Het Armenbolwerk - of de geschiedenis van een vergeten begraafplaats       

Lezing door Herbert van Hoogdalem en Kees Walle

Over de begraafplaatsen Groenesteeg en Zijlpoort is inmiddels veel verteld en geschreven. Maar vanaf 1635 werd ook op andere bolwerken begraven, zoals op het Grote Bolwerk waar nu de Sterrewacht is, het Rijnsburgerbolwerk bij molen De Valk en het Papegaaisbolwerk op het voormalige NUON-terrein.

Plattegrond van de begraafplaats Heerenpoort, ca. 1828.

Over de begraafplaats Heerenpoort aan de Maresingel, nu een deel van het Huigpark achter de Langegracht is het minst bekend. De dodenakker is in 1817 gesticht toen het Grote Bolwerk verdween vanwege uitbreiding van de Hortus Botanicus. Evenals het Papegaaisbolwerk is zij in 1910 gesloten toen de begraafplaats Rhijnhof werd geopend. Dat over de begraafplaats Heerenpoort zo weinig bekend is zal er vooral mee te maken hebben dat ze al meer dan eeuw is verdwenen. Toch is die geringe aandacht merkwaardig, want in de relatief korte periode van haar bestaan vonden op dit terrein van nog geen 0,6 ha maar liefst 49.602 Leidenaars, dat is 51,4 % van alle begravingen, een laatste rustplaats. Ter vergelijking: aan de Groenesteeg waren er tussen 1829 en 1910 slechts 4.204 (4,5%) begravingen.

Detail van de door Van Campen in 1850 gemaakte stadsplattegrond met op de drie bolwerken de begraafplaatsen v.l.n.r. het Papagaaisbolwerk, het Armenbolwerk en de Zijlpoort.

De verklaring is dat de Heerenpoort bestemd was voor de vele armen die Leiden telde, terwijl de Groenesteeg voor de welgestelde burgerij was aangelegd. Niet voor niets werd de begraafplaats Heerenpoort in de volksmond het Armenbolwerk genoemd. In 1941 is de begraafplaats geruimd en zijn de beenderen herbegraven aan de Groenesteeg waar zij zich nog altijd in een knekelveld of verzamelgraf bevinden. Zo werden arm en welgesteld toch nog postuum verenigd.

In deze lezing komt niet alleen de bewogen geschiedenis van de Heerenpoort ter sprake, maar ook het plan om in het Huigpark een gedenkteken te plaatsen. De sprekers hebben over dit onderwerp een artikel geschreven in het Leids Jaarboekje 2017.

Herbert van Hoogdalem is voorzitter van de stichting het Kleine Leidse Woonhuis en beheerder van het Museum Leids Wevershuis aan de Middelstegracht.

Kees Walle heeft eerder over uiteenlopende onderwerpen in het Leids Jaarboekje gepubliceerd. Van zijn hand verscheen in 2005 tevens het boek Buurthouden.