Dit artikel verscheen eerder in het Leidsch Dagblad.
Door Jan Laurier/Cor Smit
De stad Leiden lijkt de huidige Covid19-epidemie betrekkelijk goed door te komen. Vergeleken met veel andere plaatsen, zijn hier tot op heden relatief weinig slachtoffers te betreuren. De afgelopen weken hebben we in deze serie laten zien dat dit vroeger wel anders was. Bij iedere epidemie vielen er honderden, zelfs duizenden doden in de Sleutelstad.
Tweede golf
Maar is het al afgelopen? Honderd jaar geleden maakte de Spaanse griep in de lente ook nog niet zo veel slachtoffer. Maar in de herfst begon het pas echt… Je weet nooit wat zo’n virus doet en zeker niet wanneer het nieuw is. Het is wachten op de middelen om de ziekte te voorkomen en te genezen.
Ongetwijfeld komen we daar sneller achter dan vroeger. De medische wetenschap heeft enorme sprongen gemaakt vanaf het einde van de 19e eeuw. Voorlopig kunnen we – behalve afwachten – weinig anders doen dan wat men eeuwen deed: de ziekte isoleren, voorkomen dat deze zich verspreidt, en de zieken verzorgen.
Afstand houden
Er is wel een groot verschil wat betreft ‘social distancing’. In het verleden ging het er primair om de zieken en hun gezinsleven af te zonderen. Alleen de elite kon zichzelf afzonderen van iedereen, iedere mogelijke bron van besmetting, door zich buiten de stad terug te trekken. Nu moet iedereen zich op anderhalve meter afstand van iedereen houden, bij sommige gelegenheden (of in het buitenland) met een monddoekje op.
Zulke verstrekkende maatregelen zijn nieuw. Bij de Spaanse griep kwam het een beetje aan de orde, maar de stedelijke overheid schrok terug voor de economische gevolgen. Dat element speelt ook nu mee, maar was nog niet doorslaggevend.
Tegelijkertijd is duidelijk dat er altijd mensen zijn, die zich niet willen houden aan dat soort maatregelen. Handhavend optreden was tijdens de pestepidemieën net zo noodzakelijk als nu, al zou je dat misschien niet verwachten wanneer een besmettelijke ziekte dagelijks mensen wegmaait.
Je geld of je leven?
Isolerende maatregelen heeft het Leidse stadsbestuur altijd genomen, zelfs wanneer de landelijke wetgeving dat moeilijker maakte, zoals bij de mazelen. Overdrijven wilde men tegelijkertijd ook nooit.
Het lag anders wanneer een betere aanpak veel geld kostte. Het nieuwe pesthuis buiten de stad kwam er pas toen de pest hier verdwenen was. Over een nieuw ziekenhuis kwam pas een akkoord na de derde cholera-epidemie. Hygiënische maatregelen werden slechts langzaam genomen.
Bij de huidige crisis gaat het er niet om wat de stad voor de zorg over heeft. Maar (misplaatste) zuinigheid op landelijk niveau heeft een adequaat, medisch ingrijpen zeker bemoeilijkt, zie de IC-capaciteit, de beschikbaarheid van tests en mondkapjes. Wanneer men moest kiezen tussen geld of leven, koos men steeds voor geld, wanneer het leven niet (meer) acuut wordt bedreigd.
Groepsimmuniteit
Er wordt veel gesproken over groepsimmuniteit. Als genoeg mensen de ziekte zouden hebben gehad, verwerft de hele groep weerstand. Dat blijkt zeer betrekkelijk.
De tienduizenden pestslachtoffers in de 17e eeuw tonen dat van een groepsimmuniteit na driehonderd jaar geen sprake was. Bij de mazelen hadden de Europese veroveraars na 2000 jaar wel een zekere weerstand opgebouwd, maar er werden nog talloze kinderen ziek en velen stierven.
De machteloosheid veranderde pas met de opkomst van de moderne medische wetenschap, die de oorzaken ontdekte en middelen vond om ziekten te voorkomen en te bestrijden. Enerzijds ging dat om geneesmiddelen, anderzijds om het wegnemen van de omstandigheden waaronder de ziektekiemen vrij spel hadden: ondervoeding, slechte woningen en vervuiling.
Belangrijk was de ontdekking van de vaccinatie tegen pokken. Deze werd na 1800 vrij algemeen en verplicht voor leerlingen van gemeentescholen. De pokken speelde in de 19e eeuw dan ook nauwelijks nog een rol. Vanaf de jaren vijftig voorkwamen landelijke vaccinatieprogramma’s veel ziekten. Al blijken juist verkoudheid en griep nog knap lastig aan te pakken door het voortdurend muteren van de virussen.
Gevolgen
Er wordt veel gespeculeerd in de gevolgen van de huidige pandemie op langere termijn. De historische epidemieën geven weinig aanleiding nu grote veranderingen te verwachten.
De grootste pandemie ooit, de Spaanse griep, was al snel zo goed als vergeten. De middeleeuwse pest, die eeuwen voortwoekerde, droeg inderdaad bij aan een klimaat van boetedoening, waarin de Hervorming gedijde. Maar de 17e-eeuwse pest veranderde niets in Leiden. Er was alleen een tijdelijke behoefte aan nog meer immigranten. De mix van mazelen en andere ziekten werkte moorddadig bij niet-Europese volken. Maar dat hun beschavingen instortten, kwam vooral doordat ze veroverd en geplunderd werden. De cholera stimuleerde de verbetering van de hygiëne en de ziekenzorg, maar daar streefde al een invloedrijke groep burgers naar; en die verbetering vergde uiteindelijk nog tientallen jaren.
Epidemieën hebben een invloed op de samenleving, maar die verandert daar op zichzelf niet door. Hoogstens worden ontwikkelingen versneld of vertraagd. Thuis werken en online-vergaderen zal ongetwijfeld toenemen, maar dat wordt allang beijverd, terwijl juist ook de grenzen ervan duidelijk werden. Omgangsvormen en sociale relaties zijn nooit blijvend veranderd door een pandemie. De anderhalve meter-samenleving is misschien nog even nodig, het zal geen blijvertje blijken.
Belangrijk is vooral wat verder onze aandacht vraagt. Langzaam dringen nu zaken als klimaat, economie en racisme zich opnieuw op. Net als vroeger hebben we ook nu andere dingen aan ons hoofd. Covid19 moet wel mythische proporties aan gaan nemen, wil dit virus dergelijke kwesties verdringen.
(Afbeeldingen: Spaanse Griep in VS, 1918-1919, internet)
Jan Laurier/Cor Smit