ‘tselve schot nairjaecht, invougen dat volgen moet dat hoe dezelve ael in zodanigen tijt min opgevangen wert, hoe zij meer schade in de voortsvoedinge moet doen, ende ter contrarie hoe die meer ende tijdelicker wert opgevangen, hoe de voortsvoedinge meer ende beter wert gevordert, ‘twelck ooc oorsaec geeft dat den ael in de voetijt minst wert gevangen aes zouckende dan aes hem liever ende aengenamer, te weten ’t schot dan het aes dat hem bij de dobberaers wort voorgeworpen, namelic esseling off gruntel. Dit angemerct, bidden ende verzoucken zij suplianten ootmoedelic dat Mijnheeren gelieven hem toe te laten ’t voors. dobberen onder den eedt, vorder conditie ende betalinge van jaerlicxe pacht als ‘tselve den 10en meye 1588 was toegelaten vrijelic te mogen doen ende gebruycken, ooc geduyrende de voorschreven voetijt, opdat zij toonders die anders niet doen en connen ende van zodanigen arbeyt mit wijff en kinderen leven moeten, bij gebreeck van behoorlic onderhout niet en comen te vergaen ende Uwer Edele burgeren ende innewoonderen niet en werden ongerijft, mer te beter gevoet ende gespijst, ende opdat Uwe Edele daertoe te meer mogen werden beweecht, bidden zij dezelve insicht te nemen opte grote coude die tot noch toe es geweest, oorsaeck gegeven hebbende datter zoe weynich visch genouch niet en es gevangen, ten grote verdriet ende schade van hem toonders ondienst ende ongerijff van Uwe Edele ende haere borgeren ende innewoonderen. Dit doende etc. Opte merge stont geaposteleert: Die van de Gerechte deser stadt Leyden hebben gecommitteert ende committeren [fol. 72] mitsdesen Jaspar van Banchem, jegenwoordelicken vroonmeester, omme hem tot laste ende coste van de toonders nopende het te kennen geven te informeren ende zulcx hierop te horen ‘tzij de voorgaende vroonmeester, eenige oude visschers ende andere kennisse van dezer zaecken hebbende, ende voornemelick ooc de pachters van de grote zegen, om van hem te verstaen het interest ‘twelc zij mits het consenteren of ’t bewilligen van ’t versochte zouden mogen hebben of voornemen, ende van zijn bevinden ende wedervaren der vergaderinge rapport doen, daer bijvougende zijn advis omme daernaer ende ‘tselve gehoort op ’t versouc te werden gedaen ende gedisponeert gelijc bevonden zal werden te behoren. Aldus gedaen in vergaderinge van de Gerechte opten 19en aprilis anno 1500drieendetnegentich. Mij jegenwoordich, ende geteyckent J. van Hout.

[in de marge aantekeningen van Jan van Hout, gedateerd 17 mei 93, die hierachter zullen volgen. Het betoog gaat verder met ‘Soe ben ic, Jasper van Banchem’, maar dat is deels door Van Hout doorgehaald en de tekst zeer sterk uitgebreid. Die nieuwe versie volgt hier]

[communicatie mitten ouden vroonmeester]

Hebbe ic, Jasper van Banchem, vroonmeester, eerst ’t voors. versouc angaende gesproocken Symon Tomasz. van Zwieten, voorgaende vroonmeester, om van hem te verstaen de redene waeromme het dobberen in den voetijt mocht zijn verboden ende zulx ooc wat profijt of onprofijt dezer stede ende de wateren vandien daeraen mocht zijn geleden. Die mij de requeste gelezen ende hem een dach of twee daerop verd(aecht?) hebbende, ter antwoorde gaff, dat hij ‘tzelve niet en wist, mer dat hij mij wel eenige oude visschers zoude anwijsen mit dewelcke ic mij daerop zoude mogen ondervragen. Vorder soe ben ic, Van Banchem voornoemt, tot mijn adjunct genomen hebbende Jan van Hout, secretaris, opten 2en mey 1593 gereyst nair de Caech omme nopende het te kennen te horen eenige oude visschers ende zulcx doende, behoorlicke onderrechtinge te becommen van ’t profijt ofte onprofijt ‘twelc dese stede te wachten zoude staen mits consenterende in de voetijt het dobberen ofte ‘t verboth houdende staende, ende alsoe mij ooc verscheyden clachten waren gedaen van de fuyckers, dewelcke mede het visschen in de voetijt es verboden, omme mij mit eenen wege te informeren of te verbieden van ’t gebruyc van de vuycken in de voetijt vorderlic off hinderlic wair.

Ende in der vers. Cage gecomen zijnde, zijn voor ons gecompareert Adriaen Willemsz. Neeffgen ofte Broertgen, geboren op Huyckesloot, out over de tseventich jaren; Cornelis Aelbertsz. Coorn, geboren in de Cage, out over de tachtentich jaeren; Tijs Jacobsz., corffmaicker, geboren van Warmont, out zesendetachtich jaeren; ende Huybrecht Cornelisz., geboren opte A, out nairder de tachtich dan de tseventich jaeren, dewelcke op het te kennen geven van de voornoemde [fol. 73] Pieter Lenertsz. cum sociis ende de vorder gelegentheyt van de zaecke ondervraecht zijnde, hebben bij manne ware woorden ende vromicheyt verclaert, geseyt ende getuycht dat zij de neringe van visschen altijts gedaen hebben zoelange hem huecht, uytgeseyt de voornoemde Tijs Jacobsz., dewelcke omtrent dertich jaeren out zijnde dezelve neringe eerst begon, ende dat zij hem zulcx de neringe van ’t visschen angaende, erneert ende geouffent hebben, Arien Willemsz. mitte zegen, fuycken, houcken ende doggeren; Cornelis Aelbertsz. mit fuycken, schaeckel, houcken ende doggeren; Tijs Jacobsz. mitter zegen, fuycken ende doggeren; ende Huybrecht Cornelisz. mit fuycken, schaeckel en houcken, invougen dat zij getuygen de vers. neringe van visschen nu niet doende, daervan onpertijdich ende zonder gicht(?) conden ende belooffden te spreecken, verclaerden vorder dat zoelange hem getuygen geheucht de visscherije mit vuycken noch ooc mitte dobberen tot geene tijden verboden zijn geweest, mer dat men dezelve altijt ende zoewel in de voetijt als daerbuyten vrijelic heeft mogen gebruycken, behalven in den jaere 1590, ten welcken tijde zoe zij verstaen ‘tselve in de voetijt, te weten tusschen den 4en mey ende 22en juny, verboden zoude zijn, mit welc verboth de visscherijen genouch niet en zijn gevordert ende de visschers hem met zodanige soorte van vische ernerende, grotelicx zijn verachtert en beschadicht, want het es zulcx dat nopende de houcken men daermede niet en vangt dan graeuwen ael ende in de naezomer altemets enige baers, welcke graeuwen ael men vanouts pleech te vercopen bij de taey ende was een taey aels gereeckent off genomen een getal van tweentseventigen, daer bijvougende dat dezelve ael gewoonlic een toecomende storm voorsiet ende jegens de ancomste vandien hemselven versorgende als schietende in zijnen rop zoeveel als hij eenichsints laten mach. Welcke visscherije mit doggeren men doen moet met levendich te azen, te weten een levendich vischken aen de weerhoucken doen, tottet welcke in dien men gebruycte jonge visch [fol. 74] die gewoon es groot te werden als bleyckens, baerskens ende diergelijcke, zoude wel schade zijn voor de visscherije, mer als men daertoe alleenlic gebruyct esseling, grunteling, ruysch off colfoogen, onder dewelcke een soorte es die men nomt riemers, wesende ongeachte visschen die men nyet ofte weynich eet, zoe en ken het de visscherije off de voortsvoedinge vandien niet schaden, zonderlinge als men ‘tselve buyten ’t vroon schept in enighe sloten mit een houphave, wesende een instrument van omtrent vijff ellen in zijn ronte, hebbende zeer enge masschen daer geen keur op en es, als mit hetwelcke de cleyn spiering wert gevangen; daer bijvougende dat het onder de visschers een zeer kennelic ende onlochbare zaecke es dat de ael niet voorts en voet, zoe noyt yemant kuyt van ael heeft gevonden, ende dat onwederspreeckelic de voortsvoedinge van de visch comt mittet schieten van de kuyten, daerbij commende ’t mel of ’t hommeken van de mannekens off gelde visschen [in de marge heeft Van Hout geschreven: Nopende de ael. De paling (zo men zeyt) zijn de cleynste best om te zouten. Ael die men vercoopt nomt men schafteling of duyvendel; de schafteling es de grootste, daervan de cleynste tenminsten een pont moet wegen. De duyvendel nomt men ooc halve alen. Den ael wert meest vercoft bij ’t gewicht ende gelt ’t pont nu ter tijt een braspenning. Op Wieringen gelt ‘t pont 3½ groot. De Saerdammers hebben den ael in groter menichte ende genouch alomme opgecoft ende voeren die mit grote schepen naer Engelandt. Dit verstaen van Willem Cornelisz. Specgen(?), woonende op Meerhuysen, den 19 sep. 93], welc schieten van de kuyten, ‘twelc men ooc nomt rijen, gebuert verscheydelic, want voor ’t eerste de snouc gewoonlic zijn kuyt schiet veertien dagen voor ofte nair Lichtmisse ongevaerlic, alsoe dezelve om geen coude en geeft, ende es dezelve gewoon zijn kuyt te schieten zoe hooch op het lant als hij eenichsints comen can, alsoe hij zijnen buyc tegen ’t lant aen perst omme te schieten ende dat zij getuygen van oude visschers altijts hebben horen zeggen en vermanen dattet schot van den snouc nietjegenstaende het verdroocht goet blijft en zijn cracht behout zeven jaeren, invougen dat tot welcker tijt de plaetse dair zoedanich schot leyt binnen zeven jaeren mit zomerwaeter wert bedect (alsoe ’t winterwaeter daertoe niet en zoude connen doen hoe lange dattet dairop ooc leyt) datter noch snouc van voortcompt mittet schieten van welcke snouc comt de spiering overeen voor zoeveel de tijt belangt, mer belangende de bley, baersen en gruntelen voornoemt, deselve schieten haer kuyt mitter [fol. 75] warmte in der voortijt, ende de esseling bij St. Jan naer de oude Ste. Pancraes; verclaerden vorder dat de cuyt van een bley altijts goet es, zelffs ooc in ’t schieten, ende dat de kuyten van snoucken, baersen ende voornen losch zijn zonder aen denanderen te hangen, ende zulcx in ’t schieten hem van denanderen spreyen min off meer dan offet sant wair, invougen dat die nieuwers an vasten blijven, mer belangende de kuyten van de baersen dat dezelve in denanderen blijven hangende in een cleyn dun velleken off vliesken, bijna gelijckerwijs de rupenesten [rupsennesten] ‘twelc men in der lengde van denanderen mach trecken in de gedaente offet craelckens waren ende an denanderen blijft hangende; verclarende vorder dattet goet es dat ’t schot van een baers van malcanderen wert gesepareert ende zoeveel te eer ende beter voortgroeyt ende tot welcker tijt enich schot van baers in de fuycken wert gevonden, schietet zelve dair leechlic van, mits de vuycke in ’t water wat schuddende, ende schiet alsdan duer de masschen zonder de voortstelinge enige verhindernisse te doen; verclaren vorder dattte snouc geschoten hebbende hem gewoon es te begeven in der diepte van de Meeren zonder dat hij alsdan veel gevangen wort, [in de marge door Van Hout: nopende ’t onderscheyt van de snouc ende hoe die vercoft wert, ziet voor op ’t buytenste blat] mer belangende de baers datte selve geschoten hebbende, vetter is dan in den maent dairan, ende vouchden hier vorder bij dat de schuttingen die men voor de fuycken steect de visscherije groot voordeel te doen doerdien zij den visch die gewoon es van ’t een water tottet ander te lopen, ophouden ende off doen wijcken nair de fuycken die daer gestelt zijn, off terugge naer der Meeren doen wederkeren; dat ooc de baers dicwils en in groter menichte ende meer dan alle de visschers zouden mogen vangen sterft, mitsdien dat hij zijn kuyt niet quyt en can worden, daertoe door koude, meest van straffe coude winden, verhindert zijnde, ‘twelc oorsaec geeft dat de kuyte die zij bevinden hart wert, ende vervolgens van hun sterven die men dan in groter menichte op ’t vlac van de wateren ziet drijven. Verclaerden vorder [fol. 76] dattet houcken ende dobberen genouch eene visscherije es, want men pleech vanouts niet te gebruycken dan ’t houcken, ende worden een bint genomen voor hondertvijftich houcken mit een lange coorde aen denanderen hangende, die men pleech boven te willen houden, terwijlen de Meer zoezeer niet bevaren en werde, mer zedert datter aldaer zoeveel vairts is gecomen, laet men dezelve houcken vlac opten gront vallen, opdat se aen geen roeren van schepen off schuyten hecht, ende en zouden werden vervoert gelijc veel plach te gebeuren, ende werden de vers. houcken geaest gelijc huydensdaichs ooc noch gebeurt mit spiering, esseling, posch off gruntel, mer wert nu meest in plaetse van ’t houcken gebruyct het dobberen, alsoe alle schepen ende schuyten daer onverhindert ende zonder schade te doen doer moegen passeren, welcke dobberluyden hun dobberen mit aes gespijst hebbende, dezelve gewoon zijn te schieten ten vier off ten vijff uyren t’savonts ende weder te lichten smergens een uyr off twee voor zon, hoewel dattet dobberen wat costelicker valt duerdien een hondert dobbers te maecken comt te costen omtrent 2 gulden 9 stuvers, daer een bint houcx niet hoger en comt dan twintich stuvers. Voor zoeveel ’t maicken van de fuycken angaet, zeggen dat de schuttingen van tienen [tenen] gebreyt costen de vaen vier stuvers ende dat de fuycken gereeckent worden bij de snees, elcke snees van twintich masschen, staende gewoonlic in ’t ronde sestalff off ses sneesen die jegenwoordelic comen te costen omtrent 2 gulden 10 stuvers. Verclaerden vorder zij getuygen dat den visch in zijnen rijtijt ende off hij schiet even goet ende bequaem es om te eten zonder dat hij de menschen daerduer schadelic can zijn, ende dat zij meest wert gevangen bij duyster weder, zoe ooc dat een lichte maen daerinne grotelicx verhindert, gelijc ooc doet den blicxem, jae, zoeverre dattet blickeren van de caers voor enige glaesen van huysen ooc schadelic es; dat ooc alle geluyt zoe van de donder als andersints den visch verjaecht [fol. 77] ende doet verlopen, daertoe ooc oorzaec geeft het olyslaen, zonderling bij der nachte; uyt alle welcke redenen zij getuygen hem lieten beduncken dattet verbieden van het dobberen ende van het fuycken in de voetijt de nering van visschen geensins en vordert, mer veeleer grotelicx beschadicht, zonderlinge oock ten opsichte de gemeente in de meeste bequame tijt minst van visch ter mart zoude werden gedient.

Hebbe vorder ic, Van Banchem voornoemt, alleen hier naederhant op gehoort eenen Pieter Teesz., woonende opte Aa in den ambachte van Alckemade, out omtrent … [niet ingevuld], die mij verclaerde dat hij mit Theus Aelbrechtsz., zijn vader, bij tijden dat Henric Florysz. van Wassenaer vroonmeester was, de vroonwateren heeft helpen bevisschen mitter zegen ende dat noch zijn vader noch hij noyt en hebben connen bemercken dat ’t visschen mit vuycken de visscherie van de zegen eenige schade dede of hinderlicken was.

Hebbe mede gesproocken mit eenige pachters van de zegen ende hem afgevraecht wat schade zij zouden connen pretenderen indien den dobberaers ende fuyckers mocht werden toegelaten haer visscheriën gelijc vanouts ooc te mogen doen in de voetijt, daerop zij zonderlings niet en wisten te zeggen dan dat men in dien gevalle hen van gelijcken zoude behoren toe te laten ’t gebruyc van haer zegen. Daerop bij mij geantwoort zijnde dat ’t visschen mitte zegen in de voetijt van allen ouden tijden verboden was geweest ende notoirlicken de voortsvoedinge most verhinderen, mer dat zij behoorden te zeggen wat interest zij mits ’t consenteren van ‘t dobberen of vuycken zouden connen pretenderen; op ‘twelc zij mij te kennen gaven dat nopende ’t dobberen als zij buyten haer tonnen blijven volgende de keuren dat zij daervan geen interest en hebben, mer belangende ’t fuycken in de voetijt, dat ‘tgunt dezelve middelertijt opvangen bij hen naderhant niet gevangen en can werden, daer bijvougende dat de kuyt van de baers comende te hechten aen de masschen van de fuycken, dat ’t zaet vernielt wert ende tot geen perfectie en comt, alsoe (zo zij zeyden) ’t velleken daermede de baers kuyt [fol. 78] aen denanderen gehecht es, te vrouch gescheurt of geopent zijnde, ‘tselve verdwijnt ende tot geen volmaectheyt en comt; daerjegens bij mij gerepliceert zijnde nopende ‘t 1^e of zij hem lieten beduncken dat de vissche die de vuyckers in den voetijt ongevangen lieten, daer zouden blijven omme bij hem naederhant gevangen te werden? Ende of niet veeleer de visch naer zijnen aert wechlopen ende hem begeven zoude van ’t eene water in ’t ander? Ende nopende het tweede dat ic daervan genouchsaem bij neutrale ende onpertijdige personen was onderrecht. En wisten zij mij verder niet te zeggen, uytgesondert dat bij eenen ooc vermaent es dat in haer voorwaerden niet en stont dat de fuyckers of dobberaers in den voetijt zouden mogen visschen; daerop bij mij geantwoort werde dat hem ‘tselve niet aen en ging, dat mijn Heeren meesters waren van haer wateren ende die mochten verhuyren t’ hairen believen; dat hem gelevert werden ‘tgeen hem verhuyrt was, ende indien hem daerinne bij yemant eenige verhinderinge werden angedaen, dat zij hem aen mij zouden addresseren ende van mij alle mogelicke ende behoorlicke hulp te verwachten hadden.

Alle ‘twelc ic mijnen voors. heeren van de Gerechte voor mijn wedervaren in desen rapportere, ende belangende mijn advis, dunct mij onder derzelver correctie dat gesien dat de visch tot noch toe meerder ende meerder ter marct es gecomen, ten groten dienste van de schamele gemeynte ende dat naer mijn bevinden ’t voors. verbieden voor zoveel ’t doggeren ende fuycken angaet, de visscherie eer schadelicken dan vorderlicken es, daer bijcomende dat de fuycken, zo men mij zeyt, in ’t quartier hieromtrent daervan de visch hier ter marct comt meest werden opgenomen omtrent den uytgang van den ouden mey, deurdien de vang naderhant zo weynich es datter meer van haer want in den wateren zoude verrotten dan zij profijt connen doen, ende dat dezelve opgenomen hebbende niet weer te water en comen dan in den ancomende voortijt naer Lichmisse als de warmte begint, invougen dat mijns bedunckens het stricte onderhouden van de keure leechlicken zouden veroorzaecken ’t wechnemen van de visscherie mit fuycken, beter ende voor de wateren bequaemer zijnde dan de zegen [fol. 79] men de doggeraers ende fuyckers haere visscherijen respectivelicken ooc geduyrende de voetijt behoort toe te laeten ende zulx de keure daernaer ter gelegener tijt te rechten ende veranderen mits dat geen doggeraers en zouden mogen azen mit andere visschen dan mit esseling, gruntel, ruys off colfooch ende geen andere, ende dat zij dezelve niet en zouden mogen scheppen in de vroonwateren, mer daer buyten in eenige slooten aldaer toe niet te gebruycken dan de handthave of ’t schepnet, ende dat men omme de contraventiën van de keuren te beter te mogen bevinden, achterhalen ende straffen zouden mogen statueren alle doggers ende fuyckers te doen teyckenen ende mercken mit het teycken van den eygenaers. Voor zoveel de fuycken angaet op een cleyn plat of ront houtgen gesneden ende vastgemaect of gehecht achter aen de kuyl; ende belangende de houcken zo men dezelve bequamelixt zal mogen mercken, ende dat elc gehouden zal wezen ‘tzelve zijn merc op des vroonmeesters bouc te doen anteyckenen omme daervan in alle occurentie kennisse te mogen hebben ende hem zulx ’t middel te benemen van haer handen van ’t want te trecken omme de boeten veel meer importerende te ontgaan; biddende de voors. van de Gerechte dat de advis ten besten werden genomen van haer Edel dienstwillige [niet ondertekend; in de marge: begint fo. 70].

Acte om Banchem, vroonmeester, nopende sijn reis- en teercosten

Opten 17 mey 1593 es bij die van de Gerechte geresolveert dat alle de reys ende teercosten mit den ancleven ende gevolge vandien bij Jaspar van Banchem, vroonmeester, zo voor hem als ten opsicht van zijn hulpers ende assistenten uytgeleyt ende voorts noch uyt te leggen in ’t stuc van de bedieninge van ’t vroonmeesterschap ‘tzij doende de visitatiën of yemant jegens de keuren ende ordonnantiën hem mocht vervorderen te visschen, in ’t achterhalen van dezelve ende zonderlinge van degeene die de vroonvisch buyten ’t vroon of elderswaer vervoeren of andersins alles op behoorlicke specificatiën ende es ’t noot quytende, daertoe over te leveren, in uytgeven zijnder reeckeninge zullen werden geleden zonder zwaricheyt, van ‘twelc hem geordonneert es gemaect ende gelevert te werden de jegenwoordige acte.

Acte om mit die van Rietwijc ende Nieuwerkerc te conniveren

Alsoe Jasper van Banchem, vroonmeester deser stadt Leyden, zeeckere dagen voorleden opten Meeren uytgetrocken wesende omme visitatie te doen op stadtsvroonwateren ende ‘tselve doende toe te zien dat die keuren ende ordonnantiën op ’t stuc vandien gemaeckt naer behoren mochten werden achtervolcht ende naergecomen [fol. 80] eenighe vroonvisschers, wonende tot Rijck ende Nieuwerkerck, hadde bevonden mit hun visch varende naer Haerlem ende deselve als jegencomende het twaelffde articule van de vroonkeuren in boete beslagen, de visch voor verbeurt aengestast ende binnen deser stede gebracht hadde, soe es ’t dat de voors. van de Gerechte opte clachten daerop gedaen bij de voors. van Rijck ende Nieuwerkerck, van de gelegentheyt der saecken naerder onderrecht zijnde ende verstaen hebbende dat het den buyrluyden van Rijck [ende] van Nieuwerkerck niet wel mogelick en es haer vang binnen deser stede levent te brengen, sonderlinge bij tegenwinden ofte oock in den hette des somers, verclaert hebben ende verclaren mitsdesen dat de vroonmeester de voors. visschers in ’t vorder sal laeten ongemoyt van de boeten ende verbeurten daerinne sij boven de visch (die ten bevele van burgermeesteren in de gasthuysen deser stede als verbeurt gesonden es) gehouden zouden zijn ende dat deselve vroonmeester ende zijn nacomelingen in dienste de voornoemde van Rijck ende Nieuwerkerck bij oochluyckinge, sonderlinge in de heete dagen of bij tegenwinden, mit goeder bescheydenheyt ende insicht van wint, weer ende tijt gedogen sal mogen haer eygen vange ter marckt te voeren en venten, ‘tsij tot Haerlem off Amsterdam daer hem de gelegentheyt best sal dienen, alles sonder die goede luyden ter zaecke van dien eenige moeynisse aen te doen, van ‘twelck geordonneert es gemaeckt ende den voornoemde vroonmeester oock die van Rijck ende Nieuwerkerck gelevert te werden de jegenwoordige acte, dewelcke desen 16en september 15drieendetnegentich geteyckent es bij mij, ende was geteyckent J. van Hout.

[Hierna volgt een zeer groot rapport over de vogelarij, dat vanwege het iets afwijkende karakter als een apart bestand is getranscribeerd, onder de titel: Jan van Hout en de vogelarij in de vroonwateren]

[fol. 96]

Opten 25en novembris 1593 zijn wij, Jasper van Banchem, vroonmeester, ende Jan van Hout, secretarys, mitter vroonschuyte gereyst uyt Leyden naer de Cage mit een meeninge omme te besien de neeringe van ’t visschen mitter plempe ende ‘tzelve doende ons miteenen te informeren opter wijde van de masschen, zowel van de plempzegen alsooc van der wuwe teneynde omme daerop in ’t redresseren van de vroonkeuren als naer behoren te letten. Ende zulx in den Cage gecomen zijnde ‘smergens omtrent negen uyren bevonden datter mits de grote stillicheyt ooc dat het zeer mistich weder was, geen van beyde de plempen uyter Cage op haer neeringe van visschen doende waren, alsoe de plempers niet en mogen visschen dan tenminsten een vaerweer wints hebbende; derhalven wij in den voors. Cage naer veranderinge van weer wachtende, zijn dien dach daer gebleven. Middelertijt hebben wij voor ons ontboden Willem Jacobsz. Kuyt ende Pieter Lenaertsz. omme van hem, zonderlinge van de voors. Pieter Lenaertsz. (die wij uyt monde van de voors. Kuyt verstonden de mate te hebben van den flumasschen ende dat vanouts een fluvisscher was  geweest) af te vragen naer de grote van de flumasschen als hebbende ons de voors. Kuyt angeseyt dat hij in ’t werc was om fluwen te maecken ende dezelve visscherije van meeninge was te beginnen mit zijn zoon ende dat hij overzulx breydende de flunetten van de voors. Pieter Lenaertsz. verstaen hadde dat zijne begonste masschen wel wat enger mochten wesen, gelijc hij Kuyt ooc volgende des voors. Pieter Lenaertsz.’s raedt het houtgen daer men de netten op breyt dat men nomt een schiel, wat hadde afgescrabt doch niet veel. Ende de voornoemde Pieter Lenaertsz. bij ons roupende verclaerde dat hij geen oude maet van de fluwen en hadde, mer dat hij bij gissinge dezelve wel wist te ramen. Ende begerende zowel van de voors. Pieter Lenaersz. als van Kuyt dat zij ons een fluwe wilden halen, hebben ‘tzelve gedaen ende ons gebracht Pieter een oude ende Kuyt een van de nieuwe daerover hij breydende was ende dezelve duerziende ende metende bevonden de voors. flunetten overeen te comen mit het korfgen ‘twelc in den maten gecomen van Cornelis Claes Adriaensz., in zijn leven vroonmeester. In den schaeckelmasschen gepijlt es in forme als de figuer opte marge van desen, invougen dat dienvolgende de flumasschen groot zouden wesen juyst derdehalve gemeene duymen. Verclaerden ons vorder dat ’t bijsonderste van de vlunetten [die men] nomt galen, die als zij seggen zo wijt zijn dat een baers van een vierendeel ellen langde daerdoer mach schieten mer dat men ‘tgeen daermede de vers. flunetten aen beyden zijden geschort of gesyt werden nomt ladders, dat de galen werden gebreyt op omtrent 48 vademen in der langde ende 2 vademen in der brede, mer werden mit hun vers. ladders geschuyt of gesyt op 24 vademen langde ende een vadem breete, invougen dat de vers. galen, te weten ’t principael want gans loshanget teneynde de visch daerinne comende beter bot nemen mach omme hem in ’t gaern van de ladders te verwerren, ende dat elc van dezelve netten wel comt te costen een pont Vlaems.

In ’t vorder hebben in den Cage zijnde, hebben de plempzegen van Dirc Dirxz. gebijnaemt de Stoter ende dezelve in den kuyl of bosem metende, zijn bevonden op 9 masschen in den voet schaers gemeten comt elcke masch 1 duym 4 greynen, ‘twelc op elcke masch ten opsicht van de maschen der zegenen die men aen ’t lant gebruyct drie greynen es vermindert, gelijc wij ooc in der voors. Cage gesien ende gemeten hebben de plempzegen van Jan Tonisz., de zoon van Trijntgen Beffen(?)[of Toentgen Bessen?], wiens masschen wij bevonden hebben in den kuyl of bosem op 7 masschen in den voet, comt elcke masch op 1 duym 8 greynen stijff ende zulx een greyn grooter als de zegenmasschen. De oorzaecke dat wij dezelve in den bosem of cuylen maten was [fol. 97] overmits men ons zeyde dat de armen of vloegels vandien aen beyden zijden wijder van masschen werden gemaect opdat die zoveel te gemackelicker zouden vallen in ’t ophalen ende ’t water daerdoer te beter schieten ende uytvallen mocht. De voornoemde Pieter Lenaertsz. verclaerde ons dat men de plempzegens maecte mit 2 armen, aen elcke zijde een, d’ een langer als d’ ander, ende dat men se diep maect den cortsten arm aen ’t eynde zeven ellen, ende den langsten arm aen ’t eynde elff ellen, mer in den boesem of de kuylen 17 ellen. Dat de voors. plempzegen bij raminge lang gemaect werden vijftich vaem, te weten van 16 of 17 netten, elc net van 250 masschen in den breede ende dat op elcke net een elle wert gemineert. Zeyde vorder dat den bosem of cuyl in ’t midden niet en comt, mer dat aen de langste zijde twee netten meer zijn als aen de cortste, ende dat die bij wintertijden wel eenen net langer werden gemaect als in den voortijt. Ten laetsten dat zodanigen plempzegen mitter plempschuyt ende behoorlicke gereetschappen die hij t’ anderen tijden becosticht hadde mit 200 gulden, jegenwoirdelick wel zouden comen te costen eer men die te water brengen mocht 300 gulden, ende meer.

In den voors. Cage zijnde ende naer ’t weer als geseyt es wachtende, hebben wij ons wat begonst te ondervragen naer zeecker vijver die, zoe wij van verts wel hadden horen mompelen, zeeckere vischcoper in Den Hage daer zouden hebben, uyt dewelcke hij zijn provisie van visch in ’t heymelicken wist te haelen ende hoewel wij daervan geen guede onderrechtinge en wisten te becomen, zo bemercten wij nochtans wel datter yet zulx gaende most zijn. Eyntelicken vernamen zoveel datter zodanigen vijver was geen steenwerp van de herberge van Boot ende daernaer in den avont zouckende, hebben een vijverken bevonden op het eylandeken dat men nomt Vogelscamp, daer 3 huysgens staen bewoont ‘t 1^e bij Jan Jacobsz. Dul, het 2^e bij Pieter Tijsz. ende Jan Duls zwager ende ‘t 3^e bij Jacop de timmerman, zijnde ’t vers. vijvertgen lang vijf roeden, breet 2 roeden 2 voeten ende diep zeven voeten, alles of daeromtrent, hebbende tot zijn ververssinge twee duyckertgens, rontsomme mit bomen bezet, mit riet ende mit riedsudsen bewasschen of angewerfft volgende de figuere hier bijgevoucht [volgt op fol. 97 een schets door Van Hout, met de vier windstreken en in de tekening letters (met legenda) en de inschriften: Vogelscamp. Rietsudsen. Dit es het vijverken, diep zeven voeten. [linksboven schetsjes van huisjes:] Jacop de timmerman. Pieter Tijsz. ende Jan Duls zwager. Jan Jacobsz. Dul. A es een wijc. B es een sloot, westwaert aen lopende tusschen de rietsudsen ten zuyden ende de chingel van de vijver ten noorden. C zijn riedsudsen ende angehaelden boucken. D es een duyckertgen responderende in den slote B. E es een 2^e duyckertgen. [een punt met cirkels eromheen] es de plaetse daer P.J.B. [=Pieter Jan Broersz.] in ’t water viel.

[fol. 98v.] aen welcke voors. vijver wij in den avont der voors. 25en angevaren zijnde om te versoucken of daer eenige visch in mocht wesen, hebben mit een cleyn schepnetken omtrent de bodem den een binnerijt hebbende een cleyn stopken van omtrent 6 voeten daeruyt geschept 3 schoone snoucken, wel hoorende aen het springen datter menichte van visch in was. Ende daer ter plaetse de nacht tusschen den 25en ende 26en overblijvende, hebben des anderen daechs den 26en octobris met de gave(?) van den dage de mate opt voors. vijverken geleyt ende de vorder gelegentheyt afgetrocken gelijc de figuer hierboven dat medebrengt.

Ende verstaen hebbende datter vanouts ooc een gelijcke vijver gelegen zoude hebben opten Tuyn, te weten aen ’t gangpat dat men van de Kage naer Zassenhem gaet, zijn wij daer naertoe geseylt, mer en hebben ‘tzelve niet konnen vinden.

Van daer zijn wij voorts geseylt naer de Meeren omme te besien de neringe van ’t visschen mitter plemp, zonderlinge bemerckende dat de plempers uyter Cage onder zeyl waren om hun neeringe te doen ende zijn zulx den 1en plemper gevolcht tot aen der oostzijde van de Vennip daer hij zijn neringe van visschen begonst naer hij gevaren zijn zeyl gestreecken, zijn mast nedergeleyt ende roer afgenomen hadde, alwaer gecomen zijnde hebben bevonden ende gesien dat ’t visschen mitte plemp, ‘twelc lichte gekielde schuytgens zijn, zo licht op ’t water drijvende als een kocmeeu, moet gedaen werden bij 4 cloucke manpersonen, genouch geheel in vetleer gecleet, van vooren mit een vel van de borst of tot der halver dije nederhangende, hebbende van achter ooc een gelijc leder, de beenen ende voeten [in de marge: zij de maet hierop eens geleyt] voorsien mit boten. Dees 4 personen werden genomt den 1en, ‘twelc de principael es ende ’t meeste werc doet de stuyrman [fol. 99]; de tweede daer aen volgende de zeemer of de simmer; daeraen de stevennetter; ende daeraen de voorman, ‘twelc de minste es. Haer visscherie beginnende werpt den stierman den toomer over ’t binnenboort, ‘twelc es gemaect in forme van een achtendeel, daeraen het tou van de cortsten arm vast es. ‘Tzelve gedaen zijnde royen zij altsamen te windewert aen, daertoe de stierman ooc helpt, gebruyckende zijnen stierriem, die cort es, schepsgewijse, daermede hij ooc de plempzegen allengskens uytwerpt totdat men comt aen den boesem. Dat gedaen, leggen de 3 mannen haer riemen over ’t buytenste boort, latende eenen riem leggen over ’t binnenboort om te strijcken, tot welck strijcken ooc helpt de stierman mit zijn stierriem om zulx de plemp mit gewelt te doen keren, ‘twelc (deurdien de plempen zeer schotich zijn niet te werc en wert gebracht dan mit grote cracht, ende zo kerende werpt den stierman ’t vorder net van de plempzegen over ’t boort, royende zulx weder tegen den tornier(?) (tormer?) aen. Daer zijnde ende de plemp in der dwerste tegen den wint aen leggende, begint de stierman de lijn van de langste narm aen hem te haelen ende als hij de colcken van de bovensim aengrijpt, zo beginnen ooc te arbeyden de seemer ende de voorman, dees van de lijn van de cortsten arm aen hem te trecken die om de lootsim van de langsten arm mit den stierman gelijc in te haelen. De stevennetter oost middertijt ’t water overboort, ‘twelc zij in meenichte innemen, niet zozeer van de wijgen die daer dwers tegenaen comen, doch meest op ’t want gebroocken werden, mer van ’t net dat zij nat innehaelen; als nu den voorman comt tot aen zijn nec in, zo leyt de stevennetter zijn oosvat in ende aengrijpende de lootsim van de cortsten arm, haelt die mit den voorman gelijc in en comt zulx den boosem gelijc aen, daermede zij zeer schoone visch vangen, de witvisch ende bleyx werpen zij van hem in der meeren; de visch die zij houden voor ‘t 1^e onder op ’t kiel. De voorman werpt den voorsim(?), in zijnde, haer dregger buyten ’t boort om niet te zeer te vervallen, daernaer reeden de stierman ende den voorman de plempsegen, de stevennetter oost ’t water uyt, de zeemer trect ’t caer dat de plemp volcht aen hem daer hij de visch in bercht. Dit gedaen es d’eerste toom volbracht ende beginnen dan invougen voors. aen de 2^e ende mogen zodanige vijf toomen bearbeyden in een uyr. Zulx visschende zagen wij dat de plemp (hoewel de visschers ons zeyden dat hij bleeff leggen als van de wagen des waters verhindert zijnde om voort te gaen) ooc tegen de zegen aen ging, deur de cracht van het aentrecken van de zegen die langs den grond heenen wert gesleypt. Dees manier van visschen wert bij hem geduyrich gedreven tot jegens den avont, dat zij passelic bij gissinge mit de twielicht thuys mogen comen, alwaer comende zo blaest de voorman op eenen hoorn tot een teycken dat zij aencomen ende dat hun vrouwen vuyr maecken ende de ketel [fol. 100] overhangen mogen voor de zoe. De visschers zeyden ons aen dat hem niet en hoochde datter oyt plemp ter Meer was gebleven  behalven de voors. Kuyt, die ons verclaerde van zijn ouders verstaen te hebben datter eens een plemp van Rijc of Nieuwerkercke mit de vier visschers was gebleven, zo daerjegens een doncker en grote storm opquam, daervan de 3 des ‘sdaechs daeraen werden gevonden in een slote omtrent Rijc ende niet verre van hen ’t kiel van de plemp, ‘twelc (zo het hem liet ansien) tegens ’t lant aen stucken most zijn geseylt als mit den duyster de sloote daer zij inne mosten geseylt hebbende, mer dat de 4^e man (die uyter Cage was geweest) naer vijf of zes weecken eerst werde gevonden in een sloot omtrent Aelsmaer, van waer hij mit een kist gevoert zijnde tot in den Kage was hij daer begraven, zo zeer ende zo versch bloedende alsof hij stracx gebloetreyst was geweest.

Zijn vorder ten voors. dage van daer geseylt naer Nieuwerkerc omme de plempen van daer neering doende te vinden ende haer want te besien ende bosem te meten. Ende dezelve zulx vindende in de Hellemeer, hebben de mate geleyt opten bosem van Claes Jan Borritsz.’s plempzegen ende dezelve bevonden op negen masschen in den halve elle [in de marge: zij gereduceert tot de voet alsvooren], mer hebben den bosem van de plempzegen van Claes Jansz. Zwart bevonden op achtalve massche in den halve elle ende hem angeseyt hebbende dat de masschen te cleyn waren ende dat wij hem de mate daernaer zij dezelve zouden hebben te maecken mitten eersten zonder opgeschict, bevalen wij hem in den handen Gods ende zeylden terugge naer der Kage, daer wij quaemen mitten doncker, derhalven wij aldaer zonderling tegenwint hebbende, overnachteden, bij ons roupende de voorn. Willem Jacobsz. Koyt die wij versochten ’t opsicht te willen nemen op stats zwanen die burgermeesteren daeromtrent dachten te houden, daerinne hij bewillichde mit verclaring dat het goet zoude zijn dezelve bij der stadt te houden tot de uytgaende tijt om die besten op verscheyden oorden te planten.

Ende hiernaer mitten anderen beradende wat ons nopende de gevonden vijver ende de visch daerinne zijnde vorder te doen zoude staen, vonden te rade ’s anderen daechs mitter haest naer huys te keren ende Mijne Heeren de burgermeesteren ons voorgaende wedervaren te rapporteren ende van dezelve zodanige verdere last ende naerder bevel te verwachten als dezelve tot voorstant van des stadts gerechticheyt goet ende geraden zouden vinden.

Den 27en octobris zijn wij ‘smergensvrouch naer Leyden gekeert, alwaer wij gecomen zijnde omtrent ten 8 uyren, hebbende burgermeesteren sommierlicken ‘tgunt voors. es [fol. 101] bij monde geremonstreert, gelijc wij ‘tselve tot eenen oorconde mit onse onderteyckeningen mitsdezen bevestigen.

Commissie opte vroonmeester, Hogerbeets, Van Hout:

De burgermeesteren ende regierders der stadt Leyden, gehoort het rapport van Jasper van Banchem, vroonmeester, ende Jan van Hout, secretarys, nopende het vinden van ’t vijverken in den Cage, hebben gecommitteert ende committeren mitsdezen de voornoemde Van Banchem, vroonmeester, mr. Rombout Hogerbeets, raedt ende pensionarys, ende Jan van Hout, secretarys, omme hen op ’t spoedichste te vervougen naer de Kage ende hem aldaer an den personen woonende op Vogelscamp te informeren ende ondervragen wie eygenaer es van het vijverken, ‘twelc de voors. vroonmeester ende secretarys alsvooren daer hebben gevonden. Wien de visch daerinne wesende toecomt? Hoe bij wat middel dezelve daerinne es gecomen? Ende op wat tijden die daeruyt wert gehaelt ende vervoert? Ende naer heurluyder bevinden mitten anderen naerder de delibereren ende resolveren op ’t lichten van dezelve visch ende die binnen dezer stede te brengen, alles gelijc zij ten oorbaer ende tot nutte deser stede ende behoudenisse van de gerechticheyt van dien bevinden zullen te behoren. Gedaen op ’t Raedhuys in vergaderinge van burgermeesteren opten 27en novembris 1593, mij jegenwoordich

Achtervolgende welcke voorgaende letteren van commissie zijn wij, Jasper van Banchem, vroonmeester, mr. Rombout Hogerbeets, raedt ende pensionarys, ende Jan van Hout, secretarys der stadt Leyden, mitter vroonschuyte den 27en novembris 1593 gereyst uyt Leyden naer de Cage, alwaer wij gecomen zijn omtrent ten 4 uyren ende mitter schuyte anleggende aen ’t eylandeken genaemt Vogelscamp zijn wij daerop getreden ende hebben de gelegentheyt doen oversien ende jegens de figuere hiervoren geconfereert ende genouch overeencomende bevonden. Hebben terstont daernaer ons geaddresseert aen Aechte Jansdr., de huysvrouwe van Pieter Tijsz. corfbreyder, die ons op ons afvragen verclaert heeft dat zij uyter Cage zelfs op ’t voors. eylandeken van Vogelscamp es geboren ende dat ’t voors. vijverken toequam Jan Gerytsz., vischcoper, nu ter tijt woonende in Den Hage, die ooc op  ‘tzelve eylandeken es geboren. Vorder dat de voornoemde Jan Gerytsz. ’t voors. vijverken heeft gemaect onlangs voor den jegenwoordigen troubel als hebbende ‘tzelve vijverken uyten watere angewerfft. Dat de voorn. Jan Gerytsz. van gelijcken ooc besich es omme aldaer een tweede vijverken te maecken mit boucken, riedsudsen ende anders aen de zuytzijde van ’t voors. eylandeken, gelijc zij ons mitter vinger aenwees. Dat dezelve Jan Gerytsz. dan jaere(?) provisie van visch hadde die hij coft in Waterlant, in het 2^e [fol. 102] t’ Zoetermeer, ooc op geen zijde van Zoetermeer, ooc wel tot Bommel ende dezelve daer brengende zette hij se opte voors. vijver. Dat zij, te weten haer man Jan Jansz., dat haer vader de voornoemde Jan Gerytsz. ‘twelc haer oom es, te weten haers moeders broeder, ende noch een timmerman die op ’t voors. eylandeken van Vogelscamp mede woont, ‘tselve eylandeken in pacht hebben van de abdie van Rijnsborch (als gevende daervan te pacht 33 stuvers aen handen van Jacop Aertz. Spruyt in den Spiegel tot Leyden. Dat de voors. Jan Gerytsz. haer oom van dese weecke daer niet geweest en es, mer wel in de weecke daer te voren, ten welcken tijde hij de bruydegom(?) mit het vercopen van een zode visch heeft gerijft; datter haers wetens geen vroonvisch in ’t vijvertgen en was gebracht.

Hebben vorder ooc gehoort Jan Jacobsz. Dul ende Trijntgen Gerytsdr., zijn huysvrouwe, die ons verclaerden dat de voornoemde Jan Gerytsz. de broeder es van haer, Trijntgen; in ’t vorder even ‘tselve dat Aechte Jansdr. hiervoren heeft verclaert, zo nopende het anwerven, maecken van het 2^e vijverken, waer hij Jan Gerytsz. den visch vandaen liet haelen ende ‘tgunt vorder bij de voors. Aechte Jansdr. es verclaert, verclarende in ’t vorder de voors. Jan Jacobsz. dat hoewel hij noyt geen visscher en heeft geweest, hij nochtans wel weet dat [102v] alle de wateren daeromtrent de stadt van Leyden toequamen, uytgeseyt de Wijd A, die de Heer van Warmondt toequam.

Ende ons vorder addresserende aen Jacop de timmerman, die mede op ’t voors. eylandeken woonde, hem vragende wie ’t voorgaende vijverken toequam, zeyde daerop: “Gij wetet wel”, zonder voorts eenich antwoordt te geven of zoo ’t scheen te willen geven, ‘twelc wij ons lieten duncken veroorsaect te werden doordien de voorn. Aechte Jansdr. ons volchde ende over de deur quam leggen als om te luysteren wat wij hem vragen of wat hij antwoorden zoude. Zo nu middelertijt den dach ten avont was gecomen, hebben wij daer gebleven ende overnacht.

Den 28en novembris ‘smergensvrouch hebben wij voor ons ontboden Cornelis Willemsz., plempvisscher, woonende in de Cage, die wij mit handicheyt [of: uyt hardicheyt?] aen gingen zeggen dat wij wel wisten ende verzeeckert waren dat alle de visch die zij vongen niet tot Leyden ter marct en werde gebracht contrarie de beloften bij hem gedaen, mer vercoft werde om vervoert te werden ‘tzij aen Pons [achternaam opengelaten], die se op Uytrecht vervoerde, aen den Hagenaer ende elders, begerende dat hij ons de waerheyt daervan zoude willen bekennen, ‘twelc indien hij dede, zouden Mijnheeren oorzaecke hebben omme alle ‘tgeen voorgaende mishandelt waer te vergeten ende te vergeven, mits dat zij hem voortsaen [fol. 103] naer haer beloften zouden gedragen ende alle hun visch ter marct schicken. Indien hij ooc de waerheyt daervan wij genouch verzeeckert waren wilde verzwijgen, zouden burgermeesteren veroorzaect werden jegens hem te procederen tot afneminge van de boeten daerinne hij was vervallen, ooc tot afhalinge van zijn plempzegen, als behalven dat de masschen vandien te cort waren bevonden, ooc niet gemerct te wesen(?) contrarie de keur, mer ooc de gehele neeringe van de visscherije te doen ophouden ende verbieden, ‘twelc tot heur aller bederf zoude mogen strecken, heeft de voors. Cornelis Willemsz. daerop ter antwoorde gegeven dat belangende zijn plempzegen dat hij die gebreyt hadde op een vuycschiel. In ’t vorder heeft hij bekent tot twie maelen aen Ponssen visch vercoft te hebben telcken een zoo van een halven daler dier tijden als hij volc hadde ende de voornoemde Pons hem aengaf ‘tzelve te wesen voor zijn eygen eeten. Bekende vorder datter zijns wetens wel vroonvisschers zijn die den Hagenaer vissch in zijn vijver leveren, zo fuyckers, fluwers als schaeckelaers, daer bijvougende: “Gij zult se wel vinden”, mer voor zoveel hem angaet dat hij zijn vang meest vercoopt ruse buse bij den hoop aen Engel, een slijter die daermede tot Leyden ter marct vaert. Bekende vorder dat van de visch niet al tot Leyden ter marct te brengen meest alle de vroonvisschers schult hadden ende niet een vrijen zoude werden gevonden, zelfs ooc niet die naest aen der stadt woonen, gelijc hij zelf zijn schulde daervan ooc bekende. Dat ooc de voors. Pons gemeenlicken alle weecke zijn leveringe van visch daermede hij op Uytrecht vaert haelt opte Aa ende op Huyckesloot. Bekende in ’t vorder dat hij ’t daervoor hout dat indien burgermeesteren ’t water vrij verhuyrden zonder constraincte van den visch tot Leyden ter marct te moeten brengen, dat de stadt viermalen zoveel zoude maecken als zij thans doet ende datter evenwel geen minder meenichte van visch ter marct en zoude werden gebrocht als het nu doet, uyt oorzaecke dat de visch binnen Leyden zoveel gelt als elders ende dat zij ze binnen Leyden wel zo duer zoude connen vercopen als zij die thans andere leveren. Verclaerde in ’t vorder dat alsser een couwetgen comt, dat den visch dan beter bij malcanderen schoolt ende zulx beter gevangen wert. Dat als het rijpt, men den gevangen visch uyten water een uyr of 2 levendich can houden: hoe droger, hoe beter, ende varen dan wel op haer neeringe van visschen zonder kaer, mer bij warmte of regenachtich weder moet de visch in een kaer gehouden ende bewaert werden. Ten laetste verclaerde hij dat de fluwers immers zo schone ende groote baersen vangen als de plempers ende dat de visch in dees Meer ‘twelc hij verstaet op dees zijde de Vennip gaet leggen tegens den avont ende dat hij in geene meer op geen zijde de Vennip rijst tegen den avont, ‘twelc (zo hij zeyt) de oorzaecke es dat men alhier ‘smergens ende opten middach beter ende meerder vangt, maer daer naer den middach ende t’savonts.

[fol. 114] Waermede wij den voors. Cornelis Willemsz. afgedanct hebben mit verclaringe dat ten opsicht hij ons de waerheyt hadde bekent, dat hij zijn neeringe van visschen mit zijne plempzegen zulx die was zoude blijven continueren ende dat bij provisie ende tot wederzeggen toe, des men hem de goede meeninge van Mijnheeren zouden laeten weten naer wiens believen nopende het veranderen van den boesem (‘twelc in den plempzegen leechlicken can geschieden) hij hem zoude hebben te gedragen.

Waernaer wij ooc voor ons ontboden hebben Jan Tonisz., plempvisscher, denwelcken wij mede aenseggende even ‘tgunt wij de voornoemde Cornelis Willemsz. hebben te kennen gegeven, ende konden denzelven tot geen tijden noch bekenisse crijgen, hem gelatende alsof hij ‘t (zo men zeyt) te Koelen [=Keulen] hadde horen donderen ende sustinerende onder andere dat Jan Gerytsz., den Hagenaer, zijn vijver uyt zijn eygen landt hadde geschoten, dat een yegelic mit zijn goet mocht doen; dat hij wilde ende dat hij niet en wist dat hij Jan Gerytsz. eenige vroonvisch cofte ende in zijn vijver berchde. Daerop wij denzelven anseggende dat hij niet begerende te lijden ende schult te bekennen verwachten mocht ‘tgeen hem daerover most comen ende op ’t gaen wij zeyden dat hij zulx doende ende verhart blijvende, apparentelic zijn neering zoude moeten missen, gaf hij ter antwoorde: “Zo zal ic doen wat anders ter handen moeten trecken.” Daer wij jegens zeyden dat of hij wel zodanige middelen mocht hebben dat hij andere scamele gesellen zodanigen middel niet hebbende evenwel grotelix zoude beschadigen. Ende daermede van denanderen scheydende, heeft de vroonmeester de voornoemde Jan Antonisz. doer Jacob van Noorde Gommersz. daer hij hiertoe last gaf ende authoriseerde doen anseggen ende verbieden dat hij hem niet en zoude vervorderen mit zijn plempzegen nering van visschen te doen voor ende aleer dezelve conform de keur zoude zijn gemerct.

’t Welc zulx gedaen wesende, zijn wij weder naer Leyden gekeert daer wij quaemen rechts naer twaelff uyren omme alle ‘tgunt voors. es de Heeren burgermeesteren als ons in desen wedervaren zijnde, gelijc mit onse onderteyckeninge hieronder zijn doende, te rapporteren.

De burgermeesteren der stadt Leyden, gehoort in haer vergaderinge op ’t raedhuys der voors. stede ’t voorgaende rapport, hebben gecommitteert ende committeren mitsdezen mr. Rombout Hogerbeets, raedt ende pensionarys, ende Jan van Hout, secretarys, omme hen nopende ’t maecken, gebruycken ende onderhouden van de voors. vijver ende bij wat wegen men bequaemelixt zal connen comen tot verhinderinge ende wechneminge vandien mitten eersten ende op ’t spoedichste te consuleren mit rechtsgeleerden ende tot dien eynde de gelegentheyt van der zaecken mit de vraechstucken daertoe dienende punctuelicken te stellen bij gescrifte omme derzelver advis ende heurluyder rapport gehoort, te werden geresolveert ende gedaen ‘tgeen ten meesten oorbaer dezer stede ende behoudenisse van de gerechticheyt vandien bevonden zal werden te behoren. Aldus gedaen opten 28en novembris 1593.

[fol. 105] Casus [dit vier bladen tellende advies is niet ondertekend of gedateerd en maakt de indruk een concept en onaf te zijn. Het is geschreven in een onbekende hand. Omdat dit zeer veel herhaling is van wat eerder door Van Hout geschreven is, is dit niet getranscribeerd (het is ook vrij gemakkelijk leesbaar) en gaat het verhaal verder op fol. 109 in de hand van Van Hout.

Opten 29en novembris 1593 zijn wij, Rombout Hogerbeets, raedt ende pensionarys der stadt Leyden, ende Jan van Hout, secretarys, mitter wagen gereyst naer Den Hage, hebbende alvoren de gelegentheyt der zaecken bij gescrifte gestelt invougen hiernaer volgende. [insertie, met andere woorden: hier wordt geacht de hiervoor gemelde casus ingevoegd te zijn]

Ende ‘tselve ‘smiddaechs ten 11 uyren voorgestelt hebbende meesters Willem de Cocq ende Cornelis Cuyc, stadtsadvocaten, mit mondeling verhael van de ommestandicheyden daertoe dienende ende vertooch van de privilegiën, octroyen ende andere bewijsen daerinne vervatet ende daertoe nodich, hebben haerluyder goetduncken ende advis in rechte, redene ende billicheyt gegrontvest, daerop afgevordert, dewelcke tijt genomen hebbende tot tsavonts om hem daerop te beraden, ons eyntelick omtrent zes uyren ten huyse van den voornoemde Coc ontboden ende bij monde verclaert ende geopent hebben dat zij de gelegentheyt der zaecken ende de vraechstucken mit ‘tgunt hem daer beneffens was vertoont gesien, hersien ende overwogen hebbende, hem beduncken lieten dat burgermeesteren nu kennisse gecregen hebbende dezer zaecken, streckende tot zo grote ende ireparable schade van de visscherijen dezer stede, geensins en zouden mogen ledichstaen of mit stilswijgen passeren zo dezelve waerschijnlicken bij vele andere zoude werden naergevolcht, invougen dat de noot vereyst daerjegens ende tot wederstant, verhinderinge ende wechnemen van zodanige nieuwicheyt eenich bequaem middel te werden bij der handt genomen, in dewelcken zij voorslougen 3 wegen: d’1^e te versoucken aen de hoge overheyt gelijc zij bevonden bij de voorgaende regierders in der tijt in haer bejegende zwaricheyden altijts gedaen te zijn. De 2^e de rechte wech der justitie. De 3^e wegen van feycten. Nopende ‘t 1^e middel dat zij ‘tzelve wel geraedsaemst zouden vinden, te weten ter eerster ende bester gelegentheyt te solliciteren eenige resolutie van de Heeren Staten daermede de voorgenomen nieuwicheyt mocht werden verhindert, ende daerop bij ons de zwaricheyden die wij daerinne vonden voorgeworpen zijnde, namelic de oppositie die ons verseeckert most houden dat bij eenige steden zouden werden voorgewent die niet en zochten dan verminderinge ende tenietdoeninge van des stats gerechticheyt tot de visscherijen, zo namen zij voor het 2^e middel, te weten dat den pretensen eygenaer van den vijver in recht zoude mogen betrecken, contenderende dat hem verboden zoude zijn zodanigen vijver langer te gebruycken ende dat hij gecondemneert zoude werden dezelve te dammen of jegens dezelven te nemen zodanige andere ende bredere conclusie daertoe men meenen zoude van der stede wegen geraect te zijn, mer dat men hem in zodanigen gevalle geduyrende de rechtvorderinge die mit de beroupinge aen hoger rechters waerschijnlicken 6 of 7 jaren zoude connen werden gestuyt, verlangt ende opgehouden ’t gebruyc van de vijver zoude moeten gedogen, dewelcke hij dan in ’t openbaer hebben ende daerinne te stouter voortsvaren zoude. Nopende de 3^e wech, die zij als rechtsgeleerden dezelve niemant en consten anraden. Wel was waer dat die mits eenige groote ende irraparabele interessen der steden ende gemeenten voor de handt stonden te lijden, ten dienste van ’t gemeen beste mochten werden gebruyct ende gedaen zijnde dat die bij rechtsgeleerden beter was te defenderen als in wezen toe te staen of aen te raden, mer dat men daerjegens weder te verwachten hadden provisiën in materie possesoor als mainteneren of complaincten [fol. 110], waerinne de heeren van den Hogen Rade zeer precys waren, alsoo de langduerige possessie die ooc een roover te hulpe quam, in deser zaecke de stadt zeer schadelicken zoude zijn.

Ende begeert hebbende dat zij ‘tselve haer advis zouden willen bij gescrifte stellen, hebben hem daerof geëxcuseert, wederomme begerende dat wij ‘tselve onse meesteren mondelinge zouden willen rapporteren.

[fol. 111] [concept van de vragenlijst die aan getuigen voorgehouden is]

Of zij wel weten datter in de Cage, opter A of elders eenige vijvers leggen

Waer?

Wie die toecomen

Hoelang zij daer gelegen hebben

Of zij niet en weten dat daerinne eenige vroonvisch es gelevert ende bij wien

Hoelang ‘tzelve geleden

Of zij niet en weten dat eenige vroonvisschers visch leveren om elders vervoert te werden. In wat vijvers, dobben of riedsudsen de levering gebeurt? Op wat tijt? En aen wien?

Of zij noyt eenige vroonvisschers buyten ’t vroon gevonden hebben mit hun visch naer andere steden varende

Wie zij weten dat gelijcke zaecken hem afgevraecht mede mogen weten?

[volgt een lijst van degenen aan wie deze vragen voorgelegd zouden moeten worden]

Jacop Willemsz. van Catwijc

Aelbrecht Adriaensz. van Leyden

Lenaert Bertelmeesz. uyte Cage

Kors Gerytsz. van Leyden

Hans Jansz. van Hamburch

Aernt Symonsz. van Koudekerc

Pieter Cornelisz. van Catwijc

Adriaen Gerytsz. van Leyden.

Noch te hooren:

[hier enig tekstverlies] Ysbrants kint gebijnaemt Zacgen, woonende opte Uyterstegraft, die over de 60 jaren in de Caech heeft gewoont

Michiel Jansz. uyt de Cage, woonende opten Rijn over ’t gasthuys, die over de 40 jaren in de Cage heeft gewoont

[fol. 112] Lenaert Bartelmeesz., schuytvoerder op ’t Amsterdamsche Veer, geboren uyter Cage, out omtrent 40 jaren, gehoort bij eede ten versoucke van burgermeesteren, zeyt datter een vijver es bij de Cage op ’t eylant dat voor de Cage leyt, genaemt Vogelscamp, ancomende Jan Gerytsz., geboren uyte Cage, woonende in Den Hage, dat hij niet en weet hoelang die daer gelegen heeft als in 20 jaren noyt in de Cage gewoont hebbende, mer weet wel dat de voors. vijver bij tijde van het 2^e besluyt deser stede noch in ’t voors. eylant niet en es geweest, zonder dat hij van eenige meer vijvers weet, doch wist wel dat die al over de vier of vijf jaren op ’t voors. eylant es geweest. Dat hij niet en weet dat in den voors. vijver eenige vroonvisch es gecoft of gelevert. Dat hij noyt eenige vroonvisch aen yemant heeft zien leveren, mer heeft wel visch zien vervoeren zonder dat hij weet van wien diezelve was. Dat hem in de Oude Weteringe wel bejegent zijn Pons uyte Cage ende opte Zijl Pieter Jacobsz., wonende in Den Hage, Jan Gerytsz.’s zwager, somtijts ooc Jan Gerytsz. zelve, ende dat hij van ’t vorder niet en weet. Verclarende voor redene van wetenschap dat hij bij tijden van het 1^e beleg in de Cage woonende wel op ’t vers. landt van Vogelscamp es geweest ende doen de voors. vijver daer niet gesien en heeft.

Jacob Willemsz. van Catwijc, schuytvoerder, out 36 jaren, tuycht bij eede alsvoren dat hij omtrent 7 jaren op ’t veer heeft gevaren. Dat hij wel weet dat op Vogelscamp een vijver leyt, ancomende zoo hij meent Jan Gerytsz. uyten Hage mit zijn zwager Pieter ende dat die daer al gelegen heeft eer hij begonst te varen, mer en weet van geen meer vijvers noch en heeft zulx noyt gehoort. Dat hij noyt gesien en heeft dat eenige vroonvisschers aen Jan Gerytsz. zouden hebben gelevert, mer dat hij dicwijlen van andere heeft horen zeggen dat eenige vroonvisschers hem Jan Gerytsz. visch leverden. Dat Pons uyte Cage hem wel bejegent es mit visch opte Drecht varende naer Uytrecht, gelijc hem ooc dicwijls ende meest alle weecke in de Zijl bejegent zijn de voors. Jan Gerytsz. of zijn zwager somwijlen ooc, alle tijden mit visch geladen zijnde die zij naer Den Hage voeren.

Aelbert Adriaensz., schuytvoerder van Leyden, out omtrent 48 jaren, tuycht bij eede dat hij op ’t veer heeft gevaren zedert het 2^e besluyt ende dat hij wel weet dat in de Cage op Vogelscamp een vijver leyt zonder dat hij weet wie die toecomt ofte hoelang die daer gelegen mach hebben. Dat hij niet en weet dat daerinne eenige vroonvisch zoude zijn gelevert als noyt eenige levering gesien hebbende. Zeyt vorder dat hem zomwijlen in den Drecht wel bejegent zijn 2 of 3 schuyten achter denanderen varende mit Meervisch varende naer Uytrecht, namelicken Pons ende 2 of 3 andere, die hij bij namen niet en kent, gelijc ooc hem wel bejegent zijn in den Zijl Jan Gerytsz. mit visch die hij voerde naer Den Hage. Datter ooc eenen uyt de Vennip somwijlen mit visch naer Amsterdam vaert.

Kors Gerytsz., schuytvoerder, out 55 jaren, tuycht bij eede ten versoucke als voren dat hij op ’t veer gevaren heeft wel tien jaren voor den troubel. Dat hij wel weet dat in de Cage opten Tuyn tegen koten(?) over een vijver leyt daer men rontsomme mach gaen, zonder dat hij weet wie die toecomt of hoelang die daer gelegen mach hebben, mer en heeft die voor den troubel daer noyt gesien. Dat hij ooc van geen meer vijvers en weet of oyt enige vroonvisch daerinne heeft zien leveren. Dat hij Jan Gerytsz. uyten Hage wel bejegent heeft mit zijn schuyt, hebbende een kaer mit visch achter aen slepende, varende zo om de vest als door dese stadt, ende dat hij vorder niet en weet.

[fol. 113] Hans van Hamborch, out omtrent 43 jaren, tuycht bij eede ten versoucke alsvoren, dat hij op ’t veer heeft gevaren zedert ’t jaer van ’80 voorleden. Dat op Vogelscamp een vijver leyt, zonder dat hij weet wie die toecomt of hoelang die daer geweest es, mer dat hem duncken dat daer dary of boucken angevoert ende aengehecht zijn zedert hij alsvoren op ’t veer heeft gevaren, mer dat hij van geen meer vijvers en weet. Datter omtrent Tonis, opten Tuyn woonende, een dary leyt voor een sloot daer de vroonvisschers wel karen of houwers onderbrengen zouden. Dat hij weet waerom. Dat hem Jan Gerytsz. uyten Hage wel bejegent es in de Zijl, varende mit visch naer Den Hage toe, ende dat hij van ’t vorder nyet en weet.

Aernt Symonsz. van Koudekerc, out omtrent 37 jaren, tuycht bij eede ten versoucke alsvoren, dat hij op ’t veer 7 of 8 jaren heeft gevaren. Dat op Vogelscamp een viercant vijverken leyt, zonder dat hij weet wien het toecomt of hoelang het daer gelegen heeft, ooc niet wetende of het daer al lach als hij begonst te varen of niet. Dat hij van geen meer vijvers en weet. Dat hij varende somtijts naer Amsterdam binnendoer wel bejegent heeft een lang manpersoon mit visch varende, gelijc hij verstont naer Uytrecht, ende werde dezelve persoon wiens naem hij getuyge niet en kent bij zijn knecht genomt Pons, van gelijcken dat Pieter Jacobsz., woonende of tot Delft of in Den Hage, hem getuyge mit zijn schuyte mit visch geladen wel es bejegent in den Zijl ende dat hij van ’t vorder niet en weet.

Pieter Cornelisz. van Catwijc, out omtrent 40 jaren, tuycht bij eede ten versoucke alsvoren, dat hij omtrent 4 jaren op veer heeft gevaren. Dat hij van geen vijver en weet, waer die leyt, mer heeft daervan wel horen spreecken, zonder dat hij eenige visch daerin of uyt heeft zien doen of dat hij ooc van andere gehoort heeft dat daerin eenige vroonvisch zoude zijn gelevert. Dat hij van geen meer vijvers en weet. Dat hij Pons uyte Cage wel bejegent heeft mit zijn schuyt mit een caer achter aen driftende(?) in de Drecht. Dat ooc Pieter Jacobsz. ende Jan Gerytsz., woonende in Den Hage, hem getuyge wel bejegent zijn mit haer schuyten mit visch in den Zijl, ende dat hij van ’t vorder niet en weet.

Adriaen Gerytsz. van Leyden, out omtrendt 37 jaren, tuycht bij eede ten versoucke alsvoren dat hij op ’t veer gevaren heeft 11 jaren. Dat hij wel heeft horen zeggen dat op Vogelscamp een vijver leyt (zonder dat hij die gesien heeft) of dat hij weet wie die zoude toecomen, of dat hij oyt eenige visch daer inne heeft zien doen of uythalen, mer heeft wel horen zeggen datter visch in gedaen werde, zonder te weten van waer die quam. Dan hebben onder anderen wel geseyt datter wel visch naer Uytert ende elders vervoert werde, die tot Leyden ter marct hoorde te comen. Dat hij ooc opte Drecht wel bejegent heeft eenige visch die wechgevoert werde zonder te weten waerheen, gelijc hij ooc Pieter Jacobsz., een Hagenaer, wel bejegent heeft varende mit visch in den Zijl, zonder te weten waer hij die innegenomen heeft, mer heeft hem wel gesien dat hij visch t’ Amsterdam ingenomen heeft, ende en weet van ’t vorder niet.

Actum den 30 novembris 1593. Ondertekend: Claes Ghijsbrechtsz. van Dorp, Jan Jansz. [van Baersdorp?]

[fol. 114] Cornelis Willemsz., vroonvisscher, geboren uyter Cage, out omtrent 34 jaren, tuycht bij eede ten versoucke van burgermeesteren dezer stede dat hij wel weet ende dicwijlen gesien heeft dat verscheyden vroonvisschers visch gelevert hebben in den vijver die gelegen es in de Cage op ’t eylant van Vogelscamp ende die zulx bij meest alle de vroonvisschers es gedaen ende dat de leveringen geschieden ’s woonsdaechs of donredaechs smergens ten 7 of 8 uyren, altemets ooc vrouger naer de langde van de dagen, mer zeyt dat hij zulx in een jaer niet en heeft gesien. Weet ooc wel datter binnen sjaers visch in den voors. vijver es gebrocht, mer of die uyt het vroon gecomen es of elderswaer es hem onbekent. Dat hij ooc noyt eenige visch uyt de voors. vijver heeft zien vangen, zulx dat hij niet en weet hoe ‘tzelve te werc gaet, mer heeft de gasten van verts daer wel omtrent gesien, te weten bij tijden van vorst of als het tegens het vriesen gaet; gelooft niettemin wel dat de visch wel meer uyt de voors. vijver wert gehaelt. Zeyt voorts dat de voors. vijver toecomt Jan Gerytsz. ende Pieter Jacobsz., woonende in Den Hage. Dat hem niet en geheucht(?) wanneer de vijver es gemaect, mer wel dat die altemets wert schoongemaect ende dat Lenaert Fransz., zijn zwager, dezelve van dees zomer heeft helpen schoonmaecken. Ten laetsten zeyt dat hij de neeringe van visschen zo als knecht alsooc als meester gedaen heeft eenen tijt van omtrent 14 jaren.

Dirc Dirxz., geboren van Lisse, out omtrent 43 jaren, verclaert ten versoucke alsvoren dat hij de neeringe van visschen mitter plemp gedaen(?) heeft omtrent 7 of 8 jaren ende dat hij in de Cage gewoont heeft omtrent 12 of 13 jaren ende dat zij altemets aen Ponsen een zootgen van haer vang hebben vercoft ende vercopen ‘tzelve bij de hoop ende dat meest dynsdaechs. Dat zij voorts de visch die zij vangen ende ‘tsavonts thuys brengen, vergaren in een houwer ende ‘tgunt daer over seven(?) hun ketelzee buyten ‘tgeen zij de buyren voor hun eeten vercoopen altemets leveren aen Pons, altemets aen Commer die daermede te Leyden vaert, mer van ’t leveren aen Jan Gerytsz. in de vijver die hij op Vogelscamp heeft en weet daervan niet te zeggen, als ‘tzelve noyt gesien noch daervan gehoort hebbende.

Jacob Jacobsz., geboren uyte Cage, out omtrent 30 jaren, plempvisscher, tuycht bij ede ten versoucke van burgermeesteren dat hij mitter plemp heeft gevischt nu het 3^e jaer; dat hij geen deel in de plempen heeft, mer vischt op ‘t 6^e paert van de visch. Dat de vijver op ’t voors. eylandeken van Vogelscamp geweest es zolang hem hoecht ende weet dat geduyrende de troubel daerinnen gesoncken was teer, die daer uytgehaelt werde bij eenige soldaten, en heeft noyt eenige visch in den vijver zien doen, mer heeft de voorleden winter daer snouc uyt zien doen mit een net, zegensgewijs gemaect. Verclaert voorts dat de visch in den vijver geaest wert mit cleyn visch die in den vijver wert geworpen, mer dat hij voort van ’t leveren aen Jan Gerytsz. niet en weet. Kent Pons Dirxz. wel ende weet wel dat hij mit zijn visch ordinarie op Uytrecht vaert, mer waer hij die becomt en weet dat niet.

Jan Cornelisz., plempvisscher, geboren van opten Tuyn bij de Cage, out omtrent 25 jaren, tuycht bij eede ten versoucke van burgermeesteren dat hij mitte plemp heeft gevischt nu in ‘t 4^e jaer. Zeyt dat zij ’t voorleden jaer haer visch mitte mande wel gelevert hebben aen Pons de mande, te weten drie tobbekens, omme 4, 4½ of 5 gulden, gist dat de mande wel hout 10, 11 of 12 snees, mer en heeft noyt aen Jan Gerytsz. eenige visch gelevert. Dan weet wel dat verscheyden vroonvisschers, zo schaeckelaers als fuyckers, aen Jan Gerytsz. somtijts leveren ende heeft dezelve wel sien ontfangen in de Cage, gelijc hij ooc altemets Jan Gerytsz. wel visch in ende uyt zijn vijver zyen doen.

[fol. 115] Willem Jacobsz. Koyt, vroonvisscher, geboren opte Aa, out omtrent 54 jaren, tuycht bij eede ten versoucke van burgermeesteren dat hij zijn visch die hij vangt meest levert aen Commer, die hij slijt binnen dezer stede, ende zijn ael doet hij te Leyden vercopen bij zijn 2 buyren, die daervoren genieten den 5en penning. Weet wel datter verscheyden visschers in de Cage leveren aen Pons, ‘twelc zij doen bij doncker, ‘tzij smorgens of tsavonts, ende geschiet de levering bij de mande. Belangende Jan Gerytsz. en weet niet dat eenige plempers hem visch leveren, mer heeft wel horen zeggen dat de schaeckelaers visch aen de voornoemde Jan Gerytsz. zouden leveren. Nopende de vijver dat die al voor ’t ontset van Leyden daer gelegen heeft, want hij quam in de Kage mitterwoon Jacobi [=25 juli] ’74 ende lach daer de voors. vijver dier tijden al.

Aelbrecht Cornelisz., geboren uyt de Cage, out omtrent 41 jaren, tuycht bij eede ten versoucke van burgermeesteren dat hij mit de fuycken of schaeckel heeft gevischt over de 21 jaren ende dat hij zijn visch binnen Leyden vercoopt ende slijt ende dat hij niet en weet noch noyt gesien en heeft datter eenige visch bij vroonvisschers gelevert zoude zijn aen eenige bruyckers, ‘tzij Pons of Jan Gerytsz., mer heeft ‘tselve wel hooren zeggen.

Jan Tonisz., plempvisscher, woonende in de Cage, out omtrent 37 jaren, tuycht bij eede ten versoucke van burgermeesteren dat hij aen Jan Gerytsz. altemet visch vercoft heeft bij de mande, die hij leverde sdynsdaechs of swoensdaechs aen hemzelven, mer en heeft noyt visch aen de vijver gelevert, wel wetende dat hij in de vijver niet en brengt dan clare snouc. Mer en weet niet waer hij ’t aes vangt of haelt daermede hij de voors. snouc in den vijver aest, zonder dat hij weet of oyt gehoort heeft dat yemant anders aen Jan Gerytsz. of Pons vroonvisch gelevert zoude hebben.

Actum den 1en decembris 1593 voor den ondergeschreven schepenen

(get.) Jan Jansz. [van Baersdorp?]   F.(?) [van] Brouchoven

[fol. 115v.] Een tekst in afschrift, van rechtskundigen in Den Haag aan de stadspensionaris en secretaris, over de vijver op Vogelscamp:

Mijn Heeren, volgen mijn geloofte heb ic wat merder geleth opte questie vanwegen Mijnheren den borgermeesteren der stede van Leyden geproponeert; hebbe mede daervan wederom gecommuniceert mit mijn confrère Cocq; dan alles geconsidereert, hebben in leste bevonden dat wij moeten blijven bij de resolutie laestmael in U E[dele] presentie genomen, te weten dat opte nieuwe gemergeerde questie princeps zoude moeten disponeren of dat men jegens den huysman zoude intenteren moeten actionem negatoriam, overmits die wech van feyten nyet en es sonder peryckel, hoewel wederom daerjegens goede consideratiën tot voordeel van de voors. stede zijn. Wij hebben mede geadviseert super remedio cavo redintegranda, maer ons sal obsteren dat wij precise niet en zullen connen probeeren dat wij in voorgaende tijden in den viver van den huyschman hebben gevischt, behalven dat Mijnheeren niet heel verzeeckert en zijn of den vijver voors. uyt het lant gegraven is off nyet, altijt es geraden dat den voors. huysman mitten eersten gecauseert wort van dat hij den visch van den vischeren heeft gecoft. Nopende die twee poincten die U Edele seggen dat bewesen connen worden, te weten dat den vers. huysman den visch van de voors. visschers gecocht heeft ende dat Mijnheeren van dit eylandeken geen kennisse en souden hebben gehadt: het is grotelicx te beduchten dat daerop soe nyet geleth en sal worden indien den huysman in complaincte mochte comen, ommer zoe wanniet questie vallen sal op het respublissement overmits die vischen die den huysman in den vijver heeft hem toecomen ende dat jus piscandi ten regard van denselven geen plaets en schijnt te hebben. Ende dienende dese tot anders gheene fijne dan voors. es, sal ic den Almogenden Heere bidden U Edele in lange welvaren gesontheyt te spaeren. Naer mijn gans vruntlicke recommandatie in U Edele’s goede gratie. Uyten Hage desen 1en decembris 1500drieendetnegentich. Onder stont geteyckent: C. van Kuyck.

Suprascriptio was desen: E[dele] hoochgeleerden, wijsen, discreten ende zeer voorsienigen meester Rombout Hogerbeets, pensionaris, ende Johan van Hout, secretaris der stede van Leyden, gesamentlick ende elcx van hemluyden bijsonder.

[fol. 116] In ’t midden van maert 1594, spreeckende mit Jan Henricxz., Specgen, Koyt ende andere visschers uyt de Cage, die binnen [Leyden] gecomen waren om hem te beclagen over ’t verboth van de cubben aen de fuycken ende afdoeninge vandien te versoucken, verstont ic van hen: dat meervisch ende lantvisch onder denanderen zijn te kennen ende onderscheyden gelijc wit ende geel laecken, want de meervisch es wit of blanc, de lantvisch boven geluwe [=geel]. Dat de bruyne visch, te weten de lantvisch (die men zo nomt omdat se aen of in ’t lant wert gevoet, te weten de gele snouc of gele baersgens, haer kuyt wel 14 dagen eer schiet dan ’t blancke goet, ‘twelc hem in den Meer hout. Datter geen rit (‘twelc es geschoten kuyt) aen malcanderen hangt dan van baers. Dat men geen aesch vercoopt naer Paesschen zo men ‘tselve zouct in den winter. Dat men mit ’t cleyne goet wel varckens mest, ooc eenden voert.

[fol. 116v., beschadigd door slijtage en verbleken] Copie. Kubben aen de fuycken.

Aen Mijne Edele Heeren van de Gerechte der stadt Leyden.

Vertonen oitmoedelicken Uwer Edele onderdanige gemeen visschers die van der voors. stede wegen innegehuyrt hebben om te visschen mit fuycken, woonachtich in de Cage, opte Aa ende aen de vordere Vroonwateren, hoe dat al esset zulx dat van ouden tijden aen verboden mocht zijn geweest dat niemant eenige cubben zoude mogen hebben noch gebruycken achter aen haer fuycken, dat ‘tselve nochtans zolange hen supplianten geheucht geensins onderhouden en es geweest deurdien ’t verbot van cubben te gebruycken geacht ende bevonden es de visscherie onvorderlicken, mer eer ende xxx schadelicken, alsoe het notoir ende kennelicken es dat de visch die men mit fuycken gewoon es te vangen, te weten eerst post daeraen voorn ende daeraen baers, ende beneffens deselve ooc ael als dezelve loopt, de jucken gepasseert ende aen ’t achterste van de fuyc gecomen wesende, zijn best doet om doer de masschen te geraecken ende zulx te ontcomen; ende indien deselve masschen niet en connen passeren, daerinne moeten blijven hangen ende zulx op ’t vanden van de vuycken uyt de voors. masschen gebroocken ende bij de xxx uytgetrocken moet werden, dewelcke alsdan (hoewel die om te eeten te cleyn es ende de visschers overboort werpen) moeten sterven deurdien de voors. visch eenige van haer schubben quyt zijnde nimmermeer ander schubben in de plaets crijcht, maer dat de caluwe [=kale] plaetse eerst begroeyt ende ruych bewast, daernaer vierich wert ende oorsaec es van ’t sterven, deur welc middel grote menichte van jonge visch tot geen volmaectheyt en compt, mer t’ ontij ende tot niemants nut stervende is, daer ter contrarie de cubben achter aen de fuycken gebonden zijnde, die ooc haer jucken hebben, alle de visch in de fuycken comende ende zulx ooc den ael hem begeeft tot achter in de cubben alwaer [fol. 117] deselve mits de dichtheyt van de cubben die van tienden zijn gebreyt moeten blijven totdat men de fuycken comt vanden. ’t Welc doende, zijn de visschers gewoon ’t cobgat te openen ende alle de visch daerinne zijnde, de grote mitte cleyne, in een tobbeken mit water te gieten ende zulx de grote visschen bequaem tot het voetsel van den mensch daeruyt gelesen hebbende, zetten de cleyne ende onvolwasschen visch weder in ’t water om ten dienst ende tot vordernisse ende onderhout van ’t menschelic geslacht te wasschen ende vermenichfuldigen, mits ‘twelc geene cleyne visch en wert gesmoert of t’ ontij gedoot. Ende also Uwer Edele, vernieuwende onlangs de Vroonkeuren, onder ander belieft heeft te statueren dat niemant eenige kubben aen haer fuycken en zoude mogen hebben, stellen of gebruycken op een boete van tien guldens, mogelix tot sulx bewecht zijnde deur de geroerde oude keuren (die als geseyt es noyt in observantie en zijn geweest) ende zij toonders Uwer Edele’s geboden als ’t behoort naercomende ’t gebruyc van de kubben alrede hebben naergelaten, nietjegenstaende zij toonders daerdeur bij de voors. redenen grotelix zijn beschadicht, zo mits zij minder zullen vangen ende wel viermalen zooveel tijts moeten laeten om de fuycken te vanden als zij plegen, zonder eenich voordeel of van deser stede of van de visscherije, mer dat erger es: tot groot naerdeel van de borgeren ende innewoonderen die, continuerende ’t voors. verboth, nieuwers naer zoveel aels ter marct en zullen crijgen als naer gewoonten, ende de menichfuldicheyt der monden daermede Godt Almachtich dese stede heeft gesegent dat wel vereyscht. So keren zij supplianten hem ootmoedelicken tot Uwer Edele, dezelve biddende ende versouckende ten opsicht ende vordernisse zo van de schamele supplianten als van de gemeene borgerye eenige te committeren die hem hierop aen eenige oude visschers, de neeringe gelaten hebbende, gelieven te doen informeren op ’t voordeel off achterdeel ‘twelc dese stede houdende de voors. keure zulx die laetst vernieut es staende ende in wesen heeft te genieten of dragen, ooc mitterdaet te zien ’t verschil ‘twelc gelegen es in ’t bevisschen van de fuycken mit ooc zonder kubben (eenige van de supplianten tot dien eynde provisionelicken toelatende ’t gebruyc van de kubben om de voors. demonstratie te doen zonder ter zaecke vandien in eenige boeten te vallen) ende gehoort het rapport ende wedervaren van dezelve ’t voors. verboth wech te nemen ende te revoceren, ende de toonders ’t vrij gebruyc van de kubben aen haer fuycken mit volcomen kennisse toe te laten ende te gedogen.

’t welc doende etc. Opte marge staet: De vroonmeester Jaspar van Banchem wert mitsdesen gecommitteert omme hem op ’t te kennen geven van de vertoonders wel ende naer behoren te informeren ende die van de Gerechte zijn bevinden ende wedervaren te rapporteren, daer bijvougende zijn advis om ‘tzelve gesien ende gehoort op ’t versouc mit goeder ende volcomen kennisse te werden gedaen ende gedisponeert als bevonden zal werden te behoren. Gedaen opten 24en martii 1594. Mij jegenwoordich, ende es geteyckent: J. van Hout.

Wesende mij Jaspar van Banchem, vroonmeester der stadt Leyden, behandicht het scriftelic versouc ‘twelc bij de gemeene fuycvisschers die van den Gerechte der voors. stede overgelevert ende hiervoren overgescreven es mitter apostille opter marge vandien gestelt, daerbij mij belast wert mij op het te kennen geven van de vertoonders wel ende naer behoren te informeren, zo bin ic om de gelegentheyt van ’t saeysoen des jaers waer te nemen ende de gemeente mits lang ophouden ende verbeyden niet te onthouden de vermeerderinge van meervisch aen der marcten, tot mijn assistentie ende behulp medegenomen hebbende Jan van Hout, secretarys, opten 27 martii 1594 des avonts mit ’t sluyten van de poorten uytgereyst.

[fol. 118] Ende gesamentlicken verbijdende in des stadtsherberge buyten de Zijlpoorte tot in den nacht ten half drie uyren, zijn wij mitter vroonschuyte gevaren tot in der Cage, meenende ons aldaer ooc opter Aa op ‘tgunt voors. es te informeren ende aldaer gecomen zijnde voor den dage, en hebben wij niet connen vorderen zo mits den geduyrigen regen als eenen starcken zuytwestenwint die genouch een storm waeyden, ende hem meer ende meer opgaff, ende hoewel dezelve wint weynich verminderde mer bleeff stormende, zoe zijn wij nochtans mit een cleyne royschuyte strac gevolcht Cornelis Cornelisz. ende Aelbert Cornelisz., beyde visschers, wonende in de Cage, die uytvoeren om haer fuycken te vanden ende ‘tzelve doende hebben gesien dat de voornoemde visschers de volgende acht fuycken eenige hemzelf toecomende hebben gevant, ooc eenige andere toecomende, deur bevel van den vroonmeester boven water hebben geheven, laetende den visch daerinne zijnde ongeroert. Te weten eerst aen de zuytzijde van Coppelant, ten tweeden aen de zuytzijde van ’t Schoelant, ten 3en den houc om aen de westzijde van ’t voors. Schoelant, ten 4en aen de zuytzijde van de Poelcamp, ten 5en aen de zuytzijde van Tonissen Tuyn, ten zesten ende zevenden aen de noortzijde van de Cruysvenne, ende ten 8en aen de oost- of noortoostzijde van de 300 mergen, vier van welcke voors. fuycken achter cubben hadden ende de vier andere niet. Ende hoewel in alle de voors. acht fuycken weynich visch werde gevonden, zo bemercten wij nochtans wel dat de cubben voor de visschers ongelijc geryflicker zijn, bequamer ende eer om te vanden dan de fuycken zonder kubben, in dewelcke de cleyne visch meest tusschen de masschen stac ende zulx mit groter moeyten most werden uytgebroocken die anders achter in de cubbe los ende zonder moeyten in een vlootgen mit water uytgeschuddet werden.

Waernaer wij mits het meerder opsteecken van de storm, tegenwint aen weder gereyst zijn naer de Kage, als ons ’t weer verhinderde vorder fuycken te vanden, gelijc nochtans onse meyninge was. Ende in de Cage gecomen zijnde, hebben wij bij ons ontbooden ende gehoort de volgende getuygen als:

Tijs Jacobsz., korfbreyer, geboren ende woonende in Warmont, out omtrent 87 jaren, ende Cornelis Aelbrechtsz., geboren ende woonende in de Cage, out omtrent 84 jaren, dewelcke bij ons mondelinge ondervraecht ende gehoort zijnde op ’t voordeel of naerdeel ‘twelc de visscherie stont te hebben of dragen indien men ’t gebruyc van de cubben aen de fuycken toeliet of ’t verbot staende hielt of hem geheuchde dat ‘t gebruyc van de kubben niet verboden geweest ende naergelaten es? Of ‘tzelve de voortsvoedinge verhindert ende eenich rit daerdoer wert vernielt ende ongroeysaem gemaect? Of de cleyne visch die men in de cubben vangt soms wetens wel vercoft es geweest ‘tzij tot aes om eenden te voeren of om zwijnen te mesten? Hierop hebben zij ons verclaert dat zij getuygen vanouts ende van hun jonge dagen aen hem hebben geneert mit ’t visschen zonderlinge mit de fuycken ende dat zij zulx wel weten dat ’t visschen van de fuycken mit kubben voor de visscherije ende de voortsvoedinge van de visch meer vorderlicken es dan het fuycken zonder cubben, deurdien visschers zonder kubben de cleyne visch meest blijft hangen in de masschen ende zulx sterft, daer ter contrarie visschers mit cubben de visch achter in de cubbe comt ende daer bequaemelicken uytgenomen of uytgeschuddet can werden. Vorder verclaert de voornoemde Tijs Jacobsz. alleen dat hem wel geheucht dat bij tijden dat Jacob van der Graft vroonmeester was, dat dezelve vroonmeester hem getuyge zijn uuytwader(?) wilde zonder ’t gebruyc van cubben, zeggende dat zulx de wille ende ’t begeren van de burgermeesteren was, mer dat hij getuyge daerop te antwoorde hadde gegeven dat hij ’t water in zulcker vougen niet en begeerde, vragende aen de voors. vroonmeester of hij hem een koe vercoft hadde of hij wel zoude begeren dat hij de staert daerof zoude houden, op welc de voors. vroonmeester ter antwoorde gevende: “Neen”. Zeyde hij getuyge daer weer op: “De cubbe es de staert van de fuyc”, ende vraechde hij getuyge de vroonmeester wat hij dan wilde doen ende off hij de fuycken meende thuys te haelen. Daerop de vroonmeester zeggende “Ja”, [fol. 119] gaf hij getuyge daerop ten antwoorde: “Zo zal ic se zelfs thuyshaelen ende hout gij ’t water”, daer de voors. vroonmeester op zeyde: “Wel, wel, is ’t zo gij altijts gedaen hebt; ic zal u wel waerschouwen”. Zedert welcke tijt voor noch naer hem getuyge noyt eenighe moeyte te zoecken van ’t gebruyc van de kubben en es bejegent.

Ende de voornoemde Cornelis Aelbertsz., mede alleen getuygende, verclaerde dat hem noyt eenige moeyte bejegent es geweest van ’t gebruyc van de kubben aen de fuycken, ende dat hij dezelve zulx noyt daervan gehoort heeft, mer geheucht hem wel dat bij tijden van zijn vader hij getuyge, ongehylict ongevaerlicken out zijnde 20 jaren, zijn vader een jaer de cubben van de fuycken heeft geheven in den voetijt als de zegenaers ophouden, mer voor noch naer niet dat hij getuyge weet.

Tuygen voorts tsamen dat ’t gebruyc van de kubben de voortvoedinge van de visch geensins en verhindert ende dat zij noyt het rit of schot in de kubben en hebben gevonden, zonderlinge deurdien geen grote visch in de kubben en mach comen ter oorzaecke dezelve in de jucken xxx hebben veel te eng, ja zo eng zijnde datter een gemeen kaetsbal qualicken deur zoude connen vallen, invougen dat alle grote visch daerbuyten moet blijven als niet verder comende dan in ’t achterste van de fuyc. Mer tuygen voorts dat zij niet en weten datter oyt eenige cleyne visch mit de fuycken of cubben gevangen vercoft geweest es, ‘tzij tot aes of tot voering of mesting van eenden of varckens, uytgeseyt in de dobbertijt also men dan de dobberaers wel plach te geryven mit de gruntel daervoor zij gewoonlic(?) gaven van ’t hondert een halve stuver vijf duyts of daeromtrent, daer bijvougende de voorn. Tijs Jacobsz. dat hem t’ anderen tijden bij een van zijn buyren wel eenden houdende ende geen visscher zijnde, afgevordert es dat hij getuyge hem eenige cleyne visch zoude brengen voer zijn eenden, ‘twelc hij getuyge weygerde, zeggende dat hij zijn neering niet en begeerde te bederven om des vers. zijns buyrmans neeringe, ende dat hij ’t jong goet weder wilde buytenboort stellen om te groeyen ende groot te werden. Verclarende zij getuygen beyde dat indien zij jong waren ende haer mit de neeringe van visschen mochten of begeerden te bemoeyen, dat zij ’t water niet om niet en zouden willen gebruycken om te bevisschen mit fuycken indien hem ’t gebruyc van de kubben werde onthouden ende verboden. ‘twelc zij getuygen des noot ende versocht zijnde bij eede tevreden waren te bevestigen.

Vorder hebben wij de maet geleyt op een fuyc ende bevonden: [ziet de figuer van een fuyc voor fo. 25+] de fuyc in als lang te zijn 18 voeten 6 duymen. De vloegels lang 7 voeten 7 duym diep 3 voeten 9 duym. De diameter van de 1^e boegel 3½ voet ende 2^e vlogel 3 voeten 3 duym. De diameter van de 3^e 2 voeten 7 duym. De inckels op ’t eynde wijt te zijn d’ 1^e 1½ voet ende de 2^e 7 duymen 9 greynen, ende de cubben lang te zijn 2 voeten 8 duym, de diameter 1 voet 3 duym, wijt den inloop ende juc of verwe(?) 9 duym, ende teynden den juc rondt(?) 2 duym zes greyn.

[Billet van die van Den Hage] Vorder en connen aen de Heeren van de Gerechte niet bergen dat wij in de Cage zijnde aen de herberge aldaer een gedruct billet hebben bevonden angeplect, van den volgende inhouden: “Schout, burgermeesteren ende regierders van Den Hage laten allen ende eenen yegelicken weten hen generende mit revier- ofte meervisch dat dezelve zullen gelieven te comen in den vlecke van Den Hage voornoemt mit revier- of meervisch. Men zal hemluyden goet geryf doen van een goede, bequaeme plaetse daer zijluyden mit gerusticheyt hemluyder reviervisch zullen mogen vercopen. Ende indien yemandt van de voors. revier- ofte meervischcopers zullen believen te comen woonen in den voors. vlecke, sal denzelven verleent ende gegeven werden vrij burgerschap ende volgen alle hantvestingen ende privilegiën als andere burgeren. Den eenen segget den anderen voort. [er is een exemplaar van dit aanplakbiljetje tussengeschoven en bij nauwkeurige vergelijking blijkt dat Van Hout wel woordgetrouw, maar niet lettergetrouw heeft getranscribeerd]

[fol. 120] [in de marge staat een stuk tekst dat zó bleek is en vreselijk slodderig geschreven, dat het niet goed te transcriberen valt, maar het lijkt niet echt belangrijk] Ende omme Mijnheeren van de Gerechte te dienen van mijn in desen afgevorderde advis, bedunct mij onder Uwer Edele correctie niet alleen uyt ‘tgunt ic als hiervoren hebbe bevolen, mer dat ic voor pas op andere tijden gesien ende van verscheyden personen gehoort ende verstaen hebbe, dat ’t verbieden van ’t gebruyc van de kubben de visscherije veel meer schadelicken dan vorderlicken es, hoewel de oude keure (die men in ’t maecken van de nieuwe heeft gevolcht) zulx expresselicken verbiet, want hoewel mij onbekent es de redene dewelcke onse voorouderen beweecht mach hebben ’t gebruyc van de kubben aen de fuycken te verbieden, zoe laet ic mij beduncken dat ‘tzelve geweest moet zijn in te beneficiëren de voortsvoedinge van de visch, ‘tzij dat men meende dat ’t jonge goet ‘twelc men in de cubben vangt ende daeruyt mits de dichticheyt van de tienen[=tenen] (daer die of gebreyt werden) niet en can boren, hoe cleyn het ooc es, niet versmoort ende voor aes vercoft en zoude werden of dat de cubben zo wanneer cuytziecte visch haer rit daerinne zoude comen te schieten, de voortsvoedinge zoude verhinderen. Daerjegens in consideratie moet werden genomen dat ic noch niet en hebbe connen verstaen dat oyt eenige fuyckers hem hebben bemoeyt mit aes te vercopen zo doerdien het aes als men mij seyt niet gesocht en wert dan in den winter, bij welcke tijt de fuycken niet en werden gebruyct noch te water gebracht, immers niet naer Paesschen; daer bij comende dat daerinne genouch voorsien es bij de 13^e keure op stats visscherijen, bij dewelcke op een boete van tien ponden ende correctie ’t gebruyc van alle cleyne visch tot aes verboden es, uytgeseyt van esseling, gruntel, ruysch of colftigen(?), zo dat men de overtreders van dezelve keur t’ allen tijden can achterhalen. Belangende het 2^e, en zal mijns bedunckens niet werden gevonden dat de fuycken of ooc de cubben de voortsvoedinge verhinderen, want zoveel de fuycken belangt es bij informatie daerop ten bevele van Uwer Edele ’t voorleden jaer genomen, bevonden dat dezelve de voortsvoedinge niet en verhinderen, ‘twelc oorzaec heeft gegeven dat de keure daerbij ’t gebruyc van de fuycken in de voetijt was verboden mit kennisse van zaecken wechgenomen ende ‘tzelve weder toegelaten es. Ooc zijn de jucken van de kubben zo eng datter geen grote visch in comen can, mer daer buyten blijven moet, als daerinne niet comende dan jong goet, ‘tzij post, voren, baers of gruntel ende zonderling ael, zodat in de kubben geen rit geschoten en wert, ende offet al daerinne geschoten mocht werden, des neen, zo en condet evenwel evenwel niet schaden alsoe het notoir es dat de kuyt van alle visch (uytgeseyt van de baers) in ’t schieten hem als zant van denanderen spreyt ende te gronde sinct, die zulx ooc door de kubben zoude sincken, ende belangende de kuyt van de baers die aen denanderen blijft, dezelve zoude men zowel (als zij al in de kubben werden gevonden, des neen) ende daeruyt connen doen als uyt de fuycken; hier bijvougende dat het mijns bedunckens geen apparentie en heeft dat de toonders de visscherie ende de voortsvoedinge van de visch zouden zoucken te [fol. 121] verhinderen of verminderen als zij ’t al zouden vermogen te doen, alsoe ‘tselve in effecte niet anders en zouden wesen dan den mont toe te binden niet alleen van hemzelven (die van aver tot aver[generatie tot generatie] van visschers zijn gecomen veelal niet anders geleert en hebben) mer ooc van haere kinderen die ooc vooral van hem niet anders en leeren, invougen dat zij deur de natuyr geleert wesende gedrongen werden voor dezelve besorcht te zijn, dat zullen zowel deur de neeringe van visschen ende zodanich harer handen arbeyt in toecomende tijden zullen mogen leven, gelijc zij toonders daervan althans leven ende haer voorouders geleeft hebben. Des mij voor mijn advys zoude beduncken dat men de [opengelaten het nummer] keuren zouden mogen veranderen, mits daeruyt latende de woorden “of ooc eenige kubben aen haer fuycken hebben, stellen of gebruycken”, invougen dat ’t gebruyc vandien vrij zoude staen, daervan mede eenige anteyckening ende verclaringe beneffens de keur zoude mogen doen om te dienen tot onderrechtinge voor den toecomenden tijt ende deur misverstant niet weder te vallen(?) in gelijcke moeyten. Welcke toelatinge men temeer behoort te doen zo andersins de marct alhier weynich zal werden voorsien van ael die meest van de fuyckers in de kubben wert gevangen, daer hij verseeckert es ende niet ontgaen en can, ende zouden dezelve of mit hem doer de fuycken, dat hij ’t ontcomt(?) of verwert hem zozeer in ’t want van de fuycken ende jucken dat hij qualicken daeruyt es te redden, tenzij hem aen stucken snijdende of de fuycken dewelcke mits de slijmicheyt ende vuylicheyt die van hem gaet zeer bederven. Biddende dat ’t jegenwoordige mijn advis ten besten werde genomen van Uwer Edele dienstwillige [niet ondertekend]

Die van de Gerechte deser stadt Leyden, gehoort in haer vergaderinge op ’t Raedhuys derzelver stede het rapport van Jaspar van Banchem, vroonmeester, als bij heurluyden gecommitteert omme hem te informeren op het te kennen geven van de gemeene visschers innegehuyrt hebbende om te visschen mit fuycken, nopende het gebruyc van de kubben ende gesien zijn verbael daervan gemaect ende in gescrifte overgelevert, hebben om de redenen ende motyven daerinne geroert, conformelicken ’t advys van de voors. vroonmeester, verclaert ende geresolveert dat men het 11^e articul van de Vroonkeuren zulx die opten laetsten january voorleden vernieut ende afgelezen zijn, zal veranderen ende zulx de woorden “of ooc eenige cubben aen haer fuycken hebben, stellen of gebruycken” zal uytdoen, gelijc dezelve verandert ende uytgedaen werden mitsdezen, invougen dat de vroonmeester de voornoemde fuycken van nu voortsaen ’t gebruyc van de kubben gedogen zal zonder yemant ter zaecke vandien te bekeuren, t’ achterhalen of eenige boeten af te eysschen, mits bij de voornoemde vroonmeester alvoren alle fuycfisschers afnemende belofte onder eedt dat zij de jonge visch ende de voortsvoedinge vandien geensins verhinderen, mer zo vorderen zullen als hem mogelick es, ende dat zij zulx alle ’t jonggoet dat zij in de kubben vinden, onbequaem zijnde om voor spijse der menschen gebruyct te werden, weder in ’t water zullen zetten zonder eenige jonge visch te mogen vercopen tot aes (anders dat ‘tgunt bij het 13^e articul van de voors. vroonkeuren toegelaten es of ooc om eenden, verckens of ander gediert daermede te voeden ende mesten). Om welcke eeden te staven ende af te nemen de voors. vroonmeester mitsdezen wert gecommitteert ende geauthoriseert. Van ‘twelc geordonneert es gemaect ende den vroonmeester gelevert te werden de jegenwoordige acte omme hem daernaer te gedragen.

[Clopnetten] In ’t vorder alsoe de voorn. van de Gerechte deur de voors. vroonmeester op het zeggen van eenige ouden visschers es angegeven ende te kennen gegeven es dat het gebruyc van de clopnetten zodanigen visscherije es die men zonder schade van ‘tstadts wateren zoude mogen gebruycken ende verhuyren midden in de meeren alsoe men daermede niet anders en vangt dan grote braessem ende zulx daervan gelijc vers. staet op andere wateren gedaen te werden een ordinarys visscherije zoude mogen maecken [fol. 122] mit goeder bepalinge van plaetse, tijt, grote van de masschen ende andere zaecken ten opsicht van de visscheriën in consideratie comende, teneynde zulx ’t profijt vandien tweevoudich mocht comen aen de stadt, zo mits den pacht die men daervan zoude mogen trecken alsooc dat de gemeente alhier deur de vang van de visch daermede te doen zijnde, te meer ende beter mocht werden gespijst, ‘twelc de stadt nu van tijds moet derven zodanige visscheriën evenwel bij nacht ende ontijden veel gebeurende, soe hebben de voornoemde van de Gerechte den voors. vroonmeester gecommitteert ende geauthoriseert hem daerop wat naerder te informeren ende voornemelick omme mit de eerste gelegentheyt op ’t midden van de meeren daervan in zijn jegenwoordicheyt een prouve te doen doen ende van alles behoorlicke anteyckeninge te houden ende verbael te maecken, ooc te concipiëren zeeckere keure, ordre ende form in wat vougen men ’t gebruyc van de clopnetten zonder quetse van ‘tstats wateren zoude mogen toestaen ende verhuyren omme die van de Gerechte zijn wedervaren pertinentelicken gerapporteert ende zijn advis ende goetduncken daerop gehoort zijnde, daerop naerder geleth ende zodanigen besluyt genomen te werden als den meesten oorbaer dezer stede tot welstant ende vordernisse van stadts wateren ende visscherijen dat vereysschen zullen, van welc geordonneert es gemaect ende den vroonmeester gelevert te werden de jegenwoordige acte om hem daernaer te gedragen.

[’t bewerp aen den vroonmeester gecommuniceert den 22 octobris 1594 smergens] Opten 8en octobris ’94 bin ic, Jasper van Banchem, vroonmeester, tot mijn behulp medegenomen hebbende Jan van Hout, secretarys, mitter vroonschuyte smergensvrouch gereyst op ‘tstats wateren om te bevorderen dat wij ’t gebruyc mit de clopnetten eens zien, ende mij daernaer nopende dezelve visscherie ende de profijtelicheyt of onprofijtelicheyt vandien naerder informeren zoude mogen, ende bejegenende in de Zijl Willem Cornelisz. Specgen, hebbe ic dezelve in ’t bijsijn van Willem Jacobsz. Koyt (mit dewelcke ic t’ anderen tijden dese zaecke angaende gesproocken hadde) opte voors. visscherie de forme ende maniere van dien wat naerder gehoort ende versocht of hij niet wel eenige netten ende vordere behouften daertoe van noode zoude connen becomen om dezelve visscherie eenmael in onse jegenwoordicheyt te doen. Hierop gaf hij ten antwoorde: dat hij de visscherie mit clopnetten eenige jaren lang opte Diemermeer, daer hij woonde ende zodanigen visscherie onder keur of ordonnantie vrij es ende toegelaten wert, gedaen hadde, ende dat ‘tzelve zo goeden visscherije es als andere, zo wanneer die ter bequaemer tijt mit behoorlic want ende op gewoonlicker wijse werd gebruyct, mer dat men die gelijc in andere visscherijen mach misbruycken; dat daermede niet anders en wert gevangen dan grote braessem, dewelcke hem gemeenlicken hout in ’t diep, daer de gront puttich ende poelich es ende mitsdien de andere netten over hem strijcken ende zulx zelden of niet gevangen en connen werden tenzij dezelve uyt de putten daerinne zij hem houden wert verjaecht, ‘twelc mit te cloppen gebeurt, dat men wel doen can dat het wijt ende verder gehoort ware, wel ooc zonder eenich merckelic geluyt, te weten als men ’t instrument daermede men clopt uyten watere haelt of daer onder hout, dat hij qualicken hieromtrent zodanige netten te leen zoude weten te becomen deurdien die hier verboden zijn, invougen dat die se hebben dezelve niet en hebben dan tersluyc ende apparentelic vreesen achterhaelt te zijn, mer dat hij se te Diemen wel zoude menen te becomen. Eyntelicken hebbe hem belast daeromme mitten eersten [fol. 123] eens naer Diemen te reysen, ‘twelc hij te liever annam mitsdien hij (zo hij zeyde) onlangs eens t’ Amsterdam most wesen, mit last van ooc te becomen een copie van de ordonnantie opte visscherie mit clopnetten. Verclaerde vorder dat de plempschuyten ooc cloppers waren ende haer naem hadden van ’t plempen of cloppen, te weten naer ’t geluyt. Ende hiermede van denanderen scheydende, zijn voorts geseylt naer de Cage ende mit de voornoemde Koyt in cout tredende belangende tstats visscherijen ende voornementlicken van de visscherije in de Rijpweteringe, hoeverre de stadt deselve verhuyrde en waer ’t water scheyde; verstonden van hem dat tstadts water eynde nu dicht aen Mourijns Poel daer de Rijpweteringe begint ende dat de Rest(?) alsooc de Weytsloot comende omtrent de mont van de voors. Rijpweteringe ende lopende uyten oosten westwaerts tot in de Oude A verhuyrt werde bij de Heer van Warmondt, zo om te schaeckelen alsooc eenige legers; hierop bij ons gevraecht zijnde of de Rijpweteringe ende Weytsloot lagen in Alckemade of in Esselickerwoude, gaf ter antwoort dat zij lagen in Alckemade, mer dat ’t scheyt van Alckemade ende Esselickerwoude ooc comt opte voors. Rijpweteringe op ’t zuyteynde niet wijt van ’t huys te Bancken als bijnaest ten halven tusschen de quaeckel ende ’t voors. huys, ‘twelc ons vreemt dunckende, zo wij niet en hadden bevonden dat de Heer van Warmondt in Alckemade eenich recht van visschen hadde, evenwel in Esselickerwoude. Namen voor ons wat te ondervragen op ’t voors. scheyt ende eens ter plaetse te gaen omme de gelegentheyt te zien. Hier intusschen in der Cage comende, zijn wij mit Pieter Lenaertsz., vroonvisscher, aldaer woonende ende hem generende mitter vluwe, voorts geseylt op tstadts water tot onder de Vennip omme de neeringe ende handelinge van ’t vluwen eens te zien, ‘twelc hij gedaen heeft als hebbende alvoren zijn zeyl gestrecken, mast nedergeleyt ende roer afgehangen, eerst zijn vluwen in ons jegenwoordicheyt gevant ende opgehaelt. Als wij mit verwonderen gesien hebben dat in zo langen want weynich vandet, bij raminge als 250 roeden, mer 17 baersen ende 4 blijen gevangen waren, over welc vanden hij binaest een uyr onledich geweest zijnde, deden hem zijn want weder schieten of uytsetten, daerover hij omtrent een half uyr besich was, daervan hiervoren ter plaetse daer ’t behoort perticuliere anteyckeningen zijn gedaen. Ende van daer weder zeylende naer de Cage toe, bevonden dat de 2^e vijver aen ’t eylandeken Vogelscamp den buytenring al gemaect ende genouch dicht es [in de marge staat de verwijzing: zie achter fo. 130]

Vorder zijn wij mit de voornoemde Willem Jacobsz. Koyt geseylt naer de Rijpweteringe toe omme te sien naer ’t voors. scheyt van Esselickerwoude ende meenende dat de voornoemde Koyt mit ons zoude gaen, was hij daertoe zoo ’t scheen onwillich als bij de schuyte blijvende nietjegenstaende wij hem riepen ende gaende zulx den wech beneffens de Rijpweteringe langs zuytwaerts aen, es ons ’t scheyt van de voors. 2 ambachten gewesen bij raminge omtrent 100 roeden of 60 roeden voorbij de quaeckel die men naer Hogemade gaet. Ende weder in der schuyte comende, verclaerde ons de voors. Koyt dat Pieter Willemsz., zijn oom, die in zijn leven [fol. 124] gewoont heeft opte Aa opte wooninge daer Jan Jansz. nu woont, over lange jaren van de Heer van Warmont gehuyrt hadde de visscherije van de Rijpweteringe beginnende van den ingang tot de quaeckel toe, ende van de Weytsloot of Weytweteringe tot de Oude A toe, eyndende aen de wooninge daer Symon Willem Symonszz. woonde, daer bijvougende naderhandt dat hij hem beduncken liet dat Lou Arys Aryszz. die zijne voors. ooms zwager was ende te woonen placht opte Oude A opte wooninge daer IJsbrant Mourijnsz. woont, de voors. Rijpweteringe ende Weytsloot van de Heer van Warmondt hadde innegehuyrt, mer dat die bij zijn voors. oom bevischt werde, ende dat hij wel meent dat men dezelve zulx te bouc zal vinden. Zeyde noch dat eenen gebijnaemt Nelic de voors. Rijpweteringe vanwegen de Heer van Warmondt nu ter tijt vischt mit de schaeckel, mer dat de legers die daerinne zijn apart gehuyrt werden.

Alle ‘twelc wij ondergeschreven goetgevonden hebben bij gescrift te stellen om de geheuchnisse vandien te bewaren teneynde de stadt daerbij mocht werden gedient daer ende zulx des zal behoren.

Opten 15en octobris 1594 bin ic, Jasper van Banchem, vroonmeester, vergeselschapt mit Jan van Hout, secretaris, mitter vroonschuyte gereyst op ’t Vroon om volgende mijn last de visscherije mit de clopnetten (zo men die nomt) in onse jegenwoordicheyt te zien ouffenen ende gebruycken ende de Heeren Burgermeesteren de gelegentheyt vandien beneffens mijn wedervaren getrouwelicken te openen ende verclaren. Ende wesende gecomen tot in de Zijl hebben aldaer ontmoetet Willem Cornelisz. Specgen, in mijn voorgaende verbalen verscheydelicken genomt, varende mit zijn schuyte naer Leyden, aen denwelcken wij begerende dat hij teneynde alsvooren mit ons zoude willen varen, heeft hij daerinne bewillicht. Mits ‘twelc hij in de vroonschuyte overtredende, vraechden hem of hij eenige gereetschappe van netten hadde gemaect tot de bovengeroerde visscherije bequaem; hierop gaf hij ter antwoorde dat hij mit eenige daerof hadde gesproocken ende antwoorde daerof zoude becomen op maendage den 17 binnen Haerlem in der herberge van De Cloot, daer zij malcanderen tot dien eynde hadden bescheyden. Ende zo wij daerjegens zeyden dat wij nu voor de 2^e reyse daeromme uytgevaren zijnde het ons ongelegen quam derdemael daeromme moeyten ende costen te doen, mer dat wij liever hadden te zeylen naer Diemen, begerende dat hij mit ons aldaer zoude varen om de netten gelijc hij ons geseyt hadde daer te becomen ende zulx een prouf van dezelve visscherije te zien doen, daerinne de voors. Specgen eyntelic bewillichde, zeggende dat wij dan eerst zouden zeylen naer Rijc, meenende aldaer wel yemant te vinden die ons aen netten zoude helpen. Ende zulx zeylende naer Rijc zagen daeromtrent een visscher visschen mit de vlu ende alsoe de vlutijt voor vier dagen was geëynt ende verlopen, zo namen wij ons cours naer denzelven toe, mer zo het in twijfel stont of hij visschende was in de Spieringmeer of in tstats wateren alsoe daervan noch geen zeecker scheyt gemaect en es, zo hebben wij denzelven laeten bewerden zonder aen te spreecken omme ter zaecke van dien mit niemant in eenige moeyten te geraecken. Ende zulx tot Rijc gecomen ende aen landt gegaen zijnde, spraecken aldaer mit eenen Egbert Pietersz., woonende omtrent de kerc, dewelcke annam jegens sondage den 16en des avonts zoveel te benaerstigen dat hij vier clopnetten mit de vorder gereetschappen daertoe behoorende t' zijnen huyse zoude hebben omme op sanderendaechs des mergens goetstijts mitten dage een prouve daermede te doen. Waermede wij afscheyt nemende, zijn voorts geseylt aen den Overtoom ende voorts eens gegaen binnen Amsterdam alwaer [fol. 125] voornoemde Van Hout, secretaris, zeyde yet te doen te hebben. Zijn daernaer op zondage den 16en omtrent ten 3 uyren naer de middage van Amsterdam gescheyden ende wederomme aen den Overtoom verclaerde ons de voornoemde Specgen (die middelertijt bij der vroonschuyte was gebleven) dat hij aldaer gevonden hadde eenen genaemt Dirc Heertgens of Lange Dirc die aen den Overtoom woonde ende hem mede mit de visscherie mit clopnetten erneerde, die hij gesproocken hadde ende ooc willich was mit 4 netten gelijc hij hadde een prouf te doen in onse jegenwoordicheyt, dewelcke teneynde voors. ooc anspraecken ende begeerden dat hij mit ons zoude willen varen, daerinne hij hem ontschuldichde, zeggende dat hij dien nacht voorgenomen hadde zijn neeringe van visschen te doen opte Diemermeer, mer dat hij des morgens mitten daech bij ons zoude schicken te zijn voor Rijc. Ende daermede afscheyt nemende, mit een anzeggen dat wij hem verwachten zouden, begaven wij ons jegens den avont opter Meeren, zeylende naer Nieuwerkerc, alwaer wij overnachteden. Opten 17en smergens voor den dage geseylt zijnde tot voor Rijc es ons de voors. Dirc Heertgens (zo wij naer bevonden) smergens wel vrouch voorbij geseylt tot in de Rijckersloot ende een weynich tijts daernaer zijn aldaer bij ons gecomen de voornoemde Egbert Pietersz., vergeselschapt mit Jacop Egbertsz., zijn zoon, ende de voornoemde Dirc Heertgens, vergeselschapt mit Symon Harmansz., mede woonende aen den Overtoom, elc mit een schuyt, ende daerinne 4 netten mit een clop ende haer verder behouften. Belangende de netten: waren lang (zoe zij verclaerden) gelijc de vlunetten, te weten gebreyt op 48 vaem ende op twee vademen brede, mer gestijt op 24 vaem in de langde ende een vaem in der breede, de masschen zeer groot ende wijt als van 3 duymen zeven greynen, gelijc de figuer hier beneffens [in de marge is een tekeningetje van de vorm van het net], de ladders gelijc van de vluwen, gebreyt zijnde van enckelen vlassen draet, wit ende ongetaent, hoewel (zoe zij ons verclaerden) men dezelve ooc somtijden maect van 2 vlasschen draden in denanderen getwijnt. De oorsaeck dat ’t want ongetaent es verclaerden zij te wesen omdat men zodanigen visscherye meest bij nachte doet, alsoo zij dan meer vangen dan bij daech ende dat zij zulx in duyster den glants of ’t wederschijn van de witheyt in ’t ophalen beter connen zien dan of het getaent waer. Zodanige netten zijn aen denanderen gehecht ende gebonden gelijc als de fluwen. Het instrument daer met zij lopen es een stoxken, lang omtrent 3½ of 4 voeten, hebbende boven een hilt ende onder een gedraeyde hollen cop, in ’t faectsoen van een botercop, doch boven wat sluycker toe lopende, gelijc de figuer opte cant alhier dat uytwijst [in de marge een tekeningetje van dat ‘instrument’], binnen aen ’t eynde en loopt de hollicheyt niet effen ofte glat, mer heeft dair een cleyn boordeken of zoemtgen. In ’t schieten van ’t want blijft de enen opte riemen zitten ende roeyt tegen wint of sijdelings wint aen; den anderen gaet staen op het achtersitten van de schuyt ende schiet ’t want enckel, laetende de colcsimme(?) deur zijn hant gaen, eerst overtboort werpende een driftich hout omme het onderste eynde in een stengetgen of mastgen, ‘twelc aen ’t voornet mit een coorde vastgebonden es. Dese 2 visschers schietende ’t voors. want onder het Rijckerlandt en schoten dat niet in der rechte, mer achter denanderen tegens ’t lant aen, buygende [fol. 126] mede invougen gelijc de figuer opten cant hier beneffens dat anwijst [in de marge is een schetsje gemaakt], de necsimmen zijn zo groot ende zwaer ende de lootsimmen daertegens zo licht dat de colc boven ’t water blijft drijvende ende ’t loot het want alleenlicken gestrect hout, zonder opten gront te vallen, gelijc de vluwen doen, daerinne dees visscherije van de vie(?) verscheelt. Dees laetende ter plaetse daer bij de 2 vamen diepte es onder de lootsimme een vaem waters, los ende onbeseth, ende de fluwe laetende ter diepte van 2 vamen boven de necsimme een vaem waters los ende onbeseth, uyt oorzaecke zoe zij zeggen dat de baers (die mit de vlu meest wert gevangen) gewoonlicken langs den gront zwemt, ende daerentegen de braessem en bley die niet onder mer boven gevangen wert ende zulx meest boven zwemt. Dees netten zulx geschoten hebbende, roeyden voir de wint d’ eene, tusschen beyde de netten d’ ander, tusschen het herwertse net ende ’t lant ende clopt den eenen middelertijt mit ’t voors. instrument, stootende de hollicheyt onder ’t water langs den boort van de schuyt, nederhoudende de hilt in zijn eene hant, de hollicheyt telckens boven ’t water halende ende zo scheyns innedompende, ‘twelc een tamelic geluyt maect dat men bij raminge 60, 70 ten hoochsten 100 roeden ver zoude connen hooren, mer maect een gedroen onder den bodem van de schuyt, ‘twelc bij degeene die in de schuyt sitten onder haer voeten merckelicken gevoelt wert.

Verclaerden in ’t vorder dat men bij gebrec van de voors. clopcop ooc ‘tselve doen can mit de hilt van haer cloeten, stotende dezelve stijff onder water, gelijc zij ons vertoechden, ‘twelc genouch gelijc geluyt maecte, niet wel zo luyde of verre om hooren als ’t ander, ooc onder den bodem van de schuyt geen droeninge en maecte, ter oorsaecke dat ’t cloppen mitter hilt van de cloet van de schuyt of schiet ten opsichte de clopper beyde zijn handen daertoe gebruyct, daer ’t ander gelijc geseyt es naer den bodem van de schuyt toe; comt tot vorder redene dat zij de clopcop liever gebruycken dan de hilt van de cloet. Zeyden voor ‘t 1^e dat hem ‘tzelve als mit eene hant werckende, gemackelicker valt ende minder arbeyts es ende bijsonder dat bij wintertijden als dese visscherije meest gedaen most zijn, als zij clopten mitte hilt van de cloet dezelve diep onder water moet schieten, dewelcke zij telcken uythaelende ende weder cloppende loopt ’t water van de cloet af hem in de mouwen, ende doen hem ’t hemt bevriesen, ende buyten de vorsttijt hout hem de armen gestadich nat, daervan zij mit de clop geen gebrec en hebben als de armen geheel drooch blijvende zonder dat zij ooc mit ’t water bespaet connen werden. Ende zulx onder de wint gecomen zijnde, zo haelt de visscher ’t want tegen de wint aen in de schuyt, mit de beyde de simmen die hij aen denanderen voucht, ende hem mitter schuyte daermede ter windewaerts optrect, daertoe ooc helpt degeene die opte riemen zit mit op te steecken. [fol. 127] Doende invougen als hiervoren de geroerde neeringe van visschen, mogen zij vier toomen in een uyr leggen, vangende grote schone braessem. Ende tot een teycken datter geen cleyne visch deur versmoort en can werden, toenden zij ons een bley die in ’t want ende de ladders verwerret was, breet 3 duymen 8 greynen, ende lang een voet volgende de maet die wij daerop leyden, dewelcke zij deur ’t want haelden, dat wij zagen, ende invougen voors. visschende omtrent 3 uyren tijts, binnen welcken tijt elc van de voors. 2 schuyten omtrent 12 toomen hadde geleyt, allenskens verder ende verder ter meerenwaerts innecomende en waren niet meer gevangen dan 3 grote braessems mit de voorgeroerde bley, ende vragende naer d’ oorsaec vandien, gaven ons ter antwoorde dat ter plaetse daer wij alsvooren vischten, meest gevangen werden naer een noortwesten storm, daer bijvougende dat de visch, horende ’t geclop, voorwaerts uytschiet, zo hij ter slaech leyt ende dat zij zulx zowel vangen binnen ’t net als buyten ’t net. Waermede wij uyt ’t voors. visschen scheyden, brochten de voors. vier visschers in der vroonschuyte omme mit denanderen wat te imbijten ende ‘tzelve doende mit haer van dezelve manier van visschen wat naerder ende beter te spreecken. ‘twelc bij hem zulx gedaen zijnde, vraechden wij hem of zij hem niet en lieten beduncken dat uyt zodanich cloppen de visch verjaecht ende verdreven werde, daerop gaven zij ter antwoorde: dat neen, ende in geensins, ‘twelc zij ons zouden bewijsen mit goede plempevisschers; redenen die wij goet zouden hebben te verstaen. De Legmeer (zeyden zij) ancomende de Proost, de Diemermeer, ancomende ’t Gasthuys t’ Amsterdam, de Slotermeer, ancomende de kerc van Sloten, ende meer andere cleyne meerkens als de Legmeer, de Bijlmermeer, de Cortenhouffsche meer, dien ten opsicht van de grootheyt van tstatswateren als niet en zijn ende geen gelijckenisse daermede en hebben, zijn boven gedencken van menschen mit clopnetten bevischt ende werden noch daermede bevischt, ende wert in dezelve naer haer grote ende proportie, immers zoveel visch gevonden als in statswateren indien men niet deur ’t cloppen de visch hadde connen verjagen, zij zoude daer al overlang tijt uyt verjaecht hebben geweest ende indien zij daermede eenichsins verjaecht mocht werden des neen, zo zoude ‘tselve meer schade doen opte cleyne meerkens alwaer se terstont buyten de mercken zouden werden verjaecht dan op ‘tstatswateren, want indien die al van dien plaets wat mochte werden verjaecht, zo zouden se evenwel in statswateren die zo groot ende meenichvuldich zijn moeten blijven, daeruyt wij zo zij zeyden wel hadden af te nemen, dat nopende ’t verjagen van de visch mit hopen niet dan boeselen [=beuzelen] en waren, die Mijnheeren (geen of weynich verstant van de visscherie hebbende) bij eenige haer eygen baet daerinne souckende werden wijsgemaect, daer bijvougende [fol. 128] dat indien ’t cloppen zo schadelic waer, waeromme bekeurt toe de schaeckelaer zo doch ’t polsen (‘twelc alle schaeckelaers doen) ende ’t cloppen eene zaecke es, ‘twelc bij de voors. visschers invougen voors. geseyt zijnde, vraechden of ‘tselve cloppen niet schadelicken en zoude zijn de voortsvoedinge van de visch ende dat zij t’ ontij haer kuyt zouden schieten, verclaerden daerop: neen, ende dat haers bedunckens de braessem haer kuyt in de meeren niet en schoot, mer aen lant ende onder de ruychte, ende dat dezelve visscherije gelijc alle andere in de voetijt ooc zouden moeten ophouden.

Vorder gevraecht zijnde in wat vougen de voors. visscherie opte voors. cleyne meeren wert gebruyct, antwoorden dat men daer meest vischt op deelen, te weten dat de visschers voor haer arbeyt ende de costen die zij moeten doen zo van schuyten als vischgetuych zomwijlen trecken de 2 derdendeelen van de gevangen visch, somwijlen ooc de drie vierendelen, laetende aen den eygenaer ’t vorder derdepaert of vierdepaert, gelijc zij dat mit denanderen connen verdragen, ‘twelc hem verstaet van deeling van ’t gelt dat bij vercoping van den visch comt.

Ende hiermede van hen oorlof nemende ende bedanckende dat zij ons hierinne ten dienst gestaen ende onderrecht hadden, boden wij dezelve elc aen een Spaensche reael van vieren, die zij niet en begeerden, mer ons weder toestreecken, zeggende dat zij ‘tselve de stadt gaern ten besten hadden gedaen, ons weder bedanckende dat wij se mit de zood(?) getracteert hadden. Ende zijn zulx gescheyden, alvorens aen de voors. Dirc (die jegenwoordelicken geen vroonvisscher en es) verclaert zijnde dat hem ten opsicht van de jegenwoordige dienste gehouden werde als quytgeschouden de 30 stuyvers die hij in ’t vroonmeestersbouc noch ten achteren stont ende schuldich was ter zaecke dat hij in ’t jaer ’92 mit 200 dobbens gevischt hadde.

Wij, nemende onsen cours terugge naer de Cage, onderwegen zijnde ende naer ’t vertrec van de voors. visschers, vraechden wij den voornoemde Willem Cornelisz. Specgen, die wij in d’ eene schuyte hadden gestelt terwijlen wij in d’ andere waren gegaen, wat hem docht van de voors. handelinge van visschen ende of ons die zijns bedunckens bij hem terecht was vertoont of niet; hierop gaf hij ons ter antwoorde dat zijns bedunckens: neen, ende dat een van twien most zijn: of dat zij ons ’t secreet om de visch in menichte te vangen niet en hadden willen openbaren, of dat zij daer ’t beste verstant niet van en hadden. Want belangende dat de visscherije mit clopnetten goet ende behoorlicken was ende vorderlicken const werden gebruyct, hadden zij recht ende wel geseyt, mits dat die most werden bepaelt op zijn behoorlicke tijt ende onder ordonnantie gelijc alle visscheriën, mer nademael hij over de 40 jaren opter Bijlmermeer verkeert ende daer de voors. visscherije gedaen hadde, zo liet hij hem beduncken dat men die zoude mogen doen mit 2 schuyten bij denanderen, elck schuyt tenminsten mit 2, liever mit 3 mannen, dat men den tijt zoude mogen stellen van nieu Alreheyligen af, te weten mit ’t begin van den coude tot Sinte Geert toe, namelic den 17en martii, een weec voor of naer onbegrepen, in zulcken verstande dat indien ten voors. dage de wateren mits de vorst noch niet open en mochten zijn, dat men in zulcken gevalle ’t voors. visschen [fol. 129] zoude mogen toelaten tot acht dagen naer ’t open water; dat hij de masschen van de netten wat wijder woude maecken ende de diepte van 3 vaem op anderhalve vaem gestopt; dat zij zouden moeten blijven tsestich roeden van alle leegers ten minsten; dat bedongen zoude mogen ende behoren te werden dat zij geen legers en zouden beschadigen; dat hij niet geraden en zoude vinden ‘tzelve elceen te verhuyren, mer mit goeden onderscheyden van personen ende aen degeene die men onder haren eedt zoude mogen betrouwen; dat zij alle de visch binnen Leyden ter marct zouden brengen, daer hij hem liet beduncken dat de Heeren van Leyden aldermeest ’t ooge hadden; ende belangende de manier van visschen zoude dezelve moeten te werc gaen aldus: eerst zoude in de gront stellen een stoc of staec ende van beyden zijden af zijlynx wynts schieten de langde van een net, ende van daer tegen wint aen, aen elcke zijde de lengde van 3 of 4 netten, an de eynden wat toelopende, ende zouden dan mit de 2 schuyten overdwers ’t water tusschen beyden gins ende weder cruyssen, ende ‘tzelve doende gestadich cloppen; daernaer van de staec of stoc aen beyden zijden ’t want innehaelen, gelijc uyt de figuer hier beneffens gestelt te zien es, ende laet hem beduncken dat men de braessem best zal vinden onder Burchgraverveen, naer ’t harde slijc toe. Ende gevraecht zijnde of hij dezelve manier van visscherije wel op een prouff zoude willen begeeren onder eedt ende vaste belofte van alle de visch binnen Leyden ter marct te brengen ende in ’t openbaer te doen vercoopen ende bij denzelven eedt ooc te beloven dat indien hij eenige zonder huyr vont visschende, ‘tzij mit gelijc nette of ander behoorlic of onbehoorlic want, dat hij ‘tzelve den vroonmeester ter goeder trouwen zoude ontdecken ende te kennen geven ende op wat voordeel voor de stadt ende wat behulp hij daertoe zoude begeren, zeyde: jae, ende dat hij tevreden zoude zijn ’t want ende de vordere gereetschappen ’t zijnen costen te becomen, zo met te laeten maecken ende dat hij de zode voor hem ende zijn huysgesinde vrij vooruyt hebbende, de stadt zoude laeten volgen het vierdepaert, behoudende voor hem zo in belooninge van zijnen arbeyt als uytgeleyde penningen de 3 vierdepaerten, ende dat hij mit Pieter Cornelisz. Specgen, zijn broeder, tsamen eene schuyt zoude toemaecken, wel tevreden zijnde dat Willem Jacobsz. Koyt mit zijn zoon (ten opsicht ic hem dees zaecke ooc geopendt ende mededeelich gemaect hadde) de 2^e schuyt zoude mogen toemaecken, ‘twelc, indien zij invougen voors. niet en begeerden te doen, was tevreden mit zijn voors. broeder de twee schuyten zelfs toe te maecken. Ende zulx denzelven voors. Willem Cornelisz. Specgen opgestelt hebbende op Huyckesloot, zijn wij voorts geseylt naer de Cage alwaer wij ’t voorgaende voorslach van Specgen aen Willem Jacobsz. Koyt geopent hebbende, nam aen hem daerop voor weynich dagen te beraden, waermede wij naer Leyden zijn geseylt, daer wij quamen opten 17en (?) tsavonts rechts voor ’t sluyten van de poorten.

[fol. 130] Op een tussengevoegd blaadje staat in primitief handschrift: memorie. Dit sijn deghene die Aelbrecht meent dat goede memorye hebben dat aen de tweede vijver met ene derh een lach: Michiel Jansz.; Fockgen; Dirck Jeroensz.; Lenaert Berteltsz.; Willem Foeyten; Jan Cornelisz.

Aelbert Adriaensz., schuytvoerder, out omtrent 49 jaren, tuycht bij eede ten versoucke van burgermeesteren dat hem wel kennelicken es dat de dergen aen het eylandeken gelegen voor de Cage genaemt Vogelscamp noch binnen tsjaere merckelic zijn toegenomen, vermeerdert ende dichter zijn geworden dan die voorleden jaer es geweest ende laet hem beduncken dat men daer van meeninge es een 2^e vijver te maecken.

[doorgehaald] Willem Foyten, schuytvoerder, out omtrent 50 jaren.

Jan Cornelisz., schuytvoerder, out omtrent 28 jaren, tuycht bij eede ten versoucke van burgermeesteren dat hem wel kennelicken es dat de dergen aen ’t zuyteynde van het eylandeken gelegen voor de Cage, genaemt Vogelscamp, noch binnen tsjaers merckelic zijn toegenomen, vermeerdert ende dichter geworden, ende dat zijns bedunckens dezelve daer gebrocht te werden omme een 2^e vijver daervan te maecken, immers dat het hem zulx laet ansien. Actum 8 novembris 1594 coram [=ten overstaan van] Dorp ende Brouchoven.

In de marge, deels overplakt: Jacop Jacopsz., knecht schuytvoerder opte veeren(?), zeyt gesien te hebben dat Lourijs Tonisz., Aelbert Tonisz. ende Cornelis Dircsz. noch binnen tsjaers boncken [dus bonken veen?] gevoert hebben aen het 2^e vijverken. Actum 25.11.94.

Rapport opte clopnetten

Die van de Gerechte deser stadt Leyden, gehoort op ’t Raedhuys der voors. stede het rapport van Jasper van Banchem, vroonmeester, ende Jan van Hout, secretarys, nopende haer wedervaren van ’t gebruyc van de clopnetten ende de visscherie die men daermede profijtelicken zoude mogen doen, ende gesien heurluyder verbael ‘twelc bij hem daervan in ’t lange bij gescrift gestelt ende overgelevert es geweest, op alles dat heeft mogen bewegen lettende, hebben verclaert ende geresolveert dat de vroonmeester bij provisie ende op een prouf mit Willem Cornelisz. Specgen ende mit Willem Jacobsz. Koyt zal mogen handelen ende accorderen omme voor de lopende winter ende tot Sinct Geert toe of ende bijgevalle van vorst tot 8 dagen naer d’ openinge op tstatswateren te mogen visschen mitter clopnetten opten voet ende gelijc ‘tselve bij ’t voors. verbael es voorgeslagen ende geraemt omme daernaer ende gehoort de clachten ende ‘tgene vorder desen angaende tot kennisse zal mogen werden gebracht vorder daerinne gedaen te werden als den meesten oorbaer deser stede tot welstant ende behoudenisse van statsvisscherijen dat vereysschen zal, in zulcken verstande dat indien men de voors. visscherije ongeraden vint langer toe te laeten, den voornoemde 2 visschers daernaer behoorlicke vergoedinge zal doen ten opsichte van de uytgeleyde costen van ’t want als anders, gelijc ‘tzelve ter goeder bescheydenheyt bevonden zal werden te behoren. Tot alle ‘twelc Jasper van Banchem, jegenwoordich vroonmeester, wert geordonneert ende geauthoriseert ende es geordonneert hiervan gemaect ende den voornoemde vroonmeester gelevert te werden de jegenwoordige acte, dewelcke ten bevele van de Gerechte ondergeteyckent es desen 26en novembris 1594 bij mij… [Van Hout heeft dit concept niet ondertekend]

Stal van vroonvisch op sondagen

Opten 26en novembris 1594 es bij die van de Gerechte in haer vergaderinge op ’t Raedhuys der vers. stede verstaen ende geresolveert dat de vroonvisschers die mit haer vroonvisch op zondagen ter marcten comende zonder verbeuren of bekeurt te werden zullen mogen voorstaen ende haeren visch venten ende vercopen tot een half uyr naer negenen toe, belastende elceenen die ’t angaet hem hiernaer te gedragen; ten welc geordonneert gemaect te werden de jegenwoordige acte.

[fol. 131; in een ander handschrift (van Hogerbeets?), maar in de marge een kostenlijstje in het handschrift van Van Hout: Warmont mitte bode f 3-14-0; Werff mitte bode f 3-14-0; Hogerbeets f 2-10-0; secretaris f 2-10-0; sledehuyr (geen bedrag ingevuld); Merwen f 2-10-0. Heeft uytgeleyt: dat in de Cage verteert es; aen sledehuyr; dachgelden van 2 boden, zonder bedragen]

Huyden den 2en january anno 1595 zijn Claes Willemsz. van Warmont, Pieter Adriaensz. van der Werff, burgermeesteren, mr. Rombout Hogerbeets, raed ende pensionaris, Jan van Hout, secretaris, ende mr. Symon Fransz. van Merwen gereyst mitte sleede over ijs tot in de Caege, alwaer sijluyden aengecomende zijnde, voorts te voet sijn gegaen tot op ’t eylandt genaempt Volgelscamp (sic!), besiende de vijver om visch in te houden aldaer gemaect, in ‘twelck zij bevonden te leggen een colck daerdeur verversschinge van waeter uute Meere conde comen, oock voor de colck verscheyde boncken van lant, desommige mit eene ende sommige met twe paelen vastgepaelt tot een tamelicke groote ende tennaestenbij in zulcker forme alsoff dat aengedamden ofte bepaelden lant in tijden ende wijlen mede gemaeckt ende gebruyckt zoude werden tot een twede ende derde vijver, invougen voors. bevonden van gelijcken tot een meerder teecken vandien in ’t waeter tusschen de aenpalinge van de voors. boncken lants ende de voors. vijver een houwer hangen mit visch, ende naedat sijluyden ‘tgeene voors. alsoe besichticht hadden vergaderden omtrent hemluyden een groten hoope volcx, schijnende meestendeel te wesen huysluyden ofte varent volck, aldaer in de Cage ofte daeromtrent wonende, ende quam ten selven tijde aldaer oock eenen genaempt Jan Gerritsz., vischcoper, wonende in Den Haege, seggende eygenaer te wesen van ’t voors. eylandt ende de vijver daerinne leggende, dat ‘tselve over lange jaren sijne voorouders van de Vrou van Reynsburch in erffpacht was uutgegeven, dat ‘tselve eylant veel groter geweest ende deur storm uute Meer affgespoelt ende ten laetsten dat de viver al voor de troubles daer gemaeckt was geweest, mer dat de voors. aenpalinge van de voors. boncken lants bij hem was gedaen doen, t’ sijnen groten costen. Ende naedat hem bij burgermeesteren in ’t lange daerop geantwoort werde dat eerst onlangs leden t’ haren kennise gecomen was dat aldaer op ’t eylandt een vijver gemaeckt was, in dwelcke levende visch onderhoude werde, mit verversschinge van water uute Meer, wesende stadtswaeter ende niemants anders, ende sijluyden mitsdien tot voorstant van dese stadts gerechticheyt verbonden waren daernae uut te sien ende sulcke remedie daertegens te gebruycken, dat sulcx niet en geschiede veel min oock vorder aenpaelinge van boncken ende anders, ende sulcx hem daerbij te kennen gevende dat hij ‘tselve doende benam de gerechticheyt deser stede, in sulcker vougen niet dat burgermeesteren daertegens zijn, dat de gemeente van de Cage heure landen ende werven aenpaelen, vestigen ende vergrooten, mer dat sulcx behoort te geschieden mit goede kennisse ende discretie ende ingevalle de stad mit sijne schade beholpen zoude geweest hebben, hadden wel anders mit damminge van de vers. vijver ende andersins rigoreuselic tegens hem mogen procederen, hem oock vermaenende dat den visch die hij aldaer in de vijver was houdende, ongetwijfelt gecocht hadde ende daegelicx cochte van personen de Meere van de burgermeesteren om te bevisschen ingehuyrt hebbende, benemende sulcx (overmits hij sijne gecochte visch in Den Haege vercoopt) dese stede ende de gemeente vandien ’t genot ende profijt dat zijluyden van rechtswegen hebben ende behoore te genieten, ende gevende daerbij de burgermeesteren wel oorsaecke de Meere voor een tijt van jare onverhuyrt ende onbevischt te laeten leggen, daer nochtans ’t merendeel van de huysluyden van de Caege heur bijleven voor wijff ende kinderen (als wesende vysschers) moeten winnen ende verdienen. Ende zoe bij hem daerop weder geseyt werde dat hij in Noorthollandt alle sijne visch cochte ende die alleenlick om de ververschinge van ’t waeter ende deselve levendich te houden aldaer was settende ende quam haelen als hij die te doen hadde, zoe ’t waeter in Den Haege niet bequaem es om [fol. 132] visch levendich in te houden. Is hem daerop ter antwoort gegeven dat burgermeesteren wel anders waren onderrecht ende de gemeente in de Caege oock wel beter wiste, hem sulcx vermaenende ende waerschouwende alsvoren om ongemack te mijden, zoe het de stadt geen eer soude sijn hem in schade te brengen, noch oock hem, om de stadt in haer gerechticheyt tegen te staen ofte te vercorten; waermede burgermeesteren van hem gescheyden ende nae de herberge gegaen sijn. Ende zoe de voornoemde heeren secretaris ende Merwen noch een weynich mit hem hadden gecout ende eenige middelen van accort voorgewendt, heeft hij Jan Gerritsz. hem gevouchlick getoont, ‘twelck burgermeesteren verstaende, hem terstont ontboden hebben ende hij gecomen sijnde, mit hemluyden gegeten ende de voorgaende propoosten andermael gehoort hebbende, mit verclaringe dat de stadt mit sijne schade niet beholpen en was, hebben burgermeesteren hem versocht dat hij een eysch soude doen, ‘twelck hij mit groote beleeftheyt excuseerde, seggende dat het een onbeleeftheyt van hem soude sijn dat hij burgermeesteren sulcx soude voorleggen, mer alsoe bij burgermeesteren hem angeseyt werde dat sij hem souden schencken vijftich guldens van 40 grooten ’t stuck voor ende in betalinge van sijne schade, mit expresse conditie dat de voors. vijver zoude werden gedamt ende de boncken lants aen ’t ander lant gevoucht, ‘twelck hij tsijnen profijte soude behouden ende dat hij hem in alles soude gedragen nopende ’t houden van een viver ende ’t copen van sijne visch volgende dese stadts gerechticheyt, is hij daermede tevreden geweest, heeft burgermeesteren in teecken vandien beschoncken mit twe corpers [=karpers] ende belooft eerstdaechs binnen deser stede te comen om ‘tselve accort naerder te bevestigen. ‘twelc sulcx gedaen sijnde, burgermeesteren, pensionaris, secretaris ende Merwen weder naer Leyden sijn gekeert.

[fol. 132verso; hoewel niet echt met de visserij van doen hebbend] Opten 26en april ’95 es de vroonmeester gevaren naer Oostdorp [=Osdorp] daer hij gevonden heeft een verlaet mit een schotdeur, es vorder gevaren tot Sloten daer hij noch een verlaet mit een schotdeur heeft gevonden. Opten dijc gaende, heeft verscheyden lantluyden gevraecht of daeromtrent een nieuwe sluyse gemaect werde, daerop zij zeyden: jae, wijsende aen den Sparendamschen dijc daer zij de arbeyders van verts mochten zien arbeyden. De sluys werde gemaect tusschen ’t Huys ter Hart ende Sloterdijc tot behouf van Oostdorp ende Spieringshorn.

[fol. 133] Metinge ende caerteringe van de Meeren en stads visscherijen

Opten 3en january 1595 es bij burgermeesteren in haer vergaderinge op ’t raethuys geresolveert ende verstaen dat de wateren ende visscheriën van de stadt zullen werden gemeten ende pertinentelicken gecaerteert, ende omme ‘tselve mitten eersten te doen vorderen ende benaerstigen ende tot die eynde de jegenwoordighe gelegentheyt van de vorst waer te nemen, hebben daertoe gecommitteert Jaspar van Banchem, vroonmeester, mit last om daertoe te gebruycken meester Symon Fransz. van Merwen, Jacob van Banchem ende Salomon van Dulmerhorst, gezworen lantmeters [en daarachter volgt het concept van de opmetingen, hier elders getranscribeerd aan de hand van een net-afschrift; in het concept zijn her en der situatieschetsen ingevoegd, die een wellicht beter idee geven van hoe er precies gemeten is]