 | Zwarte Hand[poort] |  |
| |
| Nummer: | 321 |
| Andere namen: | Minnepoort
Schapenpoort
Stoelenmakerspoort [?] |
| Adres voor 1871: | Wijk 7 nr. 521a-521n |
| Adres na 1871: | tussen Middelstegracht 137-139 en Uiterstegracht 158 |
Beschrijving: |
Salomon van der Paauw beschrijft de Zwarte Hand of Schapenpoort aan de oostzijde van de Middelstegracht Wijk 7 nr. 547. Dat zou Middelstegracht 155 zijn. Maar óf Van der Paauw maakt hier een fout, óf de huisnummering moet na 1871 zijn veranderd - maar in ieder geval is het (nu) Middelstegracht 137. De poort heeft ook een in- en uitgang aan (de westzijde van) Uiterstegracht 158.
De Commissie Geveltekens van de HVOL heeft over de Zwarte Handpoort eerder een uitgebreid en geannoteerd lemma geschreven (zie onder). Daarin heeft men uitgebreid aandacht besteed aan de naamoorsprong en betekenis van de Zwarte Hand. Daarover bestaan wilde verhalen en schrijft men: '….de naam Zwartehandspoort doet nogal geheimzinnig en macaber aan; het roept associaties op met zwarte magie'. Die suggestie zou worden versterkt door een aanwezig zuiltje met een afgebeelde hand en z.g. 'runentekens'. Volgens de legende is het een bezwerende hand die de bewoners beschermde tegen boze magie. Er is zelfs geopperd dat de 'handzuil' was geplaatst om een heks te bestrijden die haar medebewoners terroriseerde. Een andere overlevering wil, dat er een waarzegster in de poort woonde. De hand zou de bewoners hebben beschermd tegen haar toverkrachten.
Natuurlijk zijn dit broodje aap verhalen. Toch was men in het lemma dicht bij de waarheid, want wij lezen dat (de vachtenbloter) Jan van der Steen rond 1740 een perceel kocht waar hij een wolververij vestigde. Daarvan splitste hij het achterste deel af, goed voor acht huisjes. In 1741 verkoopt hij de ververij aan David van Hoijdonck; de transactie staat ook vermeld in Waarboek 8M fol. 275. Kennelijk hebben de schrijvers van het lemma hier een belangrijke passage over het hoofd gezien, want er staat: een huys ende erve, staande ende gelegen aan de oostzijde van de Middelstegragt met een verwerije daar agter aan, van outs genaamt de swarte hand. Zo wordt het perceel ook in 1734 omschreven en bij die verkoop nam een eigenaar zelfs de helft van de verfketels, kuipen en andere gereedschappen over.
De Zwarte Hand ontleent haar naam dus niet aan heksen en waarzegsters, maar aan een naast de poort gelegen wolververij. Dat zal zeer waarschijnlijk een zwartververij zijn geweest. Omdat voor het verfproces (evenals voor de inktfabricage) galnoten werden gebruikt, zullen de ververs er met pikzwarte handen hebben rondgelopen. Dat is de meest logische verklaring voor de naamoorsprong.
De betiteling 'vanouds' is terecht, want zeker is dat de ververij al in 1664 bestond toen de warmoesier en veertigraad Dirk Samuelsz. Block het huis en de (nog onbebouwde) gang verkocht aan de zeven jaar eerder gepoorterde verver Samuel Willemsz. Weddijn. Uit de nauwkeurige omschrijvingen van de ligging blijkt dat de gang de Middelste- en Uiterstegracht met elkaar verbond. Dat was trouwens in 1569 en voordien al het geval.
In 1797 was Benjamin de Moen eigenaar van het perceel en enkele huisjes in de poort. Hij richtte die in als werkplaatsen waar z.g. 'minnekinderen' (bedeelde kinderen en bejaarden) de kost verdienden. Dat was de reden waarom de Zwarte Hand rond die tijd ook bekend stond als Minnepoort. Ook de benaming Stoelenmakerspoort is - hoewel twijfelachtig - niet uitgesloten.
Tegenwoordig is de Zwarte Handspoort een van de weinige Leidse poorten die na een ingrijpende restauratie nog bestaat - inclusief de zeer nauwe toegangspoort. |
 |  | | Boven de ingang aan de Middelstegracht, onder aan de Uiterstegracht | |
|
Vermelding in archiefbronnen: |
| Waarboek 67 D 1567 | fol. 138v | 1569-11-26 |
| Waarboek 67 F 1576 | fol. 101 | 1577-01-21 |
| Waarboek 67 2Y 1623 | fol. 160 | 1623-01-25 |
| Bonboek (6623, Nicolaasgracht) | fol. 93a-93v en95v-96 | 1642 na |
| Poorterboek G | fol. 167 | 1657-02-09 |
| Waarboek 67 4X 1663 | fol. 49V | 1660-05-29 |
| ONA inv.nr. 904 | fol. / akte 225 | 1664-12-22 |
| Waarboek 67 5K 1673 | fol. 72 | 1674-04-05 |
| Waarboek 67 6P 1707 | fol. 144 | 1707-07-05 |
| Waarboek 67 8B 1734 | fol. 145 (‘vanouds genaamd de zwarte hand’) | 1734-12-14 |
| Waarboek 67 8M 1740 | fol. 275 ('vanouds genaamd de zwarte hand’) | 1741-04-18 |
Vermelding in andere bronnen: |
| Reg. Schepenhuwelijken | J fol. 212v (Schapenpoort) | 1723-10-15 |
| boek | Over Jan der Steen en zijn familie, zie Kees Walle, ‘Terug van weggeweest’, Jaarboek DVE-stichting 2006, pag. 45-72. | 2006 |
| webpagina | ELO Geveltekens Data | 2020 |
| |
Poortbebouwing
Namen en adressen, aantallen woningen en bewoners, woninggrootte en kwaliteit | | 1. 1850 (ca.) Opgave S. van der Paauw
2. 1853 Buurtkaart
3. 1871 Huisnommerboek 1871
4. 1879 Kaart Van Campen 1879
5. 1892 Aanleg waterleiding -
- aangelegd [A]
- door eigenaar geweigerd [G]
- eigenaar weigert betaling [AG]
6. 1892 Aantal woningen
7. 1892 Aantal bewoners
8. 1899 Kaart Van Campen 1899 | Woningonderzoek
1913 | Aantal
vertrekken
per woning
in 1912/13 | Woning-
onderzoek 1922 | | 1900 | 1912 | | aantal woningen | aantal bewoners | aantal woningen | aantal bewoners | 1 | 2 | 3 | zeer slecht | slecht | vrij slecht | redelijk | | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | | x | 32 | x | x | G | 13 | 63 | x | 13 | 59 | 12 | 50 | 8 | 4 | - | - | 13 | - | - |
|
